ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ

ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΗΣ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΖ ΔΗΡΑ ΣΜΖΜΑ ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΓΗΟΗΚΖΖ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΟΡΓΑΝΗΜΧΝ ΚΟΗΝΧΝΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ ΣΔΛΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ : ΘΔΜΑ : Οη νηθνλνκηθέο επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ΔΠΗΒΛΔΠΧΝ : ΥΛΔΣΟ ΜΗΥΑΛΖ ΠΟΤΓΑΣΡΗΑ : ΥΑΡΑΚΟΠΟΤΛΟΤ ΑΗΚΑΣΔΡΗΝΖ ΑΘΖΝΑ ΟΚΣΧΒΡΗΟ 2005

ΠΔΡΗΛΖΦΖ Ζ Διιάδα απφ ρψξα απνζηνιήο έρεη κεηαηξαπεί ηα ηειεπηαία ρξφληα ζε ρψξα ππνδνρήο κεηαλαζηψλ. Ζ εμέιημε απηή ζεκαηνδφηεζε γηα ηελ ειιεληθή θνηλσλία κηα ζεηξά απφ βαζηέο θνηλσληθννηθνλνκηθέο αιιαγέο, πνπ βξίζθνληαη ζήκεξα πιένλ ζε εμέιημε. θνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη ε δηεξεχλεζε ησλ επηπηψζεσλ ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία. ην πιαίζην απηφ, αλαιχνληαη νη επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηηο νηθνλνκίεο ησλ ρσξψλ ππνδνρήο κέζα απφ ηελ κειέηε ηεο ζχγρξνλεο, -μέλεο θπξίσο- νηθνλνκηθήο βηβιηνγξαθίαο. Δλ ζπλερεία, θαηαγξάθνληαη νη επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία κέζα απφ ηε κειέηε ηεο ζχγρξνλεο ειιεληθήο βηβιηνγξαθίαο. Δπηπιένλ, κειεηάηαη ε παξνπζία ησλ αιινδαπψλ ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο κέζα απφ ηελ επεμεξγαζία ησλ ζηνηρείσλ ηεο Έξεπλαο Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ γηα ηα Β ηξίκελα ησλ εηψλ 1998 θαη 2004. Καηφπηλ, γίλεηαη κηα ελδεηθηηθή πξνζπάζεηα γηα ηελ νηθνλνκεηξηθή δηεξεχλεζε ησλ επηπηψζεσλ ησλ κεηαλαζηψλ ζην ΑΔΠ θαη ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο. Σν βαζηθφ ζπκπέξαζκα πνπ πξνθχπηεη απφ ην ζχλνιν ηνπ έξγνπ είλαη φηη νη νηθνλνκηθέο επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο δηαθέξνπλ απφ ρψξα ζε ρψξα αλάινγα κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπο, θαη κπνξεί λα είλαη είηε επσθειείο, είηε επηδήκηεο. ηελ πεξίπησζε ηεο ρψξαο καο, ε κεηαλάζηεπζε θαίλεηαη φηη θαηά βάζε σθέιεζε ηελ ειιεληθή νηθνλνκία αλ θαη δελ ιείπνπλ θάπνηεο αξλεηηθέο επηδξάζεηο. Πξνθεηκέλνπ νη επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο λα ζπλερίζνπλ λα είλαη επσθειείο γηα ηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή δσή ηεο ρψξαο θαη λα πεξηνξηζηνχλ νη δπλεηηθά αξλεηηθέο επηξξνέο ηεο, ζα πξέπεη λα δνζεί ηδηαίηεξε έκθαζε ζηε ράξαμε κηαο αμηφπηζηεο θαη νινθιεξσκέλεο κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο. Λέμεηο θιεηδηά ۰ Μεηαλάζηεπζε ۰ κεηαλάζηεο ۰ παξάλνκε θαη λφκηκε κεηαλάζηεπζε ۰ γεγελείο ۰ ρψξα απνζηνιήο ۰ ρψξα ππνδνρήο ۰ εξγαηηθφ δπλακηθφ ۰ εηδηθεπκέλνη-αλεηδίθεπηνη εξγαδφκελνη ۰ ππνθαηάζηαζε ۰ ζπκπιεξσκαηηθφηεηα ۰ επηπηψζεηο ۰ νηθνλνκία ۰ νηθνλνκηθή ζεσξία ۰ εκπεηξηθά επξήκαηα ۰ αλάπηπμε ۰ πιεφλαζκα ۰ αλαδηαλνκή θαη αληζφηεηα εηζνδεκάησλ ۰ αγνξά εξγαζίαο ۰ αλεξγία ۰ απαζρφιεζε ۰ κηζζνί ۰ δεκνζηνλνκηθφο ηνκέαο ۰ ΑΔΠ ۰ κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή ۰ 1

