MANAGEMENT ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΕ ΧΟΙΡΟΤΡΟΦΙΚΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΓΕΩΠΟΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ ΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ MANAGEMENT ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΣΕ ΧΟΙΡΟΤΡΟΦΙΚΕΣ ΜΟΝΑΔΕΣ ΤΗΣ ΒΟΡΕΙΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Π. ΤΕΡΖΙΔΗΣ ΓΕΩΠΟΝΟΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Κ. ΜΑΡΙΑ ΜΑΡΤΙΚΑ ΒΑΚΙΡΤΖΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2010

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η εργασία αυτή έγινε υπό την καθοδήγηση της καθηγήτριας κ. Μαρτίκας Βακιρτζή του Τομέα Αγροτικής Οικονομίας της Γεωπονικής σχολής του Α.Π.Θ., στην οποία επιθυμώ να εκφράσω τις θερμότερες ευχαριστίες μου για την εμπιστοσύνη και την αμέριστη βοήθεια που μου προσέφερε για την ολοκλήρωσή της και για τις υποδείξεις της σε θέματα δομής και προσέγγισης της εργασίας. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τα υπόλοιπα μέλη της τριμελούς επιτροπής, τον κ. Α. Ψυχουδάκη και τον κ. Α. Σέμο. Θερμές ευχαριστίες οφείλω επίσης, στην κ. Α. Ζαρομύτη για τις συμβουλές και την πολύτιμη βοήθειά της καθώς και στην κ. Ε. Δημητριάδου για την καθοδήγηση και τη συμβολή της στην καλύτερη παρουσίαση της εργασίας. Θα ήθελα ακόμη να ευχαριστήσω τους χοιροτρόφους που συμμετείχαν στην εργασία για την παροχή όλων των απαραίτητων στοιχείων και δεδομένων που μου προσέφεραν, αλλά και για τη φιλική συνεργασία που είχαμε. Κλείνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους όσους μου συμπαραστάθηκαν κατά τη διάρκεια υλοποίησης της εργασίας και ιδιαίτερα τη Σοφία για την υπομονή και το χρόνο που διέθεσε αλλά και για τις πολύτιμες υποδείξεις της. i

3 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Οι πρόσφατες εξελίξεις στην αγορά των τροφίμων επέβαλλαν την εφαρμογή των συστημάτων ποιότητας στη γεωργία και στην κτηνοτροφία. Ειδικότερα, τα προβλήματα που εμφανίστηκαν στη διατροφική αλυσίδα (τρελές αγελάδες, διοξίνες κλπ.), η περιβαλλοντική μόλυνση, καθώς και η ολοένα και μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση του καταναλωτικού κοινού σε θέματα ασφάλειας και προστασίας του περιβάλλοντος, συνέτειναν στην ευρεία εφαρμογή των πρακτικών της ολοκληρωμένης διαχείρισης. Στην εποχή μας, τα προϊόντα που έχουν καλή προοπτική να παραμείνουν στην αγορά, είναι αυτά που εγγυώνται για την ασφάλεια και την ποιότητά τους, μέσω ενός σήματος πιστοποίησης. Μια τέτοια προοπτική, για την ελληνική χοιροτροφία, απορρέει από το πρότυπο Agro 3 («Σύστημα Διαχείρισης για τη Διασφάλιση της Ποιότητας του Χοιρινού Κρέατος», του AGROCERT ΟΠΕΓΕΠ), στο οποίο προσδιορίζονται οι απαιτήσεις που καλύπτουν την κείμενη νομοθεσία, με ορισμένες επιπρόσθετες, οι οποίες δημιουργούν τις προϋποθέσεις παραγωγής ενός προϊόντος (χοιρινό κρέας) που δεν είναι γενικά και αόριστα «ελληνικό χοιρινό κρέας» αλλά «ελληνικό χοιρινό κρέας, ολοκληρωμένης διαχείρισης και πιστοποιημένης ποιότητας». Στην έρευνα αυτή, διερευνάται η εφαρμογή του management σε μονάδες που αποφάσισαν να εφαρμόσουν την ολοκληρωμένη διαχείριση βάσει του προτύπου Agro 3. Στο κεφάλαιο 1, παρουσιάζεται η ιστορική εξέλιξη της χοιροτροφίας στη χώρα μας και η κατάστασή της σήμερα. Δίνονται στοιχεία για τις εισαγωγές και εξαγωγές του χοιρινού κρέατος στην Ελλάδα, καθώς και για τις τιμές αυτού. Στο κεφάλαιο 2, παρουσιάζονται στοιχεία που αφορούν την παραγωγή του χοιρινού κρέατος και περιγράφονται οι κτιριακές εγκαταστάσεις, ο εξοπλισμός, η διατροφή και το γενετικό υλικό των χοιροτροφικών μονάδων στη χώρα μας. Στο κεφάλαιο 3, γίνεται γενική αναφορά στα συστήματα διασφάλισης της ποιότητας και στην ii

4 εφαρμογή της ολοκληρωμένης διαχείρισης στη χοιροτροφία μέσω των προτύπων της σειράς Agro 3. Στο κεφάλαιο 4, αναλύονται τα βασικά σημεία των προτύπων Agro 3 τα οποία είναι απαραίτητο να τηρηθούν από τις χοιροτροφικές μονάδες που επιθυμούν να εφαρμόσουν το πρότυπο και να πιστοποιηθούν. Στο κεφάλαιο 5, παρουσιάζεται το στρατηγικό και το λειτουργικό management και αναλύονται τα στοιχεία του management στις χοιροτροφικές μονάδες. Στο κεφάλαιο 6, γίνεται μια προσέγγιση για τη θεωρητική εφαρμογή των βασικών σημείων του Agro 3 μέσα από τις διαδικασίες του management. Στο κεφάλαιο 7, περιγράφεται το επιχειρησιακό σχέδιο στο οποίο συμμετείχαν οι χοιροτροφικές μονάδες του δείγματος, τα αναγκαία βήματα μέχρι την πιστοποίηση, η μεθοδολογία ανάπτυξης του Συστήματος Διαχείρισης και Διασφάλισης της Ποιότητας, που καλούνται να εφαρμόσουν οι χοιροτρόφοι, καθώς και τα αναμενόμενα αποτελέσματα από την υλοποίηση και εφαρμογή των απαιτούμενων ενεργειών. Στο κεφάλαιο 8, παρουσιάζεται η περιοχή της έρευνας και οι λόγοι της επιλογής της επιμελημένης δειγματοληψίας. Επίσης, περιγράφεται η μεθοδολογία της παρούσας έρευνας. Στο κεφάλαιο 9, γίνεται μια αναλυτική περιγραφή των χοιροτροφικών μονάδων του δείγματος. Αναλύεται σε βάθος το προφίλ τους, ο τρόπος εφαρμογής του προτύπου Agro 3 σε κάθε μία ξεχωριστά και παρουσιάζονται τα οικονομικά αποτελέσματα της κάθε μίας για τα έτη 2007 και 2008, δηλαδή πριν και μετά την πιστοποίησή τους. Η ανάλυση αυτή γίνεται ανά χοιροτροφική μονάδα, ώστε να περιγραφεί διεξοδικά η φιλοσοφία και η διαχειριστική ικανότητα του κάθε manager και να εξαχθούν έτσι, κάποια πρώιμα συμπεράσματα για τα χαρακτηριστικά που απαιτείται να διαθέτουν οι χοιροτροφικές μονάδες για την εφαρμογή του προτύπου αυτού. Επίσης, στο τέλος της ενότητας, γίνεται μια συσχέτιση μεταξύ των διαδικασιών του Agro 3 και του management ολικής ποιότητας, όπως αυτό, εν μέρει, εφαρμόζεται στις μονάδες του δείγματος. Στο κεφάλαιο 10, παρουσιάζεται ο βαθμός ανταπόκρισης των μονάδων στις αρχές του προτύπου Agro 3 στα δύο πρώτα χρόνια εφαρμογής τους. Στο κεφάλαιο iii

