1 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ ΓΙΑ ΕΠΙΤΥΧΗΜΕΝΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕ ΔΕΠ-Υ Δρ. Ζαφεριάδης Κυριάκος Οι εκπαιδευτικοί, οι οποίοι διδάσκουν με επιτυχία μαθητές με Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής Υπερκινητικότητα (ΔΕΠ-Υ), χρησιμοποιούν στρατηγικές τριών κατευθύνσεων. Αρχικά, προσδιορίζουν τις ανάγκες του παιδιού. Εντοπίζουν, δηλαδή, πώς, πότε και γιατί το παιδί είναι απρόσεκτο, παρορμητικό και υπερκινητικό. Στη συνέχεια, επιλέγουν διαφοροποιημένες εκπαιδευτικές πρακτικές, που συνοδεύονται με επιμέρους τροποποιήσεις στη διδασκαλία, σε παρεμβάσεις τροποποίησης της συμπεριφοράς αλλά και σε προσαρμογές στην τάξη, οι οποίες θεωρούνται κατάλληλες και αποτελεσματικές για τις ανάγκες του παιδιού. Τέλος, οι εκπαιδευτικοί οργανώνουν τις ανάγκες που προσδιόρισαν σε ένα εξατομικευμένο πρόγραμμα διδασκαλίας (Ε.Π.Ε.). Αναλυτικά, η στρατηγική των τριών κατευθύνσεων οργανώνεται με τα παρακάτω βήματα: 1. Αξιολογούμε τις ατομικές ανάγκες και τις δυνατότητες του παιδιού στην τάξη. Εργαζόμαστε στο πλαίσιο μιας διεπιστημονικής ομάδας σε συνεργασία, όμως, με τους γονείς του παιδιού και λαμβάνουμε υπόψη μας τις ανάγκες του (ακαδημαϊκές αλλά και συμπεριφοράς). Για το λόγο αυτό χρησιμοποιούμε διαγνωστικές αξιολογήσεις αλλά και παρατηρήσεις στην τάξη. Μπορούμε, λοιπόν, να χρησιμοποιήσουμε αξιολογήσεις, όπως κατάλογοι του μαθησιακού στυλ, για να προσδιορίσουμε τις δυνατότητες του παιδιού και συνεχίζουμε με τη διδασκαλία, για να «οικοδομήσουμε» τις ικανότητές του. Ακόμη, στη διαδικασία της αξιολόγησης λαμβάνουμε υπόψη μας και τις συνθήκες, στις οποίες ο μαθητής εκδηλώνει προκλητικές συμπεριφορές. 2. Επιλέγουμε τις κατάλληλες διδακτικές στρατηγικές. Καθορίζουμε, δηλαδή, ποιες διδακτικές πρακτικές ανταποκρίνονται στις ακαδημαϊκές αλλά και στις συμπεριφοριστικές ανάγκες που προσδιορίσαμε (είναι κατάλληλες για την ηλικία του παιδιού και κεντρίζουν το ενδιαφέρον του;) 3. Για μαθητές που παρακολουθούν δομές ειδικής αγωγής ενσωματώνουμε τις κατάλληλες πρακτικές στο Εξατομικευμένο Πρόγραμμα Εκπαίδευσης (Ε.Π.Ε.). Σε συνεργασία, δηλαδή, με τους εκπαιδευτικούς της συνηθισμένης τάξης και του τμήματος ένταξης και τους γονείς του παιδιού διαμορφώνεται το Ε.Π.Ε., στο οποίο καθορίζονται οι βραχυπρόθεσμοι και ετήσιοι στόχοι, οι υπηρεσίες της ειδικής αγωγής που βοηθούν για την υποστήριξη του παιδιού και την επίτευξη των στόχων. Παράλληλα, σχεδιάζουμε το πώς θα ενσωματώσουμε τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες, με τις οποίες οργανώνουμε τη διδασκαλία μας για τους υπόλοιπους μαθητές, στις δραστηριότητες που αφορούν στους μαθητές με ΔΕΠ-Υ.
