ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ Ενότητα 5: ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Υπογραμμίζεται η άρρηκτη σύνδεση της θεραπευτικής ποιμαντικής με την ησυχαστική παράδοση της Εκκλησίας, όπως αυτή εκφράζεται στη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών. Περιγράφεται η έννοια της νήψης, διακρίνονται οι βαθμίδες της πνευματικής ζωής, παρουσιάζεται η μετάβαση από τον πρακτικό στον θεωρητικό βίο, και προβάλλεται η συμβολή της Φιλοκαλίας στην πνευματική ωρίμανση των πιστών. 4
Περιεχόμενα ενότητας ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ. 5
Θεραπευτική Ποιμαντική (1 από 20) Στη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών συνοψίζεται η ησυχαστική παράδοση της Εκκλησίας. Οι ιεροί νηπτικοί εισάγουν τον Χριστιανισμό στη μυστική οδό της θεογνωσίας. Η άσκηση, η ησυχία, η νήψη και η νοερά προσευχή βοηθούν: α) στην κάθαρση της καρδιάς από τα άλογα πάθη και β) έλκουν τη χάρη του Θεού. 6
Θεραπευτική Ποιμαντική (2 από 20) Η οδός της Φιλοκαλίας υπερβαίνει κατά πολύ τη βίωση κάποιας ηθικής. Για να χαριτωθεί ο νηπτικός προσκομίζει την αγαθή προαίρεση και τη μετάνοιά του. Τα θεία χαρίσματα χορηγούνται από τον δωρεοδότη Κύριο. Το ήθος των νηπτικών είναι απαύγασμα κοινωνίας με τον όντως όντα Θεό. Μέσα από το περιεχόμενο της Φιλοκαλίας αναδύεται η θεραπευτική ποιμαντική της Εκκλησίας. 7
Θεραπευτική Ποιμαντική (3 από 20) Η συλλογή της Φιλοκαλίας εμπεριέχει αγιοπνευματική σοφία που εκτείνεται από τον 4 ο μέχρι τον 15 ο αιώνα. Εκδόθηκε πρώτη φορά το 1782. Δεν είναι γνωστό πότε έγινε η ανθολόγηση των κειμένων. Τα κείμενα των τριάντα έξι συγγραφέων που περιλαμβάνονται σ αυτήν έχουν εσωτερική ενότητα και συνοχή και αποτελούν την πεμπτουσία της ορθόδοξης ησυχαστικής παράδοσης. Κοινό γνώρισμά τους είναι η ασκητική και ησυχαστική οδός, μέσω της οποίας ο άνθρωπος προσεγγίζει τη θεία λαμπρότητα και γίνεται ολοκληρωμένο πρόσωπο. 8
Θεραπευτική Ποιμαντική (4 από 20) Στην ύστερη τουρκοκρατία, εποχή κατά την οποία στον ορθόδοξο χώρο επικρατούσε μια ευσεβιστική ηθική, η φιλοκαλική συλλογή έρχεται να εξισορροπήσει τα πράγματα. Στον σχολαστικισμό αντιπαραβάλλεται η ασκητική πνευματική παράδοση των πατέρων της Ανατολής. Η πολύμορφη αλλοτρίωση αυτή την εποχή οδηγούσε στην αμφισβήτηση της ενέργειας της θείας χάριτος. 9
Θεραπευτική Ποιμαντική (5 από 20) Μέσα σ αυτό το κλίμα γίνεται κατανοητό, γιατί η Φιλοκαλία αποτελεί την πιο αξιόλογη έκδοση στον ελληνορθόδοξο χώρο κατά την τουρκοκρατία. Το κίνημα των Κολλυβάδων ήταν μια ευρύτερη πνευματική κίνηση, που είχε ως εμπειρική βάση την νήψη και την προσευχή, όπως περιγράφονται στη Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών. Στον ελληνορθόδοξο κόσμο η πρώτη έκδοση δεν είχε την αναμενόμενη απήχηση. 10
Θεραπευτική Ποιμαντική (6 από 20) Για τη συλλογή αυτή μεγάλο ενδιαφέρον εκδηλώθηκε από του Σλάβους. Πρώτος ο μοναχός Παΐσιος Βελιτσόφσκι τη μετέφρασε στη Σλαβονική. Αργότερα μεταφράζεται και στα ρωσικά. Έκτοτε μεταφράστηκε ολόκληρη ή αποσπασματικά στα ρουμανικά, σερβοκροατικά, και πρόσφατα στα γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, ιταλικά, ισπανικά, φιλανδικά και αραβικά. 11