5 11, οι χοιροτροφικές μονάδες του δείγματος, συγκρίνονται βάσει των χαρακτηριστικών που θεωρήθηκαν βαρύνοντα για την επιτυχή εφαρμογή του συστήματος, βάσει των τεχνικών τους χαρακτηριστικών, όπως αυτά προέκυψαν από την καταγραφή των παραγωγικών τους δεικτών και βάση των οικονομικών τους αποτελεσμάτων τη διετία Τέλος, στο κεφάλαιο 12, παρατίθενται οι δυσκολίες εφαρμογής του Agro 3 στις χοιροτροφικές μονάδες της χώρας μας και γίνεται μια προσπάθεια εξαγωγής συμπερασμάτων για τη λειτουργία του όλου εγχειρήματος, για τις προοπτικές της εφαρμογής της ολοκληρωμένης διαχείρισης σε αυτές, καθώς και για το ρόλο και τη συμβολή του management. Το γεγονός πως το πρότυπο αυτό εφαρμόζεται μόλις δύο χρόνια, καθιστά τα συμπεράσματα πρώιμα και παρατίθενται με κάθε επιφύλαξη. iv

6 SUMMARY The recent development in the food market imposed the application of quality systems in agriculture and in animal production. In particular, the problems that occurred in the food chain (mad cow disease, dioxin, etc.), the environmental pollution and the increasing consumer awareness of public safety and environmental protection, have contributed to the widespread implementation of integrated management practices. Nowadays, the products that have good prospects to remain in the market are those that ensure the safety and quality through a certification mark. Agro 3 standard provides that perspective of development for the Greek pork production («Management System for Pig Meat Quality Systems» of AGROCERT OPEGEP) since it defines the prerequisites of the national law which determine requirements and rules ensuring hygiene and safety from animal feed production to pork meat packaging. The aforementioned prerequisite also identifies the requirements that create the conditions for producing a product (pork), that is not in general and vague "Greek pork" but "Greek pork, of integrated management and certified quality". In this research, the investigation is about the application of management in pork farms that decided to implement an integrated management based on the Agro 3 standard. Chapter one refers to the historical development of the pork production in our country and its situation today. In the following chapter two it is presented data about the pork production and are described the facilities, the equipment, the nutrition and the genetic material of pork farms in our country. Chapter three has a general reference to the systems of quality assurance and the system of integrated management practices in the pork production through the demands of Agro 3 standard. Chapter four contains the main points of Agro 3 standard which are necessary to meet the pig farms that want to implement Agro 3 standard and certificate. Chapter five presents the strategic and operational management in general and analyzes the data of management in the chosen pig farms. In the following chapter six, there is a theoretical approach about the implementation key parts of Agro 3 standard through the processes of management. v

7 Chapter seven describes the business plan in which the pork farms of the sample were involved, the necessary steps to achieve the certification, the methodology to develop the system that Agro 3 standard demands and the expected results of implementing that system. Chapter eight presents the area of research and the reasons of careful selection of the samples. Also, describes the methodology of this research. Chapter nine presents a detailed description of the pork farms of the sample. In this chapter there is a detail profile analysis of the leaders of the farms, the structure of the farms and it presents their financial results for each of the years 2007 and 2008, before and after the certification for the Agro 3 standard. This analysis is per pig farm, in order to describe in detail the philosophy and management capacity of each manager and in order to have some early conclusions about the characteristics that the pork farms need to have to implement this standard. Chapter ten shows the responsiveness of pork farms in the demands of standard Agro 3 in the first two years of application. Chapter eleven benchmarks the pork farms, based on their technical characteristics and their economic outcomes for the economic years of 2007 and Finally, chapter twelve sets out the difficulties of the application of Agro 3 standard in pork farms of our country and states some conclusions on the functioning of the aggregate of this project, the prospects of implementing the integrated management on them as also the role and contribution of management. vi

8 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες... i Περίληψη.. ii Summary... v Περιεχόμενα..... vii Ευρετήριο Πινάκων... xii Πρόλογος Σκοπός ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 H χοιροτροφία στην Ελλάδα Ιστορικό Εξέλιξη του κλάδου στην Eλλάδα Η χοιροτροφία σήμερα Εισαγωγές εξαγωγές χοιρινού κρέατος Τιμές χοιρινού κρέατος.. 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Παραγωγή Παραγωγή χοιρινού κρέατος Παραγωγική διαδικασία Κτιριακές εγκαταστάσεις Εξοπλισμός χοιροστασίων Διατροφή Γενετικό υλικό ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Πρότυπα Πιστοποίησης Γενικά Δημιουργία των συστημάτων διασφάλισης της ποιότητας Πιστοποίηση Δημιουργία προτύπων πιστοποίησης Πρότυπα στον αγροτικό χώρο Εισαγωγή 25 vii

9 3.5.2 Ολοκληρωμένη Διαχείριση Η ολοκληρωμένη διαχείριση στην Ελλάδα Οι έλεγχοι κατά την εφαρμογή της ολοκληρωμένης διαχείρισης Στοιχεία κόστους Σύστημα Διαχείρισης για τη Διασφάλιση της Ποιότητας του Χοιρινού Κρέατος ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Βασικά σημεία των Προτύπων Agro 3.1, Ορθή εκτροφή χοίρων Αναπαραγωγικό υλικό Εκτροφή Κάπρων Εκτροφή Χοιρομητέρων Εκτροφή χοιριδίων Η Διατροφή των χοίρων Το νερό Εγκαταστάσεις χοιροτροφικής μονάδας Υγιεινή Περιβάλλον διαχείριση αποβλήτων Πρόληψη ασθενειών και Κτηνιατρική Αγωγή Εμβολιασμοί Μεταχείριση των ζώων Ιχνηλασιμότητα Απαιτήσεις πριν από τη σφαγή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Management Γενικά Διαδικασία και στοιχεία του management Η έννοια της οργάνωσης σε χοιροτροφικές μονάδες Η έννοια της στρατηγικής σε χοιροτροφικές μονάδες Η έννοια του σχεδιασμού σε χοιροτροφικές μονάδες Η έννοια της εφαρμογής σε χοιροτροφικές μονάδες Η έννοια του ελέγχου σε χοιροτροφικές μονάδες viii

10 5.3 Management Ολικής Ποιότητας Management Ανθρώπινου Δυναμικού. 49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Η θεωρητική εφαρμογή των βασικών σημείων του Agro 3.1, 3.2 μέσα από τις διαδικασίες του management Γενικά Οργάνωση Εκπαίδευση προσωπικού Στρατηγική Σχεδιασμός Εφαρμογή Έλεγχος Εσωτερική επιθεώρηση Διορθωτικές ενέργειες μη συμμορφώσεις Ανασκόπηση από τη διοίκηση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Περιγραφή της εφαρμογής του συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης σε χοιροτροφικές μονάδες Συμμετέχοντες φορείς Κίνητρα χοιροτρόφων Υποχρεώσεις των χοιροτρόφων Αναλυτική περιγραφή της εφαρμογής του συστήματος ολοκληρωμένης διαχείρισης σε χοιροτροφικές μονάδες Τα αναγκαία βήματα μέχρι την πιστοποίηση Μεθοδολογία ανάπτυξης του Συστήματος Ορισμός Επιβλέποντος της Χοιροτροφικής Μονάδας Διερεύνηση της υπάρχουσας κατάστασης Ανάπτυξη του Συστήματος Καθορισμός Ευθυνών Αρμοδιότητες Εφαρμογή Συστήματος Εκπαίδευση εμπλεκομένων Εσωτερικές Επιθεωρήσεις ix

11 7.6.8 Διορθωτικές Ενέργειες Ανασκόπηση από τη Διοίκηση Αίτηση στον Φορέα Πιστοποίησης Επιθεωρήσεις Διόρθωση αποκλίσεων Πιστοποίηση Αναμενόμενα αποτελέσματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Περιοχή Μεθοδολογία Έρευνας Περιοχή Δειγματοληψία Μεθοδολογία Έρευνας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 Επεξεργασία δεδομένων Περιγραφική Ανάλυση Αναλυτική περιγραφή των μονάδων του δείγματος Μονάδα Α Μονάδα Β Μονάδα Γ Μονάδα Δ Μονάδα Ε Μονάδα ΣΤ Μονάδα Ζ Μονάδα Η Μονάδα Θ Μονάδα Ι Μάνατζμεντ Ολικής Ποιότητας και ΣΔΔΠ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10 Ανταπόκριση μονάδων στις αρχές του προτύπου Agro 3.1, Γενικά Ανταπόκριση ως προς την ορθή εκτροφή χοίρων Ανταπόκριση ως προς το αναπαραγωγικό υλικό Ανταπόκριση ως προς την εκτροφή κάπρων x