2 Πώς, όμως, εφαρμόζουμε τη στρατηγική; Τρία, λοιπόν, είναι τα συστατικά των αποτελεσματικών προγραμμάτων για τη διδασκαλία παιδιών με ΔΕΠ-Υ. 1.Ακαδημαϊκή διδασκαλία. Για την επιτυχημένη διδασκαλία των μαθητών με ΔΕΠ-Υ οι εκπαιδευτικοί εφαρμόζουν τις αρχές της αποτελεσματικής διδασκαλίας, όταν αρχίζουν, οργανώνουν και τελειώνουν το μάθημα. 1.1.Αρχίζοντας το μάθημα Οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ μαθαίνουν πιο εποικοδομητικά, όταν το μάθημα είναι άρτια οργανωμένο. Ο εκπαιδευτικοί, δηλαδή, εξηγούν τι περιμένουν να μάθει ο μαθητής στο τέλος του μαθήματος και, μάλιστα, συνδέουν αυτές τις δεξιότητες με το προηγούμενο μάθημα. Παρουσιάζουμε στους μαθητές πώς περιμένουν να συμπεριφέρονται στη διάρκεια του μαθήματος. Έτσι, μπορούμε να τονίσουμε ότι θα μπορούσαν να μιλούν με το διπλανό τους, όταν ασχολούνται με μια άσκηση ή να σηκώνουν το χέρι τους, για να απαντήσουν, χωρίς να «πετάγονται». Ακόμη: Εξετάζουμε το προηγούμενο μάθημα Καθορίζουμε τις μαθησιακές προσδοκίες. Για παράδειγμα, εξηγούμε τους μαθητές ότι στο τέλος του μαθήματος θα γνωρίζουν την υπόθεση του διηγήματος, το οποίο θα διδάξουμε. Αναφέρουμε ακροθιγώς τις δραστηριότητες που θα παρουσιάσουμε, ενώ ταυτόχρονα φροντίζουμε να ενημερώνουμε τους μαθητές για τη μέθοδο εργασίας (αν θα είναι ατομική ή ομαδική). Προσδιορίζουμε τα υλικά που θα χρειαστούν για το μάθημα (βιβλίο, μαρκαδόροι, μολύβια, διαβήτης, χάρακας κ.λπ.) Εξασφαλίζουμε έναν προ-οργανωτή Παραπέμπουμε τους μαθητές σε ορισμένες σελίδες του βιβλίου, από τις οποίες θα αντλήσουν βοήθεια, όταν θα χρειαστεί, για να ολοκληρώσουν ένα φύλλο εργασιών 1.2. Πώς οργανώνω το μάθημα Προκειμένου να κάνουμε πιο παραγωγικό το μάθημά μας, καλό θα ήταν να διαπιστώνουμε συνεχώς το βαθμό που οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ έχουν κατακτήσει το γνωστικό αντικείμενο. Ακόμη, θα πρέπει να θυμόμαστε συνεχώς ότι μια άλλη δυσκολία των μαθητών με ΔΕΠ-Υ είναι και το «πέρασμα» από τη μια δραστηριότητα στην άλλη. Δυσκολεύονται, δηλαδή, να ακολουθήσουν τη διαδικασία και τα στάδια της διδασκαλίας. Για το λόγο αυτό προτείνονται οι παρακάτω στρατηγικές:
3 Η διδασκαλία μας θα πρέπει να είναι μεθοδικά οργανωμένη και να προετοιμάζεται άρτια, ώστε οι μαθητές να γνωρίζουν συνεχώς τις δραστηριότητες που θα ακολουθήσουν, χωρίς να αιφνιδιάζονται Απλοποιούμε το μάθημα. Χωρίζουμε το μάθημα σε διδακτικές ενότητες, ενώ αναθέτουμε λιγότερο περίπλοκες ασκήσεις Αποφεύγουμε τις «καυστικές» παρατηρήσεις και τα δυσμενή σχόλια σε βάρος των μαθητών με ΔΕΠ-Υ. (Αμάν, Γιάννη, με κούρασες!) Δε συγκρίνουμε τους μαθητές με ΔΕΠ-Υ με τους συμμαθητές τους (Πχ. Δες το συμμαθητή σου πόσο γρήγορα τελείωσε τις ασκήσεις. Εσύ συνέχεια αφαιρείσαι, κοιτάς δεξιά και αριστερά, σου πέφτει το μολύβι. Τι θα γίνει με σένα!) Χρησιμοποιούμε εποπτικά μέσα διδασκαλίας (Η/Υ ή βιντεοπροβολέα) Ελέγχουμε συχνά την επίδοση των μαθητών με ΔΕΠ-Υ. Τους ρωτάμε, λοιπόν, να μας εξηγήσουν τον τρόπο με τον οποίο έφτασαν στη λύση των ασκήσεων Αφήνουμε επαρκή χρόνο στους μαθητές με ΔΕΠ-Υ, για να απαντήσουν ή για να ολοκληρώσουν τις εργασίες τους. Συνήθως, προτείνεται ένα διάστημα 15 δευτερολέπτων. Ανιχνεύουμε τις ενδείξεις (ονειροπολήσεις), οι οποίες δηλώνουν ότι ο μαθητής δεν έχει κατανοήσει το μάθημα και στη συνέχεια εξασφαλίζουμε περισσότερη ενημέρωση, πληροφορίες, τροποποιημένες ασκήσεις ή έναν μαθητή συνεργάτη. Βοηθούμε τους μαθητές με ΔΕΠ-Υ να διορθώνουν τα λάθη τους αλλά και να αποφεύγουν να κάνουν λάθη Βοηθούμε τους μαθητές με ΔΕΠ-Υ να εστιάζουν την προσοχή τους στην εργασία που τους ανατέθηκε. Για παράδειγμα, όταν θα ενημερώνουμε την τάξη για τον τρόπο που οι μαθητές θα επιλύσουν μια άσκηση, στους μαθητές με ΔΕΠ-Υ παρέχουμε επιπρόσθετες και συνεχείς οδηγίες που θα τις επαναλάβουμε μαζί. Χρησιμοποιούμε στρατηγικές συνεργατικής μάθησης. Οι εργασίες ανατίθενται στην ομάδα των μαθητών που συζητούν μεταξύ τους και μοιράζονται τις ιδέες τους. Χαμηλώνουμε την ένταση της φωνής μας. Ακόμη, συχνά υπενθυμίζουμε στους μαθητές τους κανόνες συμπεριφοράς. 1.3. Γραπτές οδηγίες Συχνά οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ ξεχνούν τις σελίδες των εργασιών που τους ανατέθηκαν. Για το λόγο αυτό, εκτός από τις προφορικές οδηγίες, γράφουμε στον πίνακα τον αριθμό της σελίδας, στην οποία βρίσκονται οι ασκήσεις, ώστε να κοιτάξει, αν τον ξεχνά.