SUMMARY During the past years, Greece has ceased being a conveyance country and has become a country of reception. This signaled for the Greek society the commencement of a number of deep socioeconomic changes, still taking place today. The aim of this study is to investigate the consequences of immigration in the Greek society. Under that scope, there is an analysis of the consequences of immigration to the economy of the receiving country, using the contemporary mostly foreign economic bibliography. Next by using the contemporary Greek bibliography, there is a mapping out of the consequences of immigration on the Greek economy. Furthermore, the presence of foreign immigrants in the Greek labour market is studied through the data provided by the Work Force Survey for the Second Trimesters of the years 1998 and 2004. then, there is an indicative effort to investigate within economic guidelines the consequences of the immigrants on the GDP and the Greek working market. The basic outcome produced from the entire project is that the economic consequences of immigration differ from one country to the other depending on individual characteristics and they can be beneficial or not. Regarding our country, it seems that immigration was beneficial to the Greek economy notwithstanding a few negative consequences. In order for those consequences to continue having a positive output for the economic and social life of our country, the negative consequences must be limited to the minimum. Furthermore, especial emphasis must be given to the creation of a valued and complete immigration strategy. Keywords ۰ Immigration ۰ immigrants ۰ illegal and legal migration ۰ natives ۰ sending country ۰ receiving country ۰ skilled and unskilled labor ۰ complementary ۰ consequences ۰ economy ۰ economic theory ۰ empirical evidence ۰ development ۰ surplus ۰ redistribution of wealth and income inequality ۰ labor market ۰ employment ۰ unemployment ۰ wages ۰ GDP ۰ migration policy ۰ 2

ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΔΗΑΓΩΓΖ... 5 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΠΡΩΣΟ... 7 1.ΗΣΟΡΗΚΖ ΑΝΑΓΡΟΜΖ ΣΖ ΜΔΣΑΝΑΣΔΤΖ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ.... 7 1.1 Ζ Διιάδα σο ρψξα απνζηνιήο κεηαλαζηψλ... 7 1.2 Ζ Διιάδα σο ρψξα ππνδνρήο κεηαλαζηψλ... 10 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΓΔΤΣΔΡΟ... 14 2. ΟΗ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΔ ΔΠΗΠΣΩΔΗ ΣΖ ΜΔΣΑΝΑΣΔΤΖ ΣΖΝ ΥΩΡΑ ΤΠΟΓΟΥΖ... 14 2.1 Oη επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο... 14 2.1.1 Η θεωρία... 