12 10.5 Ανταπόκριση ως προς την εκτροφή χοιρομητέρων Ανταπόκριση ως προς την εκτροφή χοιριδίων Ανταπόκριση ως προς την διατροφή των χοίρων Ανταπόκριση ως προς την διαχείριση του νερού Ανταπόκριση ως προς τις εγκαταστάσεις Ανταπόκριση ως προς την υγιεινή Ανταπόκριση ως προς την προστασία του περιβάλλοντος διαχείριση αποβλήτων Ανταπόκριση ως προς την πρόληψη ασθενειών και την κτηνιατρική αγωγή Ανταπόκριση ως προς τους εμβολιασμούς Ανταπόκριση ως προς τη μεταχείριση των ζώων Ανταπόκριση ως προς την ιχνηλασιμότητα Ανταπόκριση ως προς τις απαιτήσεις πριν από τη σφαγή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11 Σύγκριση χοιροτροφικών μονάδων δείγματος Σύγκριση χαρακτηριστικών των χοιροτροφικών μονάδων του δείγματος που επηρεάζουν την εφαρμογή του ΣΔΔΠ Σύγκριση τεχνικών στοιχείων των χοιροτροφικών μονάδων του δείγματος Σύγκριση των οικονομικών αποτελεσμάτων των χοιροτροφικών μονάδων του δείγματος 199 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12 Συμπεράσματα Προοπτικές Αναμενόμενα αποτελέσματα Βελτίωση της ασφάλειας των προϊόντων Αύξηση της ανταγωνιστικότητας των προϊόντων, μέσω της βελτίωσης της ποιότητας Αύξηση της ζήτησης και εγχώριας κατανάλωσης Αύξηση της απασχόλησης του επιστημονικού δυναμικού Μείωση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων xi

13 12.2 Δυσκολίες εφαρμογής Προοπτικές O ρόλος του management στην εφαρμογή του προτύπου Agro Βιβλιογραφία Ελληνική βιβλιογραφία. 212 Ξενόγλωσση βιβλιογραφία 218 Ηλεκτρονική βιβλιογραφία 220 Παράρτημα I ΟΠΕΓΕΠ. 221 Παράρτημα ΙΙ Ενδεικτικός και συνοπτικός κατάλογος απαιτούμενων εγγράφων για την τεκμηρίωση της εφαρμογής και της τήρησης των απαιτήσεων του προτύπου Agro Παράρτημα III Ερωτηματολόγιο 227 Παράρτημα IV Σιτηρέσια μονάδων. 237 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1.1 Κατανομή (%) των εκτρεφόμενων χοίρων και των χοιροτροφικών μονάδων κατά τάξη μεγέθους των εκμεταλλεύσεων στην Ελλάδα, το Πίνακας 1.2 Διαχρονική εξέλιξη των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων της χώρας κατά περιφέρεια (1999, 2005). 7 Πίνακας 1.3 Διαχρονική εξέλιξη της διάρθρωσης των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων κατά τάξη μεγέθους, με βάση το συνολικό αριθμό κατεχομένων χοίρων 8 Πίνακας 1.4 Η ανάλυση της εικόνας των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων της χώρας που εκτρέφουν χοιρομητέρες (στοιχεία του 2003)... 9 Πίνακας 1.5 Ζωοτεχνική εικόνα της ελληνικής χοιροτροφίας για το Πίνακας 1.6 Εισαγωγές εξαγωγές χοιρινού κρέατος στην Ελλάδα Πίνακας 2.1 Αριθμός εκτρεφόμενων και σφαγέντων χοίρων, μέσο βάρος σφάγιου, xii

14 παραγωγή κρέατος και συμμετοχή σ αυτήν κάθε μιας από τις χώρες της Ε.Ε. και κατά κεφαλή ετήσια κατανάλωση χοιρινού κρέατος κατά το έτος Πίνακας 4.1 Ροή νερού σε κάθε στάδιο εκτροφής των χοίρων. 34 Πίνακας 4.2 Αριθμός ποτιστρών ανάλογα με τον αριθμό των ζώων και τον τρόπο διατροφής τους Πίνακας 4.3 Ελάχιστες προϋποθέσεις για χοιροστάσια που έχουν περισσότερους από 6 χοίρους ή 5 χοιρομητέρες με τα παράγωγα τους Πίνακας 9.1 Αποτελέσματα χρήσης μονάδας Α κατά τα έτη Πίνακας 9.2 Οικονομικά αποτελέσματα μονάδας Α Πίνακας 9.3 Παραγωγικοί δείκτες μονάδας Α Πίνακας 9.4 Αποτελέσματα χρήσης μονάδας Β κατά τα έτη Πίνακας 9.5 Οικονομικά αποτελέσματα μονάδας Β Πίνακας 9.6 Παραγωγικοί δείκτες μονάδας Β Πίνακας 9.7 Αποτελέσματα χρήσης μονάδας Γ κατά τα έτη Πίνακας 9.8 Οικονομικά αποτελέσματα μονάδας Γ Πίνακας 9.9 Παραγωγικοί δείκτες μονάδας Γ Πίνακας 9.10 Αποτελέσματα χρήσης μονάδας Δ κατά τα έτη Πίνακας 9.11 Οικονομικά αποτελέσματα μονάδας Δ Πίνακας 9.12 Παραγωγικοί δείκτες μονάδας Δ Πίνακας 9.13 Αποτελέσματα χρήσης μονάδας Ε κατά τα έτη Πίνακας 9.14 Οικονομικά αποτελέσματα μονάδας Ε Πίνακας 9.15 Παραγωγικοί δείκτες μονάδας Ε Πίνακας 9.16 Αποτελέσματα χρήσης μονάδας ΣΤ κατά τα έτη Πίνακας 9.17 Οικονομικά αποτελέσματα μονάδας ΣΤ Πίνακας 9.18 Παραγωγικοί δείκτες μονάδας ΣΤ. 136 Πίνακας 9.19 Αποτελέσματα χρήσης μονάδας Ζ κατά τα έτη Πίνακας9.20 Οικονομικά αποτελέσματα μονάδας Ζ. 144 Πίνακας 9.21 Παραγωγικοί δείκτες μονάδας Ζ Πίνακας 9.22 Αποτελέσματα χρήσης μονάδας Η κατά τα έτη Πίνακας 9.23 Οικονομικά αποτελέσματα μονάδας Η Πίνακας 9.24 Παραγωγικοί δείκτες μονάδας Η Πίνακας 9.25 Αποτελέσματα χρήσης μονάδας Θ κατά τα έτη xiii

15 Πίνακας 9.26 Οικονομικά αποτελέσματα μονάδας Θ Πίνακας 9.27 Παραγωγικοί δείκτες μονάδας Θ 163 Πίνακας 9.28 Αποτελέσματα χρήσης μονάδας Ι κατά τα έτη Πίνακας 9.29 Οικονομικά αποτελέσματα μονάδας Ι Πίνακας 9.30 Παραγωγικοί δείκτες μονάδας Ι Πίνακας 10.1 Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις της εισαγωγής νέων ζώων και της ύπαρξης καραντίνας Πίνακας 10.2 Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις της διαχείρισης του αναπαραγωγικού υλικού. 177 Πίνακας 10.3 Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις της εκτροφής των κάπρων Πίνακας 10.4 Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις της εκτροφής των χοιρομητέρων Πίνακας 10.5 Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις της εκτροφής των χοιριδίων. 179 Πίνακας 10.6 Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις της διατροφής των χοίρων Πίνακας 10.7 Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις της διαχείρισης του νερού Πίνακας 10.8 Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις για τις εγκαταστάσεις των χοιροτροφικών μονάδων Πίνακας 10.9 Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις για τη διαχείριση της υγιεινής. 184 xiv

16 Πίνακας Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις, της τήρησης των διατάξεων σχετικά με τη διαχείριση των αποβλήτων και την τήρηση των διατάξεων σχετικά με το χειρισμό των νεκρών ζώων Πίνακας Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις της πρόληψης ασθενειών και κτηνιατρικής αγωγής Πίνακας Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις για την κατάρτιση του προγράμματος εμβολιασμού και του προγράμματος αποπαρασιτισμού Πίνακας Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις για την μεταχείριση των ζώων Πίνακας Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2, στις απαιτήσεις για την τήρηση της ιχνηλασιμότητας Πίνακας Ανταπόκριση μονάδων πριν και μετά την εγκατάσταση συστήματος κατά Agro 3.1, 3.2 στις απαιτήσεις πριν από τη σφαγή Πίνακας 11.1 Σύγκριση χαρακτηριστικών των μονάδων που επηρεάζουν την εφαρμογή του ΣΔΔΠ Πίνακας 11.2 Σύγκριση τεχνικών χαρακτηριστικών των μονάδων Πίνακας 11.3 Σύγκριση οικονομικών αποτελεσμάτων μονάδων κατά το έτος Πίνακας 11.4 Σύγκριση οικονομικών αποτελεσμάτων μονάδων κατά το έτος xv