4 Επισημαίνουμε τις λέξεις-κλειδιά του μαθήματος. Πριν από το μάθημα ετοιμάζουμε ένα φύλλο εργασίας στο οποίο είτε υπογραμμίζουμε τις λέξεις κλειδιά, είτε, ενώ διαβάζουμε μαζί με το μαθητή, ταυτόχρονα επισημαίνουμε τις λέξεις-κλειδιά. Ακόμη, τροποποιούμε και τον τρόπο εξέτασης (ερωτήσεις κλειστού τύπου), ώστε να μειώσουμε το άγχος και παράλληλα να δώσουμε στο μαθητή την ευκαιρία να αποδείξει τις γνώσεις του. 1.4. Ολοκληρώνω το μάθημα Οι αποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί, καθώς ολοκληρώνουν το μάθημά τους, ενημερώνουν την τάξη ότι το μάθημα θα τελειώσει σε λίγο, ελέγχουν τις εργασίες που ανέθεσαν στους μαθητές με ΔΕΠ-Υ και ταυτόχρονα διδάσκουν πώς να περάσουν στην επόμενη εκπαιδευτική δραστηριότητα. Οι προτάσεις, λοιπόν, για τους εκπαιδευτικούς περιλαμβάνουν τα εξής: Ενημερώνουμε τους μαθητές ότι το μάθημα τελειώνει σε 5 ή σε 10 λεπτά. Όταν αναθέτουμε τις εργασίες στους μαθητές, τους ενημερώνουμε για το χρόνο, στον οποίο θα πρέπει να τις ολοκληρώσουν Σε κάθε περίπτωση ελέγχουμε τις εργασίες που αναθέτουμε στους μαθητές για το σπίτι. Ακόμη, εξασφαλίζουμε χρόνο, για να παρουσιάσουν ορισμένοι μαθητές τις εργασίες που τους αναθέσαμε, για να ελέγξουμε το βαθμό, στον οποίο εμπεδώθηκε η διδακτέα ύλη και επιτεύχθηκαν οι διδακτικοί στόχοι Εκτός από τις γενικές στρατηγικές που αναφέρθηκαν για την εισαγωγή, τη δημιουργία αλλά την ολοκλήρωση της διδακτικής πράξης, οι εκπαιδευτικοί που διδάσκουν με επιτυχία μαθητές με ΔΕΠ-Υ εξειδικεύουν τις διδακτικές τους στρατηγικές και τις προσαρμόζουν στις ιδιαιτερότητες των μαθητών τους. Επειδή, λοιπόν, οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ όχι μόνο μαθαίνουν αλλά και διατηρούν τις πληροφορίες με διαφορετικούς τρόπους, δεν εμπλέκονται στο μάθημα, δεν παρακολουθούν. Έτσι, οι εκπαιδευτικοί των μαθητών με ΔΕΠ-Υ αρχικά καθορίζουν τους τομείς, στους οποίους θα χρειαστεί περισσότερη παρέμβαση, χρησιμοποιούν εξειδικευμένες στρατηγικές διδασκαλίας, για να βοηθήσουν το μαθητή να συμμετάσχει στο μάθημα. Οι στρατηγικές, που μπορούν να χρησιμοποιηθούν, είναι οι ακόλουθες: 1.Αναγνωστική κατανόηση Για να βοηθήσουμε τους μαθητές με ΔΕΠ-Υ να βελτιώσουν τις δεξιότητες αναγνωστικής κατανόησης, εφαρμόζουμε τις παρακάτω τεχνικές: Χρόνος σιωπηρής ανάγνωσης. Καθιερώνουμε κάθε μέρα ένα χρονικό διάστημα για σιωπηρή ανάγνωση Συνεχής ανάγνωση. Ζητήστε από τους μαθητές με ΔΕΠ-Υ να διαβάζουν σιωπηρά ένα κείμενο, όταν ακούν τους συμμαθητές τους να διαβάζουν το κείμενο φωναχτά
5 Συνεργασία στην ανάγνωση. Ορίζουμε για κάθε μαθητή με ΔΕΠ-Υ έναν συμμαθητή του ως συνεργάτη, ο οποίος, όμως, είναι ικανός αναγνώστης. Οι μαθητές διαβάζουν διαδοχικά ακούγοντας παράλληλα ο ένας τον άλλον Δημιουργούμε τη γραμμή της διήγησης γεγονότων (Time line) Καθορίζουμε χρονικό διάστημα, στο οποίο οι μαθητές αφηγούνται ιστορίες που διάβασαν Προγραμματίζουμε δραστηριότητες, ώστε οι μαθητές μας να συμμετέχουν σε παιχνίδι ρόλων Δημιουργούμε «τράπεζα λέξεων», στην οποία οι μαθητές καταχωρούν τις καινούριες λέξεις που έμαθαν ή αυτές που δυσκολεύονται να διαβάσουν Παίζουμε παιχνίδια αναγνωστικής κατανόησης