14 2.1.2 Εμπειρικά εσρήμαηα.... 22 2.2 Οη επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ νηθνλνκία... 24 2.2.1 Η θεωρία... 24 2.2.1.1 Μεηαλάζηεπζε θαη αλάπηπμε... 24 2.2.1.1.1 Σν πιεφλαζκα πνπ δεκηνπξγείηαη απφ ηελ κεηαλάζηεπζε... 26 2.2.1.2 Μεηαλάζηεπζε, αλαδηαλνκή θαη αληζφηεηα εηζνδεκάησλ... 29 2.2.2 Εμπειρικά εσρήμαηα... 30 2.3 Ζ επίπησζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζην δεκνζηνλνκηθφ ηνκέα... 32 (Κνηλσληθφ θξάηνο:αζθαιηζηηθφ ζχζηεκα / Πξφλνηα θαη κεηαλάζηεπζε)... 32 2.3.1 Η επίπηωζη ηης μεηανάζηεσζης ζηα ζσζηήμαηα πρόνοιας από ηην ζκοπιά ηης οικονομικής θεωρίας.... 36 πκπεξάζκαηα δεχηεξνπ θεθαιαίνπ... 38 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΣΡΗΣΟ... 39 3. ΟΗ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΔ ΔΠΗΠΣΩΔΗ ΣΖ ΜΔΣΑΝΑΣΔΤΖ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ... 39 3.1 Αλάπηπμε... 40 3.2 Αγνξά εξγαζίαο... 41 3.3 Αλαδηαλνκή ηνπ εηζνδήκαηνο... 45 3.4 Πιεζσξηζκφο... 46 3.5 Μεηαλαζηεπηηθά εκβάζκαηα... 47 3.6 Παξανηθνλνκία... 48 3.7 Αληαγσληζηηθφηεηα αλαδηάξζξσζε ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο... 48 3.8 Γεκνζηνλνκηθφ θφζηνο.... 49 3.9 Κιαδηθέο επηπηψζεηο... 51 πκπεξάζκαηα ηξίηνπ θεθαιαίνπ... 53 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΣΔΣΑΡΣΟ... 54 4. ΜΔΣΑΝΑΣΔ ΚΑΗ ΑΓΟΡΑ ΔΡΓΑΗΑ... 54 4.1 Πξνζθνξά εξγαζίαο (1998-2004)... 56 4.1.1 Πληθσζμός ζε ηλικία προς εργαζία Ελλήνων και Αλλοδαπών... 56 4.1.1.1 Δζληθφ επίπεδν... 56 4.1.1.2 Πεξηθεξεηαθφ επίπεδν... 60 4.1.2 Εργαηικό δσναμικό-δείκηης ζσμμεηοτής Ελλήνων και Αλλοδαπών... 63 4.1.2.1 Δζληθφ επίπεδν... 63 4.1.2.2 Πεξηθεξεηαθφ επίπεδν... 68 4.2 Εήηεζε εξγαζίαο (1998-2004)... 71 4.2.1 Απαζτόληζη Ελλήνων και Αλλοδαπών... 71 4.2.1.1Δζληθφ επίπεδν... 71 4.2.1.1.1 Απαζρνινχκελνη Έιιελεο θαη Αιινδαπνί θαη Γείθηεο Απαζρφιεζεο... 71 3

4.2.1.1.2 Απαζρνινχκελνη Έιιελεο θαη Αιινδαπνί αλά θιάδν νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο.... 76 4.2.1.1.3 Απαζρνινχκελνη Έιιελεο θαη Αιινδαπνί αλά επάγγεικα... 80 4.2.1.1.4 Απαζρνινχκελνη Έιιελεο θαη Αιινδαπνί αλά ζέζε ζην επάγγεικα... 84 4.2.1.2 Πεξηθεξεηαθφ επίπεδν... 85 4.2.1.2.1 Απαζρνινχκελνη Έιιελεο θαη Αιινδαπνί θαη Γείθηεο Απαζρφιεζεο... 85 4.2.2 Ανεργία Ελλήνων και Αλλοδαπών... 87 4.2.2.1 Δζληθφ επίπεδν... 87 4.2.2.2 Πεξηθεξεηαθφ επίπεδν... 90 πκπεξάζκαηα ηέηαξηνπ θεθαιαίνπ... 93 ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΠΔΜΠΣΟ... 97 5. ΜΗΑ ΠΡΩΣΖ ΠΡΟΠΑΘΔΗΑ ΟΗΚΟΝΟΜΔΣΡΗΚΖ ΓΗΔΡΔΤΝΖΖ ΣΩΝ ΔΠΗΠΣΩΔΩΝ ΣΖ ΜΔΣΑΝΑΣΔΤΖ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ... 97 5.1 Ζ επίπησζε ησλ κεηαλαζηψλ θαη ησλ γεγελψλ ζην ΑΔΠ.... 97 5.2 Ζ επίπησζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο... 100 (Τπάξρεη ππνθαηάζηαζε ησλ Διιήλσλ απφ ηνπο κεηαλάζηεο;)... 100 πκπεξάζκαηα πέκπηνπ θεθαιαίνπ... 103 ΓΔΝΗΚΑ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ... 104 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ... 109 4