17 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ανάπτυξη της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης στη χοιροτροφία υπό την μορφή συστημάτων τήρησης αναγνωρισμένων απαιτήσεων/προτύπων και η πιστοποίηση της ορθής εφαρμογής της από αναγνωρισμένους πιστοποιητικούς φορείς, ξεκίνησε στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Η υιοθέτηση του προτύπου Agro 3, που αποτελεί και παγκόσμια αποκλειστικότητα, φιλοδοξεί να επιφέρει μακροπρόθεσμα την αυτάρκεια του ελληνικού χοιρινού κρέατος στην εγχώρια αγορά. Για να εξασφαλισθεί η ορθή εφαρμογή αυτών των συστημάτων στις χοιροτροφικές μονάδες, απαιτείται αυτές να διαθέτουν οργάνωση και διαχείριση, δηλαδή management. Η ανάγκη αυτή γίνεται ακόμα πιο επιτακτική για τις μονάδες αυτές, διότι οι διαδικασίες και οι μηχανισμοί των συστημάτων διαχείρισης της ποιότητας προϋποθέτουν και επιβάλλουν την ύπαρξή του. 1

18 ΣΚΟΠΟΣ Σκοπός της παρούσας έρευνας, είναι η διερεύνηση της εφαρμογής του management σε μονάδες που «τολμούν» να μην αρκεστούν απλά στο κομμάτι της παραγωγής, αλλά να προχωρήσουν ένα βήμα παραπέρα και να εφαρμόσουν την ολοκληρωμένη διαχείριση βάση του προτύπου Agro 3. Οι χοιροτροφικές μονάδες που μελετούνται, εντάχθηκαν σε επιχειρησιακό σχέδιο στα πλαίσια της 2 ης προκήρυξης του μέτρου 4.3. του ΕΠΑΑ_ΑΥ και προχώρησαν σε πιστοποίηση κατά Agro 3.1, 3.2. Τα στοιχεία της έρευνας αναφέρονται στα έτη 2007 και 2008 και συγκεντρώθηκαν με ειδικά διαμορφωμένα ερωτηματολόγια και προσωπική επαφή. Ο αριθμός των μονάδων που αποτέλεσαν το δείγμα, μπορεί να ειπωθεί πως είναι σχετικά μικρός. Συνολικά μελετήθηκαν δέκα (10) χοιροτροφικές μονάδες. Πρέπει όμως να αναφερθεί, πως ο συνολικός αριθμός των χοιροτροφικών μονάδων που προχώρησαν σε πιστοποίηση κατά Agro 3, ακόμα και σήμερα, δεν είναι ούτε ο διπλάσιος, και πως δεν ήταν όλες οι μονάδες διατεθειμένες να παραχωρήσουν τα στοιχεία που τους ζητήθηκαν. Εξάλλου, τα περισσότερα χαρακτηριστικά των μονάδων που αφορούν τη δομή και τη φιλοσοφία τους, δεν συλλέχθηκαν με ερωτηματολόγια, αλλά χάρη στην προσωπική επαφή και φιλία με τους χοιροτρόφους. Ειδικότερα, εξετάζονται τα χαρακτηριστικά κάθε μονάδας που εφαρμόζει το συγκεκριμένο σύστημα ποιότητας και αναδεικνύεται το προφίλ της. Περιγράφεται πώς οι διαδικασίες του Agro 3 εφαρμόστηκαν σε αυτές και αναλύεται η σχέση και η αλληλεπίδραση των αρχών του management με εκείνες που επιβάλλει το πρότυπο. Μέσα από τη σύγκριση των μονάδων, παρατηρείται ποιες είναι πιο κοντά στο μοντέλο που προτείνει το πρότυπο και διερευνώνται οι δυσκολίες εφαρμογής του σε κάθε μια ξεχωριστά. Από την ανάλυσή τους αυτή, προκύπτουν αποτελέσματα οικονομικά, αλλά και μετρήσιμων παραγωγικών δεικτών και προκύπτουν κάποια πρώιμα συμπεράσματα για την αποτελεσματικότητα της εφαρμογής του προτύπου. Τέλος, επιχειρείται να εξαχθούν κάποια συμπεράσματα για αυτά τα πρώτα χρόνια της ολοκληρωμένης διαχείρισης στην ελληνική χοιροτροφία, να διαφανεί η 2

19 συμβολή του management και να αναδειχθούν οι προοπτικές του δύσκολου αυτού εγχειρήματος. 3

20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η ΧΟΙΡΟΤΡΟΦΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 1.1 Ιστορικό Οι πρώτοι χοίροι εξημερώθηκαν κατά την 7η χιλιετία π.χ., γεγονός που συμπίπτει με την εγκατάλειψη της νομαδικής ζωής και τη μόνιμη εγκατάσταση του ανθρώπου σε ορισμένες περιοχές του πλανήτη. Από τότε ο χοίρος πέρασε από πολλά στάδια ανάπτυξης και εξέλιξης, συμβάλλοντας σημαντικά στην οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Η συστηματική εκτροφή των χοίρων άρχισε από την Ασία. Αρχικά δημιουργήθηκαν δύο μεγάλα χοιροτροφικά κέντρα. Το πρώτο στην Κίνα και στην Νοτιοανατολική Ασία και το δεύτερο, αργότερα, στη Βαλτική. Από εκεί η εκτροφή του χοίρου επεκτάθηκε νότια, προς τις βόρειες βαλκανικές χώρες, και δυτικά, μέχρι την Ολλανδία και την Αγγλία. Στη συνέχεια, από τις χώρες αυτές η εκτροφή του χοίρου επεκτάθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Κατά τη δεκαετία του 1950, λόγω των οικονομικών και κοινωνικών συνθηκών που επικρατούσαν, διαφοροποιήθηκαν οι ανάγκες και οι τάσεις της αγοράς, γεγονός που άλλαξε και την εικόνα της χοιροτροφίας. Οι ανάγκες της αγοράς σε κρέας έγιναν μεγάλες και πιεστικές. Το κρέας των μηρυκαστικών και των πτηνών αδυνατούσε να τις καλύψει και έτσι σιγά σιγά η χοιροτροφία από τις παραδοσιακές μορφές εκτροφής μεταπήδησε στη βιομηχανική παραγωγή. 1.2 Εξέλιξη του κλάδου στην Ελλάδα Στην Ελλάδα δεν υπάρχει παράδοση στην χοιροτροφία. Κατά τους ομηρικούς χρόνους, σύμφωνα με συγγράμματα της εποχής, ανθούσε η αγελαία χοιροτροφία, στη συνέχεια όμως παρουσίασε μείωση και έφτασε σε πολύ χαμηλά επίπεδα κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Η κατάσταση στην χοιροτροφία δεν άλλαξε, ακόμη και με την ίδρυση του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Το 1940 δεν εκτρεφόταν στην Ελλάδα κάποια εγχώρια φυλή. Η χοιροτροφία στην Ελλάδα την εποχή εκείνη συμμετείχε στην εθνική ζωική παραγωγή με 3,1% ( Χατζηόλος, 1941). Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 έγινε μια προσπάθεια ανάπτυξης της ελληνικής χοιροτροφίας, η οποία απέβλεπε στη δημιουργία μικρών οικογενειακού 4