Θεραπευτική Ποιμαντική (7 από 20) Κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα διαπιστώνεται μια συνέχιση του πνεύματος της φιλοκαλικής παράδοσης στον αγιορείτικο μοναχισμό. Πολλοί νεότεροι πνευματικοί πατέρες και ηγούμενοι μοναστηριών εμπνεύστηκαν από το πνεύμα της και τη χρησιμοποίησαν στην ποιμαντική καθοδήγηση των πνευματικών τους τέκνων. Στο ευρύτερο κοινό το περιεχόμενο της Φιλοκαλίας έγινε γνωστό με το εκλαϊκευμένο βιβλίο Οι περιπέτειες ενός προσκυνητού, που μεταφράστηκε σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες. 12
Θεραπευτική Ποιμαντική (8 από 20) Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο επίσκοπος Διοκλείας Κάλλιστος Ware «σε πολλούς ορθοδόξους αλλά και μη ορθοδόξους κύκλους μιλάμε πλέον για μια φιλοκαλική προσέγγιση της θεολογίας ή της προσευχής, και πολλοί είναι αυτοί που θεωρούν τη φιλοκαλική αυτή στάση ως το πιο δημιουργικό στοιχείο της Ορθοδοξίας σήμερα». Στα κείμενά της περιγράφεται η πνευματική εμπειρία των νηπτικών, που απορρέει από την τήρηση των πνευματικών νόμων. Γι αυτό και δεν υπάρχουν κώδικες δεοντολογίας. Το ήθος των νηπτικών είναι το αποτέλεσμα της σχέσης τους με τον Θεό. 13
Θεραπευτική Ποιμαντική (9 από 20) Στη Φιλοκαλία γίνεται λόγος για αισθητό, για νοερό, για άκτιστο ή ανέσπερο φως και για πονηρό ή πλάνον ή ψευδές φως. Το αισθητό φως είναι το φυσικό φως που έχει την αρχή του στον δημιουργικό λόγο του Θεού. Το νοερό φως προέρχεται και αυτό από τον Θεό και αφορά την ανθρώπινη γνώση και επιστήμη. Το άκτιστο ή ανέσπερο θείο φως παρουσιάζεται ως ενέργεια του Αγίου Πνεύματος σε κάθε στάδιο της πνευματικής πορείας του χριστιανού. 14
Θεραπευτική Ποιμαντική (10 από 20) Στην πορεία προς την κατά Χριστόν τελείωση ο πιστός διέρχεται από ορισμένα στάδια και υφίσταται πνευματικές μεθηλικιώσεις. Συνήθως διακρίνονται 3 στάδια: κάθαρση, φωτισμός, τελείωση. Η αδιάλειπτη επίκληση του ονόματος του Ιησού, η επίκληση του θείου ελέους, η κάθαρση της καρδιάς, η φυλακή και νήψη του νου κάνουν ευκολότερη την τήρηση των εντολών του Θεού, την οικείωση των εντολών και τη μέθεξη του θείου φωτός. 15
Θεραπευτική Ποιμαντική (11 από 20) Οι νηπτικοί διακρίνουν τον πρακτικό από τον θεωρητικό βίο. Ο πρακτικός βίος συνοψίζεται στην εθελούσια άσκηση του χριστιανού να αποβάλλει το «ίδιον θέλημα» και να εγκολπωθεί το θέλημα του Θεού. Ο θεωρητικός βίος αφορά τη μετοχή στη δόξα και το άρρητο κάλλος της Αγίας Τριάδος. 16
Θεραπευτική Ποιμαντική (12 από 20) Στο σχολείο της Φιλοκαλίας μαθητεύει κανείς για όλη του τη ζωή. Χρειάζεται να υπερβεί τη λογική με την άσκηση και την κάθαρση της καρδιάς. Εύχεται στον Θεό της αγάπης να φωτιστεί ο νους του από το θείο φως, γιατί πάντοτε υπάρχει ο κίνδυνος της πλάνης του ψευδούς ή ψυχρού φωτός, που εκπορεύεται από τον πειρασμό και από τη φιλαυτία του ανθρώπο. 17
Θεραπευτική Ποιμαντική (13 από 20) Είναι γνωστό πως ο πονηρός μεταμορφώνεται σε άγγελο φωτός, που οδηγεί σε πλάνη. Όταν το θείο φως αρχίζει να ενεργεί, ο νους του νηπτικού φωτίζεται και γίνεται διαφανής και διακρίνει ευχερέστερα το αληθινό από το ψευδές και πλάνο φως. Αποτελέσματά του αποτελούν η ησυχία, η μετάνοια, η κατά Θεόν σχολή, το κατά Θεόν πένθος, η χαρμολύπη, ο αγνός φόβος, η αδιάλειπτη και έμπονη προσευχή, η καθαρή καρδιά και ο φωτισμένος νους. 18