Χρησιμοποιούμε λογισμικά στη διδασκαλία μας Δημιουργούμε βιβλιοθήκη στην τάξη και περιοδικά αφιερώνουμε ώρα για ανάγνωση Συγγράφουμε περιλήψεις βιβλίων ή κεφαλαίων από διάφορα γνωστικά αντικείμενα (Ιστορία, Γεωγραφία) ή από τα αποσπάσματα των λογοτεχνικών κειμένων 2. Γραφή Προκειμένου να διδάξουμε τους μαθητές να γράφουν αποτελεσματικές ιστορίες, ακολουθούμε τις παρακάτω πρακτικές: Διδάσκουμε τους μαθητές με ΔΕΠ-Υ να διακρίνουν τα μέρη μιας ιστορίας (πλαίσιο, πρωταγωνιστές, πρόβλημα, λύση) ακολουθώντας τη δομή των αφηγηματικών κειμένων Οργανώνουμε ένα «μικρό Ταχυδρομείο» στην τάξη και περιοδικά συγκροτούμε ομάδες συγγραφής επιστολών, τις οποίες οι μαθητές αποστέλλουν σε συμμαθητές τους και με τον τρόπο αυτό παρακινούνται να αλληλογραφούν αλλά και να συγγράφουν κείμενα Καθώς εμείς διαβάζουμε ένα κείμενο, ζητάμε από τους μαθητές να κλείσουν τα μάτια τους και να φαντάζονται το γραπτό που διαβάζουμε Παρακινούμε τους μαθητές να διορθώνουν τα κείμενά τους πριν τα παραδώσουν Εναλλακτικά επιτρέπουμε στους μαθητές να μαγνητοφωνούν μια εργασία τους, αντί να τη γράφουν Εναλλακτικά, στην ομαδική εργασία ένας μαθητής συγγράφει τις εργασίες που του υπαγορεύει ο μαθητής με ΔΕΠ-Υ Οδηγίες για τη διδασκαλία Οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ συχνά αποσπώνται και δεν προσέχουν στο μάθημα. Οι πρακτικές που θα βοηθήσουν τους μαθητές να οργανώσουν καλύτερα τις εργασίες αλλά και τις δραστηριότητές τους είναι οι εξής:
6 Το σχολείο ορίζει έναν εκπαιδευτικό ως σύμβουλο, ο οποίος έχει καθήκον του να συντονίζει όλες τις δραστηριότητες που ανατίθενται στο μαθητή, τις αξιολογεί, προσδιορίζει την πρόοδο του μαθητή, ενημερώνεται από τους άλλους εκπαιδευτικούς και ενημερώνει τους γονείς, συναντά σε προκαθορισμένο χρόνο το μαθητή και συζητά μαζί του όποιο πρόβλημα προκύπτει ή οργανώνουν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της εβδομάδας. Εξασφαλίζουμε στους μαθητές με ΔΕΠ-Υ ένα φύλλο εργασιών, στο οποίο καθημερινά καταγράφονται όλες οι εργασίες που ανατίθενται στο μαθητή για το σπίτι Εξασφαλίζουμε στους μαθητές ένα ντοσιέ με χρώματα, στο οποίο σημειώνει πώς να οργανώνει τη μελέτη του στο σπίτι Ενημερώνουμε τους γονείς για την οργάνωση της μελέτης του μαθητή στο σπίτι Ζητάμε από το μαθητή με ΔΕΠ-Υ να καθαρίσει το θρανίο του αλλά και ξεκαθαρίσει όλο τον εξοπλισμό που κουβαλά καθημερινά στην τσάντα του Καταγράφουμε την επίδοση και την πρόοδο του μαθητή σε διαγράμματα, ενώ του εξασφαλίζουμε και γραπτό κατάλογο με τις εργασίες που θα πρέπει να εκτελεί Διαχείριση του χρόνου Οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ δυσκολεύονται να διαχειριστούν δημιουργικά και να αξιοποιήσουν παραγωγικά το χρόνο τους Ζητάμε από το μαθητή να φορά ρολόι που θα το συμβουλεύεται, όταν κάνει τις εργασίες του Εφοδιάζουμε το μαθητή με ημερολόγιο, για να προγραμματίζει τις εργασίες του Στο θρανίο του μαθητή με ΔΕΠ-Υ καθημερινά κολλάμε το πρόγραμμα των εργασιών Δεξιότητες μελέτης Οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ συχνά δυσκολεύονται να μάθουν πώς να μελετούν αποτελεσματικά μόνοι τους. Οι παρακάτω στρατηγικές μπορούν να βοηθήσουν τους μαθητές να αναπτύξουν δεξιότητες μελέτης: Διδάσκουμε στους μαθητές να χρησιμοποιούν εννοιολογικούς χάρτες, βένια διαγράμματα, χάρτες κριτικής σκέψης, για να κρατούν σημειώσεις Συγκροτούμε κατάλογο με τα πιο συχνά λάθη που κάνει ο μαθητής (κεφαλαίο γράμμα, στίξη, ορθογραφία κ.