21 τύπου μονάδων δυναμικότητας 2 5 χοιρομητέρων. Παράλληλα, δημιουργήθηκαν και «επιχειρηματικές εκμεταλλεύσεις» από 10 έως 30 χοιρομητέρες. Οι συνθήκες εκτροφής των ζώων όμως, ήταν προβληματικές. Τα χοιροστάσια ήταν χώροι ακατάλληλοι, ενώ η διατροφή στηριζόταν σε υπολείμματα διατροφής της οικογένειας. (Κατσαούνης και Σπαής, 1998). Σε σύγκριση με την περίοδο πριν το 1950, η χοιροτροφική παραγωγή μετέπειτα παρουσίασε σημαντική βελτίωση. Το 1965 εκτρέφονταν χοίροι, που έδωσαν τόνους κρέατος, δηλαδή 17,8% της συνολικής παραγωγής κρέατος. Η αξία της χοιροτροφικής παραγωγής κάλυπτε το 4,05 % της ζωικής παραγωγής της χώρας. Τα παραγόμενα σφάγια, όμως, ήταν χαμηλής ποιότητας, πολύ λιπαρά και υπήρχε ο κίνδυνος μετάδοσης διαφόρων νόσων. Έτσι, η κατανάλωση χοιρινού κρέατος παρέμενε σε χαμηλό επίπεδο (Κατσαούνης και Γκουντρομίχος, 1973). Από το 1960 κυρίως, με διάφορα μέτρα που έλαβε η Πολιτεία και με τη βοήθεια της Αγροτικής Τράπεζας στον πιστωτικό και στον τεχνικό τομέα, η χοιροτροφία άρχισε να συστηματοποιείται. Έτσι ιδρύθηκαν μικρές μονάδες οικογενειακής μορφής, που εξέτρεφαν σχετικά βελτιωμένα ζώα και εφάρμοζαν ορισμένους κανόνες σωστής εκτροφής. Στη δεκαπενταετία που ακολούθησε η βελτίωση συνεχίστηκε με εντονότερο ρυθμό. Ιδρύθηκαν μεγάλες επιχειρηματικές μονάδες με παραγωγή χιλιάδων χοίρων το χρόνο. Ο παλιός αναπαραγωγικός πληθυσμός αντικαταστάθηκε από ζώα βελτιωμένων φυλών που αγοράστηκαν απ ευθείας από το εξωτερικό. Παράλληλα, δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στη διατροφή που βασίζεται πλέον σε ειδικά μίγματα με καρπούς δημητριακών, σογιάλευρο και ιχθυάλευρο και εμπλουτίζεται με τα απαραίτητα άλατα, ιχνοστοιχεία και βιταμίνες. Η προετοιμασία της τροφής (μιγμάτων), καθώς και η χορήγησή της στους χοίρους, γίνεται με ειδικά αυτόματα μηχανήματα, χωρίς την επέμβαση του παραγωγού. Το κρέας που παράγεται καλύπτει απόλυτα τις σημερινές διαιτητικές ανάγκες των καταναλωτών ενώ, οι κίνδυνοι μετάδοσης ασθενειών στον άνθρωπο από το χοιρινό κρέας έχουν εκλείψει τελείως. (Κατσαούνης και Σπαής, 1998). Το 1996 εκτρέφονταν στην Ελλάδα χοίροι, που ήταν κατανεμημένοι σε εκμεταλλεύσεις κατά τον ακόλουθο τρόπο: 5

22 Πίνακας 1.1 Κατανομή (%) των εκτρεφόμενων χοίρων και των χοιροτροφικών μονάδων κατά τάξη μεγέθους των εκμεταλλεύσεων στην Ελλάδα, το 1996 Μέγεθος εκμετάλλευσης (αριθμός χοιρομητέρων) Υπάρχουσες χοιροτροφικές μονάδες Χοιροτροφικές μονάδες % των υπαρχουσών Υπάρχοντες χοίροι Χοίροι % των εκτρεφομένων , , , , , , , , , , , , , , , , , ,3 Σύνολο Πηγή: E.E., 1997 Από τον πίνακα 1.1 προκύπτει πως το 80% σχεδόν των εκμεταλλεύσεων με μικρό μέγεθος (1 2 χοιρομητέρες), εκτρέφουν το 4,3 % του συνολικού αριθμού των χοίρων, ενώ το 0,4% των εκμεταλλεύσεων, συγκεντρώνουν το 55,3% των εκτρεφόμενων χοίρων ( κεφαλές). Αυτό που διαπιστώνεται από τον πίνακα 1.1 είναι ότι χοιροτροφικές μονάδες με περισσότερες από 200 χοιρομητέρες, εκτρέφουν το 77,5% του συνολικού αριθμού χοίρων. Ακόμη, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία της απογραφής Γεωργίας Κτηνοτροφίας της ΕΣΥΕ έτους 1999 και 2005, που καταχωρούνται στον Πίνακα 1.2, το 1999 λειτουργούσαν εκμεταλλεύσεις με χοίρους, ενώ το 2005 λειτουργούσαν εκμεταλλεύσεις με χοίρους, που σημαίνει αύξηση 18,3% στον αριθμό των εκμεταλλεύσεων και 14,7% στον αριθμό των εκτρεφόμενων χοίρων. Ο διαφορετικός ρυθμός αύξησης του αριθμού των εκμεταλλεύσεων και του πληθυσμού των χοίρων προσδιορίζει μείωση του μέσου μεγέθους των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων από 26,6 χοίρους το 1999 και 25,1 το Οι Περιφέρειες με τις περισσότερες χοιροτροφικές εκμεταλλεύσεις είναι της Δυτικής Ελλάδας (19,0%), της Θεσσαλίας (12%), της Στερεάς Ελλάδας (11,6%) και της Κρήτης (10,5%). Η κατανομή του ζωικού πληθυσμού είναι διαφορετική. Ο μεγαλύτερος αριθμός ζώων συναντάται στις Περιφέρειες της Θεσσαλίας (16,9%), της Δυτικής 6

23 Ελλάδας (16,7%), της Ηπείρου (14,8%), της Κεντρικής Μακεδονίας (11,9%) και της Στερεάς Ελλάδας (11,1%). Πίνακας 1.2 Διαχρονική εξέλιξη των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων της χώρας κατά περιφέρεια (1999, 2005) Μεταβολή (%) Έτος 2005 Έτος 1999 Έτος /1999 % συμμετοχή Περιφέρειες Αριθμός Αριθμός Αριθμός Αριθμός Εκμ/σεις Εκμ/σεις Εκμ/σεις Εκμ/σεις χοίρων χοίρων χοίρων χοίρων Σύνολο χώρας ,3 +14,7 100,00 100,0 Αν.Μακεδονία ,2 1,0 7,7 4,9 Θράκη Κεντρική ,1 +7,8 11,9 8,8 Μακεδονία Δυτική ,6 +12,0 2,7 9,2 Μακεδονία Θεσσαλία ,3 +9,4 12,0 16,9 Ήπειρος ,7 +22,8 3,1 14,8 Ιόνιοι Νήσοι ,1 +24,0 1,7 0,6 Δυτική Ελλάδα ,9 +46,1 19,0 16,7 Στερεά Ελλάδα ,0 +13,9 11,6 11,1 Πελοπόννησος ,4 2,9 7,4 6,3 Αττική ,2 51,8 0,9 0,8 Βόρειο Αιγαίο ,5 +6,3 4,7 1,0 Νότιο Αιγαίο ,8 +4,9 6,2 2,8 Κρήτη ,6 +19,3 10,5 6,6 Πηγή: ΕΣΥΕ, Αποτελέσματα Απογραφής Γεωργία Κτηνοτροφία 2005 Ειδικότερα, από τα στοιχεία που αφορούν στη διάρθρωση του κλάδου της χοιροτροφίας κατά τάξη μεγέθους και καταχωρούνται στον Πίνακα 1.3, διαπιστώνεται ότι, με βάση τα πλέον πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία του 2003: (i) το 80,4% των εκμεταλλεύσεων είναι μικρές, εκτρέφουν από 1 έως 9 ζώα και καλύπτουν το 7,1% του συνολικού αριθμού των χοίρων, (ii) οι εκμεταλλεύσεις της τελευταίας τάξης μεγέθους (από 200 ζώα και άνω) αποτελούν το 1,8% του συνολικού αριθμού των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων και εκτρέφουν το 69,7% του συνολικού αριθμού των χοίρων. 7