Θεραπευτική Ποιμαντική Κεντρική θέση κατέχει η ΝΗΨΗ. (14 από 20) Η νήψη, ως συνεχής εγρήγορση και διαρκής επαγρύπνηση, αποτελεί τη βάση της πνευματικής ζωής. Η άσκηση οδηγεί στην καθαρή προσευχή. Ο νους του νηπτικού προχωράει σε πνευματικές θεωρίες. Υπάρχει μια κλίμακα για τις νοητές θεωρίες. Ο όσιος Πέτρος ο Δαμασκηνός ανάγει αυτές τις θεωρίες σε οκτώ. Χρησιμοποιώντας τη γνωστή εικόνα της όγδοης ημέρας, ο όσιος Πέτρος αναφέρει επτά θεωρίες που ανήκουν στον παρόντα κόσμο, ενώ ως όγδοη τοποθετεί τη γνώση του Θεού. Ωστόσο, στην παρούσα ζωή οι άγιοι γεύονται εν μέρει τη θεωρία αυτή. 19
Θεραπευτική Ποιμαντική (15 από 20) Οι νηπτικοί γνωρίζουν ότι τα πάθη που εμφωλεύουν στην καρδιά του ανθρώπου είναι στην αρχή αδύναμα σαν το μυρμήγκι. Με την πάροδο του χρόνου όμως αποκτούν τη δύναμη του λιονταριού και υποδουλώνουν εσωτερικά τον άνθρωπο. Ο νηπτικός ασκείται σε πνευματική ετοιμότητα. Το θείο φως φωτίζει κάθε άνθρωπο. Αρχικά συνδράμει για να αναγνωριστεί η τραγική κατάσταση της πτώσης. Κατόπιν φέρνει σε συναίσθηση τον άνθρωπο και του αποκαλύπτει το εσωτερικό σκότος. 20
Θεραπευτική Ποιμαντική (16 από 20) Σταδιακά ο άνθρωπος φωτίζεται από το φως της θείας δόξας και θεωρεί το ανέσπερον φως. Στις ανώτερες βαθμίδες της θεωρίας αποκτά την ειρήνη των λογισμών. Με την όγδοη και υψηλότερη γνώση ανάγεται στη θεωρία του θείου κάλλους. Μέσω της καθαράς προσευχής αρπάζεται ο νους από τον θείο πόθο, και με την ευδοκία της χάριτος δέχεται θείες αποκαλύψεις. 21
Θεραπευτική Ποιμαντική (17 από 20) Συνεπώς η πνευματική ωρίμανση αρχίζει με την πράξη και κορυφώνεται με τη θεωρία. Οι σωματικοί κόποι και η άσκηση προηγούνται συνήθως της πνευματικής χαράς και ευφροσύνης. Ο πρακτικός γίνεται με τη χάρη του Θεού θεωρητικός ή γνωστικός, καθίσταται ολοκληρωμένο και ακέραιο πρόσωπο. Η σταδιακή ωρίμανση στην πνευματική ζωή προάγει την κοινωνικότητα του χριστιανού. 22
Θεραπευτική Ποιμαντική (18 από 20) Η τήρηση των εντολών και η οικείωση των αρετών δεν αποσκοπούν στην προαγωγή μιας ατομικής ηθικής. Ο χριστιανός μετέχει στη ζωή της Εκκλησίας και οικειώνεται εντός αυτής τη θεία χάρη. Με το φως του Χριστού πλατύνεται η συνείδησή του και συμπονά, προσεύχεται και περιχωρεί «τον κόσμο άπαντα». 23
Θεραπευτική Ποιμαντική (19 από 20) Ο νηπτικός χαρακτήρας της εν Χριστώ ζωής, που προβάλλεται από την Φιλοκαλία, δεν αναιρεί τον εκκλησιολογικό της χαρακτήρα αλλά τον προϋποθέτει. Η τελείωση και η βίωση της βασιλείας του Θεού στην παρούσα ζωή δεν είναι απόλυτη, διότι ο άνθρωπος είναι τρεπτός. Γι αυτό και η γνώση μας για το θείο φως είναι περιγραφική και στηρίζεται στις εμπειρίες των φωτισμένων και θεουμένων αγίων. 24
Θεραπευτική Ποιμαντική (20 από 20) Ο λόγος της Φιλοκαλίας ίσως φαίνεται ουτοπικός και παράκαιρος στον σύγχρονο άνθρωπο της δράσης και της κίνηση. Η κίνηση όμως και η δράση για να είναι επιτυχής χρειάζονται την εσωτερική αρμονία και ησυχία, την καθαρή καρδιά και τον φωτισμένο νου. Γι αυτό και η μαθητεία στη σοφία των νηπτικών μπορεί να οδηγήσει στην αγάπη προς τον Θεό και την ανιδιοτελή αγάπη προς το πλάσμα του, τον άνθρωπο. 25
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ». Έκδοση: 1.0. θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 26
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 27
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 28