λπ.). Διδάσκουμε στο μαθητή με ΔΕΠ-Υ τον τρόπο να χρησιμοποιεί τον κατάλογο, για να διορθώνει τα λάθη του Καταρτίζουμε λίστα με τα αντικείμενα που είναι απαραίτητα στο μαθητή, για να ολοκληρώσει τις εργασίες του στο σπίτι (μολύβια, βιβλία, τετράδια)
7 Διδάσκουμε στο μαθητή με ΔΕΠ-Υ τον τρόπο να διευθετεί και να οργανώνει το χώρο μελέτης στο σπίτι, ώστε να είναι λειτουργικός. Για παράδειγμα, απομακρύνει άχρηστα αντικείμενα, βιβλία που έχει διαβάσει κ.λπ. Παρακολουθούμε και αξιολογούμε το βαθμό που ο μαθητής με ΔΕΠ-Υ ολοκληρώνει τις εργασίες που ανατίθενται στο σπίτι. Ακόμη, συζητάμε με τους γονείς του τα προβλήματα που διαπιστώνουμε και αφορούν στην ολοκλήρωση των εργασιών, στο χρόνο που αφιερώνει ο μαθητής, στις συνθήκες μελέτης που επικρατούν στο σπίτι. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι σημασία έχει η ποιότητα και όχι η ποσότητα των εργασιών που αναθέτουμε για το σπίτι. Αφού, λοιπόν, όταν ασχολείται στο σπίτι ο μαθητής με τις εργασίες, αναπτύσσει δεξιότητες μελέτης, θα έπρεπε να εξετάζουμε κάθε φορά τις εργασίες που του αναθέσαμε, παρά να συνεχίσουμε επιβαρύνοντας με νέα ύλη 2.Συμπεριφοριστικές προτάσεις Τα παιδιά με ΔΕΠ-Υ συχνά συμπεριφέρονται με τον ίδιο ανώριμο τρόπο, όπως μικρότερα σε ηλικία. Δυσκολεύονται, λοιπόν, να δημιουργήσουν φιλικές σχέσεις με άλλους μαθητές και αδυνατούν να κατανοήσουν τις συνέπειες των πράξεών τους. Οι συμπεριφοριστικές προτάσεις αποσκοπούν στο να βοηθήσουν τους μαθητές με ΔΕΠ-Υ να εκδηλώσουν συμπεριφορές, οι οποίες προλαμβάνουν τα προβλήματα και τις τριβές στην τάξη, ενώ παγιώνουν ένα κλίμα ηρεμίας, που προάγει τη μάθηση, γιατί, όταν δημιουργούνται προβλήματα συμπεριφοράς στην τάξη, ο χρόνος του εκπαιδευτικού αναλώνεται στο να επιβάλλει την τάξη στην αίθουσα και, επομένως, δεν απομένει χρόνος για να βοηθήσει τους μαθητές. Οι τεχνικές που προτείνονται είναι: Η πιο συνηθισμένη μορφή ενίσχυσης που θα πρέπει να χρησιμοποιεί ο εκπαιδευτικός στην τάξη είναι ο έπαινος, όταν αρχίζει και ολοκληρώνει μια εργασία ή εκδηλώνει μια επιθυμητή συμπεριφορά. Προσδιορίζουμε την κατάλληλη συμπεριφορά για την οποία δίνουμε τον έπαινο. Τα σχόλιά μας εστιάζουν στο τι έκανε ο μαθητής σωστά και θα πρέπει να περιλαμβάνουν ακριβώς ποιο μέρος της συμπεριφοράς ήταν επιθυμητό. Για παράδειγμα, αντί να επαινέσουμε το μαθητή για το ότι δεν ενοχλεί στην τάξη, μπορούμε να τον επιβραβεύσουμε για το γεγονός ότι ολοκληρώνει ήσυχα την επίλυση της άσκησής που του αναθέσαμε. Ο έπαινος δίδεται αμέσως. Όσο πιο γρήγορα επιβραβεύσουμε το μαθητή τόσο πιο σίγουρο είναι ότι θα επαναλάβει την επιθυμητή συμπεριφορά. Τα σχόλιά μας θα πρέπει να είναι ποικίλα και όχι να επαναλαμβάνονται μονότονα, αφού όταν ο έπαινος επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά χωρίς φαντασία, ατονεί ως κίνητρο.