24 Πίνακας 1.3 Διαχρονική εξέλιξη της διάρθρωσης των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων κατά τάξη μεγέθους, με βάση το συνολικό αριθμό κατεχομένων χοίρων Α) Κατανομή του συνολικού αριθμού των κατεχόμενων χοίρων στις τάξεις μεγέθους Τάξεις μεγέθους αριθμού χοίρων Μεταβολή (%) 2003/1991 Εκμ/σεις Αριθμός Αριθμός Αριθμός Αριθμός Εκμ/σεις Εκμ/σεις Εκμ/σεις χοίρων χοίρων χοίρων χοίρων , , , , , & άνω ,6 3.9 Σύνολο , Β) Κατανομή του συνολικού αριθμού των κατεχόμενων χοιρ/ρων στις τάξεις μεγέθους Τάξεις μεγέθους αριθμού χοιρ/ρων Μεταβολή (%) 2003/1991 Εκμ/σεις Αριθμός Αριθμός Αριθμός Αριθμός Εκμ/σεις Εκμ/σεις Εκμ/σεις χοίρ/ρων χοίρ/ρων χοίρ/ρων χοίρ/ρων ,6 56, ,5 18, ,8 18, ,4 44, ,1 57,0 200 & άνω ,3 24,1 Σύνολο ,8 10,4 Πηγή: ΕΣΥΕ, Αποτελέσματα Απογραφής Γεωργία Κτηνοτροφία 1999 Η ανάλυση της εικόνας των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων της χώρας που εκτρέφουν χοιρομητέρες (στοιχεία 2003), παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα 1.4 (στοιχεία του Πίνακα 1.3 Β). Από την εικόνα αυτή συνάγεται ότι: (i) από το σύνολο των καταγεγραμμένων χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων της χώρας, (83,3%) εκτρέφουν χοιρομητέρες, δηλαδή 3 χοιρομητέρες ανά εκμετάλλευση και συνιστούν «οικιακές» εκτροφές για κατανάλωση σε τοπικό επίπεδο, (ii) από τις υπόλοιπες εκμεταλλεύσεις 911 (7,3%) εκτρέφουν (8,7%) χοιρομητέρες και (9,4%), εκτρέφουν πάνω από 100 χοιρομητέρες η καθεμία και συνολικά (68,3%). Οι δύο αυτές κατηγορίες χοιροτροφικών 8

25 εκμεταλλεύσεων συνιστούν το παραγωγικό δυναμικό της επιχειρηματικής χοιροτροφίας. Επομένως, η ελληνική χοιροτροφία περιλαμβάνει μονάδες, κυρίως, μικρομεσαίου μεγέθους, με ό,τι αυτό συνεπάγεται σε όρους βελτίωσης της ανταγωνιστικότητας και της ποιότητας και σε όρους μείωσης του κόστους παραγωγής χοιρινού κρέατος. Αυτό σημαίνει ότι η παραγωγή χοιρινού κρέατος γίνεται από μεγάλες μονάδες που προϋποθέτουν οργάνωση και διαχείριση, δηλαδή management. Πίνακας 1.4 Η ανάλυση της εικόνας των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων της χώρας που εκτρέφουν χοιρομητέρες (στοιχεία του 2003) Μέγεθος Εκμεταλλεύσεις με χοιρομητέρες Ποσοστό % εκμ/σεων Χοιρ/ρες Εκμ/σεις Αριθμός Αριθμός Αριθμός (συνολικός ανά με εκμ/σεων χοιρ/ρων χοιρ/ρων αριθμός) εκμ/ση χοιρ/ρες ,9 44,7 7, ,4 38,6 15, ,1 7,3 8, ,1 3,4 6,7 200< ,9 6,0 61,6 Σύνολα ,1 100,0 100,0 % 29,5 Πηγή: ΕΣΥΕ, Αποτελέσματα Απογραφής Γεωργία Κτηνοτροφία Η χοιροτροφία σήμερα Τα σημαντικότερα χοιροτροφικά κέντρα της χώρας διαμορφώθηκαν στους νομούς Εύβοιας, Πρέβεζας, Τρικάλων, Αιτωλοακαρνανίας και Λάρισας, οι οποίοι διαθέτουν το 38% των διαθέσιμων χοιρομητέρων στην παραγωγή (Κατσαούνης και Σπαής, 1998). Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Γεωργίας, σχετικά με τη δομή και τη λειτουργία των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων, επισημαίνονται τα ακόλουθα (Παπαθεοδώρου και Παπαβασιλείου, 1996): Στις περισσότερες μέσης και μεγάλης δυναμικότητας μονάδες, οι σταβλικές εγκαταστάσεις λειτουργούν ικανοποιητικά και καλύπτουν σε γενικές γραμμές, τις ανάγκες των ζώων. Αντίθετα, σε μεγάλο αριθμό μονάδων, μικρής κατά κανόνα δυναμικότητας, οι σταβλικές εγκαταστάσεις δεν καλύπτουν ούτε τις βασικές ανάγκες των ζώων, με αποτέλεσμα να προκαλούνται σοβαρά προβλήματα στην υγεία και τις αποδόσεις τους. 9

26 Συστήματα επεξεργασίας αποβλήτων διαθέτει μόνο το 17,5% των λειτουργικών μονάδων. Από τις μεγάλες μονάδες το 5% του συνόλου διαθέτουν σφαγείο, στο οποίο σφάζονται και χοίροι άλλων μονάδων, το 1,5% διαθέτουν εργαστήρια τεμαχισμού σφαγίων, ενώ το 0,9% έχουν κάθετη οργάνωση με παράλληλη παραγωγή αλλαντικών. Οι χρησιμοποιούμενοι γεννήτορες, κατά γενικό κανόνα, δεν είναι υψηλού γενετικού δυναμικού. Το 40% των χοιρομητέρων ανήκουν στις φυλές Large White, Landrace ή είναι υβρίδια αυτών. Το υπόλοιπο 60% είναι πολυμιγάδες, προϊόντα διασταύρωσης με γεννήτορες χοίρους φυλών που δεν χαρακτηρίζονται για την υψηλή αναπαραγωγική ικανότητά τους. Το ίδιο ισχύει και για τους γεννήτορες κάπρους, οι οποίοι σε ποσοστό 25% περίπου προέρχονται από ομάδες παχυνόμενων χοίρων. Η διατροφή, αν και αντιπροσωπεύει το 70% του κόστους παραγωγής του χοιρινού κρέατος, δεν είναι πάντοτε η ενδεδειγμένη, γεγονός που δημιουργεί πολλά προβλήματα στην ανάπτυξη των χοίρων. Αποτέλεσμα των παραπάνω είναι ότι η ελληνική χοιροτροφία, συγκρινόμενη με εκείνη των άλλων κρατών της Ε.Ε., υστερεί στις αποδόσεις των ζώων (οι αποδόσεις των εκτρεφόμενων στην Ελλάδα χοίρων φθάνουν στο 83,2% των μέσων αποδόσεων των χοίρων που εκτρέφονται στις χώρες της Ε.Ε). της Ελλάδας. Στον πίνακα 1.5 παρουσιάζονται ζωοτεχνικά στοιχεία για την χοιροτροφία Πίνακας 1.5 Ζωοτεχνική εικόνα της ελληνικής χοιροτροφίας για το 1996 Μέγεθος τοκετοομάδας στη γέννηση (αριθμός χοιριδίων) 9,51 Μέσο μέγεθος τοκετοομάδας στον απογαλακτισμό (αριθμός χοιριδίων) 8,12 Απώλειες μέχρι τον απογαλακτισμό (%) 14,62 Γέννες (τοκετοί/χοιρομητέρα/έτος) 2,04 Τελική απόδοση (αριθμός χοίρων/χοιρομητέρα/έτος στο σφαγείο) 15,95 Ηλικία σφαγής (ημέρες) 168,5 Ζ.Β. σφαγής (χλγ.) 90 Απώλειες κατά την πάχυνση (%) 3,9 Μέσος δείκτης μετατρεψιμότητας 3,54 Μέση διάρκεια αναπαραγωγικής ζωής των χοιρομητέρων (έτη) 2,24 Πηγή: Παπαθεοδώρου και Παπαβασιλείου,

27 Τα τελευταία χρόνια η εικόνα της χοιροτροφίας έχει βελτιωθεί σημαντικά με αποτέλεσμα να αποτελεί έναν από τους δυναμικότερους κλάδους της ελληνικής κτηνοτροφίας, παρά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει. Αυτό διαφαίνεται τόσο από το επενδεδυμένο κεφάλαιο (πάνω από 293 εκατομμύρια ευρώ), όσο και από τη συνολική παραγωγή χοιρινού κρέατος (πάνω από 100 χιλιάδες τόνους). Πράγματι, η χοιροτροφία παράγει περίπου το 25 30% της εγχώριας παραγωγής κρέατος και καλύπτει περίπου το 50 60% των αναγκών της συνολικής κατανάλωσης χοιρινού κρέατος ενώ απασχολεί περίπου εργαζομένους (Κιτσοπανίδης, 1999). Η τεχνικοοικονομική σύγκριση της ελληνικής χοιροτροφίας μεταξύ των ετών 1978 και 1988 (Κιτσοπανίδης και Μάνος, 1989), έδειξε τα εξής: Βελτίωση της αναπαραγωγικής ικανότητας της χοιρομητέρας (απογαλακτισμός 16,8 έναντι 15,2 χοιριδίων ανά χοιρομητέρα το έτος). Βελτίωση του συντελεστή μετατρεψιμότητας της τροφής (3,18 έναντι 3,54 χλγ. τροφής ανά χλγ. ζώντος βάρους). Ταχύτερη αύξηση της τιμής των ζωοτροφών (4,89 φορές) έναντι εκείνης της τιμής του ζώντος βάρους κρέατος (4,39 φορές). Ουσιαστική μείωση της οικονομικότητας της χοιροτροφίας, υπό τη μορφή του κέρδους και του γεωργικού εισοδήματος, μεταξύ των ετών 1978 (79,27 και 244,09 ευρώ/χοιρομητέρα αντίστοιχα) και 1988 (29,86 και 216,22 ευρώ/χοιρομητέρα αντίστοιχα). Η οικονομικότητα της χοιροτροφίας από το 1988 μέχρι το 1994 ήταν αρνητική λόγω δυσμενών γεγονότων: Παγκόσμια κρίση στο χοιρινό, Αύξηση των επιτοκίων χορήγησης κατά 7%, Αύξηση στις τιμές των ζωοτροφών και ειδικότερα των δημητριακών Εισαγωγές εξαγωγές χοιρινού κρέατος Οι εισαγωγές χοιρινού κρέατος καθώς και παρασκευασμάτων αυτού (αλλαντικά, κονσέρβες κλπ.) φαίνεται να αυξάνουν με ρυθμό ταχύτερο από την εγχώρια παραγωγή. Πράγματι αυτές από 23,3 χιλιάδες τόνους το 1981 έφτασαν τους 67 χιλιάδες τόνους το 1985 και 375 χιλιάδες τόνους το Αντίθετα, οι εισαγωγές από τρίτες χώρες έχουν μειωθεί αισθητά (Βλάχος, 2003). Οι εισαγωγές σε τιμές που καλύπτουν το κόστος παραγωγής δημιουργούν μόνο ανταγωνισμό, ενώ οι εισαγωγές σε τιμές χαμηλότερες και από αυτό το 11

28 επίπεδο θέτουν σε κίνδυνο τη βιωσιμότητα των εγχώριων επιχειρήσεων (Αποστολόπουλος, 1997). Οι εξαγωγές χοιρινού κρέατος είναι αμελητέες. Από ανάλυση των εξαγωγών της Ε.Ε. προς τρίτες χώρες, προκύπτει ότι η ελληνική χοιροτροφία θα μπορούσε να στραφεί με επιτυχία προς τις χώρες της Αφρικής, ιδίως στα επεξεργασμένα προϊόντα (Α.Τ.Ε., 1997). Πίνακας 1.6 Εισαγωγές εξαγωγές χοιρινού κρέατος στην Ελλάδα Έτος Παραγωγή Εισαγωγές Εξαγωγές Εξαγωγές μείον Εισαγωγές Πηγή: FAO (2001): Statistical Databases, Agriculture Τιμές χοιρινού κρέατος Η διαμόρφωση των τιμών στο χοιρινό κρέας είναι ελεύθερη και υπόκειται στους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης. Ισχύει μόνο ένα ειδικό καθεστώς καθορισμού ορισμένων τιμών, που επιδιώκει τη σταθερότητα της αγοράς και την αποφυγή δημιουργίας πλεονασμάτων, την προστασία της κοινοτικής παραγωγής από την παραγωγή τρίτων χωρών και την προστασία του καταναλωτή. Στην Ελλάδα υπήρξε παλαιότερα προσπάθεια προς την κατεύθυνση της προστασίας του παραγωγού, σε περιόδους υπερπροσφοράς και πτώσης των τιμών, με συγκεντρώσεις χοιρινού κρέατος, απαγορεύσεις ή περιορισμό των εισαγωγών καθώς και άλλα μέτρα. Η συγκέντρωση χοιρινού κρέατος ως μέτρο εφαρμόστηκε για πρώτη φορά το 1974, χρόνο μεγάλης κρίσης για τον κλάδο της χοιροτροφίας, με 12

29 σχετικά ικανοποιητικά αποτελέσματα. Σίγουρα όμως για να αποδώσει καλύτερα ένα τέτοιο μέτρο απαιτούνται σοβαρά έργα υποδομής, ιδίως στον τομέα της αποθήκευσης και συντήρησης που όμως η χώρα μας δεν διαθέτει επαρκώς. Το πιο σύγχρονο μέτρο είναι η προσπάθεια ταυτοποίησης του ντόπιου χοιρινού κρέατος (AGROCERT Ο.Π.Ε.ΓΕ.Π), μέτρο που αναμένεται να βοηθήσει στην προστασία του Έλληνα παραγωγού αλλά και καταναλωτή (Μέργος, 1996 και Βλάχος, 2003). Οι τιμές στις χώρες της Ε.Ε. ακολουθούν ένα κύκλο τριετούς διάρκειας, μέσα στον οποίο οι τιμές επί 18 μήνες ανεβαίνουν και τους υπόλοιπους 18 μήνες μειώνονται. Το φαινόμενο αυτό είναι αποτέλεσμα του βιολογικού κύκλου αναπαραγωγής του χοίρου. Από τη στιγμή που ο χοιροτρόφος αποφασίζει να αυξήσει την παραγωγή του, γιατί οι τιμές είναι ευνοϊκές, χρειάζονται 18 μήνες περίπου για να έχει «έτοιμα» ζώα προς πώληση (απαιτούνται περίπου 4 μήνες για γέννες και 6 μήνες για την πάχυνση των χοιριδίων). Οι τιμές διαμορφώνονται βάσει της προσφοράς και της ζήτησης σε τρεις φάσεις διακίνησης: από τον παραγωγό, τον χονδρέμπορο και τον λιανοπωλητή. Η ζήτηση μπορεί να επηρεασθεί και από τις τιμές των άλλων τύπων κρέατος, καθώς και από τις εποχές και τις εορτές (Αποστολόπουλος, 1996), π.χ. τα Χριστούγεννα οι τιμές βρίσκονται σε υψηλά επίπεδα, ενώ το Πάσχα συμβαίνει το αντίθετο. Έχει διαπιστωθεί ότι η τιμή παραγωγού δεν επηρεάζει σημαντικά το ύψος της παραγωγής, αλλά αντίθετα, σημαντική επίδραση ασκεί η παραγωγή στη διαμόρφωση της τιμής παραγωγού. Γενικά, μπορεί να υποστηριχθεί ότι η διαμόρφωση της τιμής παραγωγού στην τρέχουσα περίοδο επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από το ύψος της παραγωγής των αμέσως προηγούμενων δύο περιόδων (Γαλανόπουλος, 1998). Ορισμένοι χοιροτρόφοι διαθέτουν ιδιόκτητα κρεοπωλεία και έτσι επιτυγχάνουν πιο ικανοποιητικές και σταθερές τιμές. Επίσης, όσες μονάδες διαθέτουν σφαγεία και κρεοπωλεία καθετοποιούν την επιχειρηματική τους δραστηριότητα και έτσι ξεπερνούν πολλά προβλήματα. Η αύξηση του ανταγωνισμού θα οδηγήσει, όπως εκτιμάται, στην επικράτηση λίγων σε αριθμό και μεγάλων σε μέγεθος χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων, οι οποίες θα κυριαρχήσουν στην διεθνή αγορά, επωφελούμενες των νέων συνθηκών που απαιτούν περαιτέρω βιομηχανοποίηση του κλάδου, την εξειδίκευση των 13

30 επιχειρήσεων και την υιοθέτηση σύγχρονων επιχειρηματικών πρακτικών που να ικανοποιούν τις προτιμήσεις των καταναλωτών (Μάττας, κ.ά., 1999). Η ελληνική χοιροτροφία συγκρινόμενη σήμερα με το επίπεδο που βρισκόταν στις αρχές της δεκαετίας του 1970, πραγματοποίησε σημαντική πρόοδο, συγκριτικά όμως με το επίπεδο της χοιροτροφίας άλλων κρατών της Ε.Ε. υστερεί ακόμη σημαντικά. Κύρια αιτία της κατάστασης αυτής είναι η μη ορθολογική χρησιμοποίηση της τεχνολογίας στην παραγωγή (με αποτέλεσμα τις χαμηλές αποδόσεις των ζώων), καθώς επίσης και το υψηλό κόστος παραγωγής, σε συνδυασμό με ιδιαιτερότητες της αγοράς (υψηλά επιτόκια χορηγήσεων των ελληνικών τραπεζών, αδυναμία πιστοποίησης του ελληνικού χοιρινού κρέατος κλπ.). Είναι λοιπόν επιβεβλημένο να γίνουν ακόμα πολλές και συντονισμένες προσπάθειες για την περαιτέρω βελτίωση των αποδόσεων του κλάδου. 14