8 Οι έπαινοι θα πρέπει να είναι ειλικρινείς και όχι μεγαλεπήβολοι. Περισσότερο αποτελεσματικός αποδεικνύεται ο έπαινος και όχι η ποινή. Γνώμονα αποτελεί ότι οι αρνητικές συνέπειες μπορεί πρόσκαιρα να αλλάζουν τη συμπεριφορά, όμως δεν αλλάζουν τις στάσεις και μπορεί, μάλιστα, να αυξήσουν τη συχνότητα και την ένταση της μη αποδεκτής συμπεριφοράς. Η ποινή διδάσκει στα παιδιά μόνο το τι πρέπει να μην κάνουν, ενώ δεν εξασφαλίζει δεξιότητες για το πώς περιμένουν οι άλλοι από αυτά να συμπεριφερθούν. Επιλεκτικά αγνοούμε τις ακατάλληλες συμπεριφορές, γιατί μπορεί να γίνεται χωρίς να το θέλει ο μαθητής ή μπορεί να επιδιώκει την πρόκληση της προσοχής των συμμαθητών. Απομακρύνουμε ενοχλητικά αντικείμενα, τα οποία αποσπούν την προσοχή των μαθητών με ΔΕΠ-Υ, αφού μπορεί να ασχολούνται μ αυτά. Οι χειρισμοί μας καλό θα ήταν να χαρακτηρίζονται από ηρεμία, χωρίς εντάσεις, υψηλό τόνο φωνής και εξάρσεις. Αποτελεσματικό αποδεικνύεται, όταν περιοδικά επιτρέπουμε στο μαθητή με ΔΕΠ-Υ να αφήνει για ελάχιστα λεπτά την τάξη, για να οργανώσει μια άλλη δραστηριότητα (βαλβίδα εκτόνωσης). Εξασφαλίζουμε βοήθεια στο μαθητή, για να ολοκληρώσει με επιτυχία τις εκπαιδευτικές του δραστηριότητες. Βοηθός μας θα μπορούσε να είναι ένας συμμαθητής ή ακόμη, προτείνουμε στο μαθητή να ζητά τη βοήθειά μας διακριτικά. Συνεργασία με τους γονείς. Αποτελεσματικές αποδεικνύονται οι συσκέψεις με τους γονείς, αφού μπορεί να οργανώνονται στρατηγικές μελέτης, οργάνωσης του χώρου αλλά και τεχνικές αξιοποίησης του χρόνου στο σπίτι. Ακόμη, η συνεργασία με τους γονείς μπορεί να συνεισφέρει και στην ανάπτυξη στρατηγικών συμπεριφοράς, ενώ θα πρέπει να είναι συχνή, ώστε να ελέγχεται η πρόοδος του μαθητή. Διαμεσολάβηση συνομηλίκων. Οι συμμαθητές μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά των μαθητών με ΔΕΠ-Υ. Πολλά σχολεία έχουν υιοθετήσει προγράμματα διαμεσολάβησης των μαθητών, οι οποίοι εκπαιδεύονται στο να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τις συγκρούσεις μεταξύ των συμμαθητών τους. Ακόμη, οι αποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί χρησιμοποιούν τρόπους, για να καθοδηγούν τη συμπεριφορά των μαθητών, όπως, για παράδειγμα, υπενθυμίζουν στους μαθητές μας τις προσδοκίες που έχουν από αυτούς και αφορά στη μάθηση αλλά και στη συμπεριφορά. Οι τρόποι αυτοί έχουν τρία μέσα, που θεωρούνται ιδιαίτερα αποτελεσματικά: 1. Οπτικές ενδείξεις. Καθιερώνουμε απλές, διακριτικές ενδείξεις, για να υπενθυμίζουμε στους μαθητές μας με ΔΕΠ-Υ να συνεχίζουν την εργασία τους κάθε φορά που διασπάται η προσοχή τους. Για παράδειγμα, στρεφόμαστε προς το παιδί, το κοιτάμε και χωρίς να
9 διακόψουμε την εργασία του κάνοντας παρατήρηση ακουμπάμε το χέρι μας δίπλα στο θρανίο του. 2. Έλεγχος εγγύτητας. Όταν μιλάμε σε έναν μαθητή, πλησιάζουμε στο θρανίο του, ώστε να το βοηθήσουμε να εστιάσει την προσοχή του στο λόγο μας. 3. Χειρονομίες. Χρησιμοποιείστε χειρονομίες, για να επικοινωνήσετε με έναν μαθητή με ΔΕΠ-Υ. Για παράδειγμα, όταν υποβάλλετε μια ερώτηση και ο μαθητής γνωρίζει την απάντηση, τότε σηκώνει το χέρι του με ανοιχτή την παλάμη του, ενώ, σε αντίθετη περίπτωση που δεν ξέρει την απάντηση, σηκώνει το χέρι σχηματίζοντας γροθιά. 4. Κοινωνικές δεξιότητες στην τάξη. Διδάσκουμε στους μαθητές με ΔΕΠ-Υ αποδεκτές μορφές συμπεριφοράς που πρέπει να εκδηλώνουν στην τάξη. Για παράδειγμα, να υποδύονται παιχνίδια ρόλων, να διαμορφώνουν αποδεκτές λύσεις σε συνηθισμένα κοινωνικά προβλήματα που παρουσιάζονται στην τάξη. Με τον τρόπο αυτό, καθώς προσφέρουμε εμπειρίες αλληλεπίδρασης στους μαθητές, καλλιεργούμε ευχάριστο και δημιουργικό κλίμα στο σχολείο. 5. Μαθήματα επίλυσης προβλημάτων. Συζητήστε με τους μαθητές πώς να επιλύουν κοινωνικές συγκρούσεις. Δημιουργούμε αυτοσχέδιες συζητήσεις στην τάξη είτε με έναν μαθητή είτε με ομάδα και ζητάμε από τους μαθητές να συζητήσουν με ποιο τρόπο θα προλάβουν την εκδήλωση της σύγκρουσης ή πώς θα επιλύσουν τη σύγκρουση (π.χ. οι μαθητές συγκρούονται για ένα παιχνίδι). Για πολλούς μαθητές με ΔΕΠ-Υ οι λειτουργικές αξιολογήσεις της συμπεριφοράς, οι παρεμβάσεις στη συμπεριφορά καθώς και η υποστήριξη (συμβόλαιο, αμοιβές) αποδεικνύονται χρήσιμες δραστηριότητες στο να διαχειρίζονται τη συμπεριφορά τους. Λειτουργική συμπεριφοριστική αξιολόγηση. Πρόκειται για μια συστηματική διαδικασία περιγραφής της αξιολόγησης των μαθητών, προκειμένου να περιγραφούν και στη συνέχεια να προσδιοριστούν οι περιβαλλοντικοί παράγοντες και τα γεγονότα που σχετίζονται με την εκδήλωση του προβλήματος. Για παράδειγμα η ομάδα: 1) παρατηρεί και προσδιορίζει τη συμπεριφορά και τα χαρακτηριστικά της, 2) αναγνωρίζει ποια γεγονότα ή ποιες ενέργειες προηγούνται ή ακολουθούν τη συμπεριφορά, 3) καταγράφει πόσο συχνά εκδηλώνεται η συμπεριφορά. Τα αποτελέσματα της καταγραφής χρησιμοποιούνται, για να οργανωθεί και να δρομολογηθεί μια αποτελεσματική παρέμβαση. Θετικές συμπεριφοριστικές παρεμβάσεις και υποστήριξη. Οι παρεμβάσεις εστιάζουν στο σχεδιάσει το σχολείο σε συνεργασία τις οικογένειες των μαθητών αποτελεσματικά περιβάλλοντα, τα οποία θα βελτιώσουν τη συμπεριφορά των μαθητών. Στόχος είναι να εξαλείψουν το πρόβλημα συμπεριφοράς, να αυξήσουν τη δεξιότητες των μαθητών, να
10 δημιουργήσουν ευκαιρίες, ώστε να αντικατασταθεί η μη αποδεκτή συμπεριφορά με κατάλληλη και αποδεκτή. Συμβόλαια συμπεριφοράς και σχέδια διαχείρισης. Αναγνωρίστε τους συγκεκριμένους ακαδημαϊκούς ή στόχους συμπεριφοράς για το παιδί με ΔΕΠ-Υ καθώς και τις μορφές συμπεριφοράς που πρέπει να αλλάξουν αλλά και τα αίτια που τις υποδαυλίζουν. Παράλληλα, συνεργαζόμαστε με το μαθητή, για να ολοκληρώνει τις εργασίες που ανατίθενται στο σπίτι ή, για να ενστερνίζεται τους κανόνες του σχολείου και να πειθαρχεί. Για το λόγο αυτό και χωρίς περιορισμό του χρόνου συνεργαζόμαστε με το μαθητή, ώστε να πεισθεί για την αναγκαιότητα των προτεινόμενων δράσεων. Απτές αμοιβές. Προκειμένου να τονώσουμε το ενδιαφέρον του μαθητή και να τον ενισχύσουμε, ώστε να συνεργαστεί μαζί μας, χρησιμοποιούμε κατάλληλες αμοιβές, όπως αυτοκόλλητες ετικέτες, «ευτυχισμένες φατσούλες», εμβλήματα ομάδων, προνόμια, επιπλέον χρόνο, για να παίξει στον υπολογιστή. Επίσης, φροντίζουμε, ώστε να προκαλέσουμε το μαθητή και να εμπλακεί στη διαδικασία της επιλογής των αμοιβών, οι οποίες θα υποδαυλίζουν το ενδιαφέρον του και θα αποτελούν κίνητρο. Συμβολικές