31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΠΑΡΑΓΩΓΗ 2.1 Παραγωγή χοιρινού κρέατος Η εικόνα της ελληνικής χοιροτροφίας άλλαξε ριζικά και με τη βοήθεια της τότε εθνικής πολιτικής που εφαρμόστηκε (νόμος 1142/1968). Την εποχή αυτή χορηγήθηκαν πολλά και μεγάλα δάνεια για τη δημιουργία χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων. Πολλά από τα δάνεια αυτά δεν δόθηκαν στους κατάλληλους εκτροφείς χοίρων και έτσι δεν χρησιμοποιήθηκαν παραγωγικά. Οι περισσότερες από τις μονάδες που ιδρύθηκαν τότε γρήγορα διαλύθηκαν. Τελικά όμως δημιουργήθηκαν και επιβίωσαν ορισμένες μεγάλες μονάδες, που οδήγησαν την χοιροτροφία της Ελλάδας στο σημερινό της επίπεδο (Κατσαούνης και Σπαής, 1998). Η ελληνική χοιροτροφία συγκρινόμενη με εκείνη των άλλων κρατών της Ε.Ε., υστερεί στον αριθμό εκτρεφόμενων χοίρων, στο μέσο βάρος του σφάγιου και στην παραγωγή χοιρινού κρέατος (Πίνακας 2.1). Συγκρινόμενη, όμως, με το επίπεδο, στο οποίο βρισκόταν στις αρχές της δεκαετίας του 1970, έχει πραγματοποιήσει σημαντική πρόοδο (Κατσαούνης και Σπαής, 1998). Η παραγωγή χοιρινού κρέατος παρουσίασε θεαματική εξέλιξη κατά την τελευταία 20 ετία. Οι μεταβολές που σημειώθηκαν στη διάρθρωση των χοιροτροφικών εκμεταλλεύσεων, δηλαδή στα μεγέθη και τον αριθμό τους, την τεχνολογία, τη γενετική βελτίωση και τις συνθήκες εκτροφής, είχαν ως συνέπεια την αύξηση της παραγωγής χοιρινού κρέατος από 66,4 χιλιάδες τόνους το 1971 σε 154 χιλιάδες τόνους το 1981 και 158 χιλιάδες τόνους το 1986, για να φτάσουνε τους 147 χιλιάδες τόνους το Κατά τα έτη η παραγωγή μειώθηκε λόγω της εφαρμογής, για πρώτη φορά, αυστηρών υγειονομικών και πολεοδομικών διατάξεων. Στη συνέχεια η παραγωγή χοιρινού κρέατος εξαρτάται από τις αντίστοιχες εισαγωγές. 15

32 Πίνακας 2.1 Αριθμός εκτρεφόμενων και σφαγέντων χοίρων, μέσο βάρος σφάγιου, παραγωγή κρέατος και συμμετοχή σ αυτήν κάθε μιας από τις χώρες της Ε.Ε. και κατά κεφαλή ετήσια κατανάλωση χοιρινού κρέατος κατά το έτος 1995 Χώρα Εκτρεφόμενοι χοίροι (χιλ. κεφαλές) Χοίροι που εσφάγησαν (χιλ.κεφαλές) Μέσο βάρος σφάγιου (χλγ) Παραγωγή κρέατος (χιλ. τόνους) % της παραγωγής της Ε.Ε Κατανάλωση χλγ/κεφαλή /έτος Βέλγιο , ,48 48,95 Δανία , ,24 63,31 Γερμανία , ,57 55,59 Ελλάδα , ,89 22,72 Ισπανία , ,63 54,14 Γαλλία , ,43 36,16 Ιρλανδία , ,29 36,17 Ιταλία , ,43 33,24 Λουξεμβ ,6 Ολλανδία , ,16 44,41 Αυστρία , ,85 52,02 Πορτ/λία , ,94 34,58 Φιλανδία , ,04 29,94 Σουηδία , ,93 18,05 Αγγλία , ,21 23,77 Σύνολο , ,00 * Τα στοιχεία του Λουξεμβούργου συνυπολογίζονται με αυτά του Βελγίου. Πηγή: F.A.O., E.E., Παραγωγική διαδικασία Κτιριακές εγκαταστάσεις Οι κτιριακές εγκαταστάσεις έχουν άμεση σχέση με τη λειτουργικότητα και την οικονομικότητα της μονάδας. Για κάθε στάδιο ανάπτυξης των ζώων χρησιμοποιούνται διαφορετικού τύπου θάλαμοι σταυλισμού. Έτσι, κάθε χοιροτροφική εκμετάλλευση θα πρέπει να διαθέτει έναν ή περισσότερους θαλάμους, που αποτελούν ξεχωριστά κτίρια, όπως: α) θάλαμος τοκετών γαλουχίας (απογαλακτισμού), β) θάλαμος συζεύξεων, γ) θάλαμος χοιρομητέρων σε κατάσταση κυοφορίας (ξηρά περίοδος), δ) θάλαμος απογαλακτισμένων χοιριδίων ή «αναθρεπτήριο» μέχρι 30 χλγ. Ζ.Β. περίπου, ε) θάλαμος παχυνόμενων χοίρων ή «προπαχυντήριο» «παχυντήριο» από 30 χλγ. και άνω. Εκτός από τα κτίσματα αυτά συνήθως υπάρχουν γραφεία, κατοικίες για το εργατοτεχνικό προσωπικό, παρασκευαστήριο σύνθετων ζωοτροφών, αποθηκευτικοί 16

33 χώροι για ζωοτροφές, ένας θάλαμος απομονωτήριο και ειδικός χώρος ή κατασκευές για τη συλλογή των αποβλήτων. Τα παραπάνω κτίρια, για υγειονομικούς κυρίως λόγους, τοποθετούνται σύμφωνα με μια ορισμένη διάταξη και η κυκλοφορία των ζώων και των επισκεπτών υπάγεται σε αυστηρούς κανόνες. Τα κτίρια αυτά είναι εξοπλισμένα με κατάλληλο υλικό, ώστε να καθίστανται λειτουργικά στις σύγχρονες απαιτήσεις της χοιροτροφίας Εξοπλισμός χοιροστασίων Ο βασικός εξοπλισμός των συστηματικών χοιροτροφικών μονάδων περιλαμβάνει: συστήματα παρασκευής και διανομής της τροφής, σιλό και συστήματα διανομής των υλών, κλωβοί μεταλλικοί & τσιμεντένιοι, σχαρωτά δάπεδα, ταΐστρες και ποτίστρες, συστήματα πληροφορικής, εργαστηριακά όργανα, συστήματα ελέγχου και ρύθμισης περιβάλλοντος, εκφορτωτές και ελκυστήρες, κ.ά. Γενική διαπίστωση είναι ότι στις μονάδες πολύ μικρής δυναμικότητας (20 50 χοιρομητέρες), ο εξοπλισμός περιορίζεται συνήθως στις αναγκαίες ταΐστρες και ποτίστρες. Στις μεγαλύτερης δυναμικότητας μονάδες υπάρχουν, κατά κανόνα, μεταλλικά κελιά τοκετών και ανάπτυξης των χοιριδίων καθώς και συστήματα αυτόματης τροφοδοσίας των ζώων. Συστήματα ελέγχου και ρύθμισης των συνθηκών περιβάλλοντος υπάρχουν σε μικρό αριθμό μονάδων μεσαίου και μεγάλου μεγέθους. Σε πολλές περιπτώσεις χοιροτροφικών μονάδων διαπιστώθηκε ότι τα υπάρχοντα συστήματα θέρμανσης και εξαερισμού δεν είναι ολοκληρωμένα, δεν λειτουργούν αποτελεσματικά και δεν καλύπτουν τις ανάγκες, με αποτέλεσμα να προκαλούνται πολλά υγειονομικά προβλήματα στα ζώα που εκτρέφονται. 17