αμοιβές. Χρησιμοποιούμε τις συμβολικές αμοιβές, για να παρακινήσουμε τους μαθητές να πετύχουν έναν στόχο. Για παράδειγμα, ένας μαθητής συγκεντρώνει πόντους κάθε φορά που ολοκληρώνει με επιτυχία τις εργασίες που του ανατίθενται για το σπίτι, ενώ, αντίθετα, χάνει πόντους, όταν δεν τις ολοκληρώνει έγκαιρα. Αυτο-διαχείριση. Εκπαιδεύομε τους μαθητές να παρακολουθούν και να αξιολογούν μόνοι τους τη συμπεριφορά τους σε μια κλίμακα ταξινόμησης χωρίς το συνεχή έλεγχο και τη διαρκή επιβράβευση αλλά και την ανατροφοδότηση από μας. Ακόμη, είναι δυνατό παράλληλα με το μαθητή και ο εκπαιδευτικός να αξιολογεί τη συμπεριφορά του μαθητή με γνώμονα την ίδια κλίμακα και στο τέλος να συγκρίνουν τις βαθμολογίες. Σταδιακά, η εμπλοκή του εκπαιδευτικού μειώνεται και ο μαθητής υπευθυνοποιείται και οργανώνει μόνος του την αξιολόγηση της συμπεριφοράς του. 3.Προσαρμογές στην τάξη Το τρίτο στοιχείο της επιτυχημένης στρατηγικής για την εκπαίδευση των μαθητών με ΔΕΠ-Υ περιλαμβάνει προσαρμογές στην τάξη, μια και συχνά οι μαθητές δυσκολεύονται να προσαρμοστούν στο περιβάλλον της τάξης, να εντοπίσουν τις ανάγκες και τις υποχρεώσεις και τελικά να οργανώσουν απερίσπαστοι τις εργασίες τους, με αποτέλεσμα να διαχέεται η προσοχή τους, καθώς στρέφονται σε δραστηριότητες που υλοποιούνται στα διπλανά θρανία. Οι παρακάτω, λοιπόν, προσαρμογές, οι οποίες περιορίζουν τους περισπασμούς στο περιβάλλον της τάξης, βοηθούν τους μαθητές να συνεχίσουν απρόσκοπτα την εργασία τους.
11 Συχνά οι εκπαιδευτικοί αναρωτιούνται πού θα καθίσουν οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ. Τρεις είναι οι θέσεις, στις οποίες αποδεικνύονται ιδιαίτερα χρήσιμες: 1. Δίπλα στον εκπαιδευτικό. Συνήθως προτείνεται ο μαθητής να καθίσει δίπλα στην έδρα ή στο πρώτο θρανίο της τάξης, ώστε να εξασφαλίζουμε τη δυνατότητα να ελέγχουμε και να ενισχύουμε τη συμπεριφορά του. 2. Δίπλα σε έναν ήσυχο μαθητή. Με τον τρόπο αυτό εξασφαλίζουμε τη δυνατότητα στους μαθητές να συνεργαστούν και να αντλήσουν εμπειρίες ικανοποίησης. 3. Διαμορφώνουμε χώρους εργασίας (ατομική αίθουσα), στους οποίους ο μαθητής μπορεί να μελετήσει ήσυχα ή να ασχοληθεί με τις εργασίες του, χωρίς, όμως, να φανεί ότι πρόκειται για τιμωρία ή για απομόνωση. Μέσα διδασκαλίας. Οι ειδικοί παιδαγωγοί χρησιμοποιούν τα παρακάτω εποπτικά μέσα διδασκαλίας για την εκπαίδευση και για τη διδασκαλία των μαθητών με ΔΕΠ-Υ: Δείκτες. Διδάσκουμε τους μαθητές να χρησιμοποιούν έναν δείκτη (χάρακα), για να παρακολουθούν τις σειρές και τις λέξεις σε μια σελίδα. Για παράδειγμα, όταν οι συμμαθητές διαβάζουν ένα κείμενο, οι μαθητές με ΔΕΠ-Υ έχοντας έναν μαρκαδόρο υπογραμμίζουν τις λέξεις. Σημειώνουμε το χρόνο που αρχίζει και τελειώνει το μάθημα. Καλό θα είναι να μπροστά στο θρανίο τους οι μαθητές να έχουν ένα ρολόι, για να παρακολουθούν πόσος χρόνος απομένει. Φώτα στην τάξη. Μπορούμε να αναβοσβήνουμε τα φώτα στην τάξη, όταν γίνεται θόρυβος. Ακόμη, αυτό θα μπορούσε να είναι και το σήμα να αρχίσουν τις εργασίες τους. Έπιπλα. Τα έπιπλα της τάξης πρέπει να έχουν το κατάλληλο μέγεθος, γιατί σε άλλη περίπτωση τα παιδιά κουράζονται με την πολύωρη χρήση, δυσφορούν και νευριάζουν.