ΔΗΑΓΧΓΖ Ζ κεηαλάζηεπζε, νξηδφκελε είηε σο ε θπζηθή κεηάβαζε ελφο αηφκνπ ή κηαο νκάδαο απφ κηα θνηλσλία ζε κηαλ άιιε (Einsenstadt), είηε σο ε κεηαθνξά ελφο πνιχηηκνπ νηθνλνκηθνχ κέζνπ, ηεο αλζξψπηλεο εξγαηηθήο δχλακεο, απφ ηηο θησρέο ζηηο πινχζηεο ρψξεο ζχκθσλα κε έλα πην νηθνλνκηθφ νξηζκφ ηεο (Castles θαη Kosack), 1 απνηειεί έλα παγθφζκην θαηλφκελν πνπ έρεη ηηο ξίδεο ηνπ βαζηά κέζα ζην ρξφλν. Σν θαηλφκελν ηεο κεηαλάζηεπζεο κέζα απφ ηηο δηαθνξεηηθέο κνξθέο πνπ έρεη ιάβεη, είλαη ζηελά ζπλδεδεκέλν κε ηελ ηζηνξία ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο. Απφ ηελ ίδξπζε ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο, ηνλ 19 ν αηψλα, κέρξη θαη ζήκεξα, νη αληαιιαγέο πιεζπζκψλ, ε κεηαλάζηεπζε θαη ε παιηλλφζηεζε απνηεινχλ θαηλφκελα πνπ δηαδξακαηίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο. Παξαδνζηαθά ε ρψξα καο εμήγαγε έλα πιεφλαζκα εξγαδνκέλσλ, ελψ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο έρεη κεηαηξαπεί ζε ρψξα ππνδνρήο θησρφηεξσλ πιεζπζκψλ. Ζ κεηαβνιή απηή άξρηζε λα εκθαλίδεηαη δεηιά ζην πξψην δεχηεξν κηζφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ζπλερίζηεθε ζηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη εληάζεθε ζηε δηάξθεηα ηεο ηειεπηαίαο δεθαεηίαο ηνπ 20 νπ αηψλα. Ζ κεηαλάζηεπζε, κε ηε κνξθή πνπ πήξε ηα ηειεπηαία ρξφληα, ζεκαηνδφηεζε γηα ηελ ειιεληθή θνηλσλία κηα ζεηξά απφ βαζηέο θνηλσληθννηθνλνκηθέο αιιαγέο, πνπ βξίζθνληαη ζήκεξα πιένλ ζε εμέιημε. Δηδηθφηεξα, ν κεηαλαζηεπηηθφο παξάγνληαο θαίλεηαη φηη επεξέαζε θαη επεξεάδεη ηελ νηθνλνκία ηεο ρψξαο κέζα απφ έλα επξχ θάζκα επηπηψζεσλ πνπ ζπκπεξηιακβάλεη ηελ απαζρφιεζε, ηηο ακνηβέο, ηελ νηθνλνκηθή δηεχξπλζε γεληθά, ηελ θαηαλνκή ηνπ εηζνδήκαηνο θαη ηελ θνηλσληθή αζθάιηζε. 2 Δπηπξνζζέησο, ε είζνδνο μέλνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο απνηέιεζε εθαιηήξην γηα ηελ εθδήισζε θαηλνκέλσλ θνηλσληθήο παζνγέλεηαο (ξαηζηζκφο, μελνθνβία), πνπ ζπλδένληαη άκεζα κε ηελ άπνςε ηεο θνηλήο γλψκεο φηη νη κεηαλάζηεο βιάπηνπλ ηελ επεκεξία ησλ γεγελψλ. Δίλαη δηάρπηε ε αλεζπρία φηη νη κεηαλάζηεο ππνθαζηζηνχλ ηνπο Έιιελεο εξγαδφκελνπο, κεηψλνπλ ηνπο κηζζνχο ηνπο θαη φηη γεληθά επηβαξχλνπλ ηελ νηθνλνκία ηεο ρψξαο. 3 1 Δκθε Πνπινπνχινπ, Πξνβιήκαηα Παιηλλφζηεζεο Μεηαλάζηεπζεο, 1986, ζει. 20. 2 Έξεπλα γηα ηηο κνξθέο θνηλσληθήο έληαμεο ησλ νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ ζηελ πεξηθέξεηα Αηηηθήο 2003-2004, ΗΝΔ ΓΔΔ/ΑΓΔΓΤ, Αζήλα 2004, ζει 26 3 Δδψ ζα πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε φηη πξφζθαηε έξεπλα ζρεηηθά κε ηηο ζηάζεηο ησλ γεγελψλ απέλαληη ζηνπο κεηαλάζηεο (European Social Survey) πνπ δηεμήρζε ζε 22 επξσπατθέο ρψξεο ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ φισλ ησλ ρσξψλ ηεο ΔΔ ησλ 15, έδεημε φηη κεγάιν κέξνο ησλ γεγελψλ αλεζπρεί γηα ηελ επίδξαζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ νηθνλνκία γεληθφηεξα, θαη εηδηθφηεξα ζηελ αγνξά εξγαζίαο αιιά θαη ζην δεκνζηνλνκηθά έμνδα. (Christian Dustmann and Ian Preston, Is immigration good or bad for 5

θνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη ε κειέηε ησλ νηθνλνκηθψλ επηπηψζεσλ ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ Διιάδα, σο ρψξα ππνδνρήο, πξνθεηκέλνπ λα απνζαθεληζηεί αλ θαη ζε πην βαζκφ ην θαηλφκελν ηεο κεηαλάζηεπζεο έρεη σθειήζεη ή βιάςεη ηελ ειιεληθή νηθνλνκία. Πξηλ απφ ηε δηεξεχλεζε ησλ νηθνλνκηθψλ επηπηψζεσλ γίλεηαη, ζην πξψην θεθάιαην, κηα ζχληνκε ηζηνξηθή αλαδξνκή ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ Διιάδα απφ ην 19 ν αηψλα έσο ηηο κέξεο καο. ην δεχηεξν θεθάιαην, αλαιχεηαη ε επίπησζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηηο νηθνλνκίεο ησλ ρσξψλ ππνδνρήο, 4 κέζα απφ ηε κειέηε ηεο ζχγρξνλεο, μέλεο θπξίσο, νηθνλνκηθήο βηβιηνγξαθίαο. Σν ηξίην θεθάιαην αθνξά ζηελ αλάιπζε ησλ επηπηψζεσλ ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία, φπσο πξνθχπηνπλ απφ ηε κειέηε ηεο ζχγρξνλεο ειιεληθήο βηβιηνγξαθίαο θαη ησλ δηεμαγφκελσλ εκπεηξηθψλ θαη νηθνλνκεηξηθψλ κειεηψλ. Σν ηέηαξην θεθάιαην ζηνρεχεη ζηε κειέηε ηεο παξνπζίαο ησλ αιινδαπψλ ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο, κέζα απφ ηελ επεμεξγαζία ησλ ζηνηρείσλ ηεο Έξεπλαο Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ γηα ηα Β ηξίκελα ησλ εηψλ 1998 θαη 2004. ην πέκπην θεθάιαην γίλεηαη κηα ελδεηθηηθή πξνζπάζεηα γηα ηελ νηθνλνκεηξηθή δηεξεχλεζε ησλ επηπηψζεσλ ησλ κεηαλαζηψλ ζην ΑΔΠ θαη ζηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο. Σέινο, απνηππψλνληαη ηα βαζηθά ζπκπεξάζκαηα πνπ πξνέθπςαλ απφ ηε ζπλνιηθή εξγαζία θαη δηαηππψλνληαη θάπνηεο απφςεηο ζρεηηθά κε ηελ κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή πνπ απαηηείηαη λα εθαξκνζηεί πξνθεηκέλνπ λα κεγηζηνπνηεζνχλ ηα δπλεηηθά νθέιε απφ ηε κεηαλάζηεπζε θαη λα απνηξαπνχλ νη φπνηεο αξλεηηθέο επηπηψζεηο ηεο. the economy? Analyses of attitudinal responses, Center for Research and Analysis of Migration (CreAM), December 2004 University College London). 4 ΖΠΑ, θαη ρψξεο ηηο Δπξψπεο. 6

(13%). 6 Γηα ηε κειέηε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ εθξνψλ ηεο Διιάδαο απφ ην 19 ν αηψλα έσο ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΠΡΧΣΟ 1.ΗΣΟΡΗΚΖ ΑΝΑΓΡΟΜΖ ΣΖ ΜΔΣΑΝΑΣΔΤΖ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ. Ζ Διιάδα είλαη ρψξα κε κεγάιε κεηαλαζηεπηηθή παξάδνζε. Δίλαη πξναηψληα ε ξνπή ηνπ Έιιελα λα απιψλεη ηηο ξίδεο θαη ηελ δξάζε ηνπ ζε φινλ ηνλ θφζκν, πνιχ παιηά σο άπνηθνο, θαη απφ ην 19 ν αηψλα σο κεηαλάζηεο. Καηά πεξηφδνπο ηα κεηαλαζηεπηηθά ξεχκαηα θαηεπζχλζεθαλ ζε φιεο ζρεδφλ ηηο επείξνπο, φπσο παξαδείγκαηνο ράξε ήηαλ νη Έιιελεο ηεο Ρνπκαλίαο, ηεο Αηγχπηνπ, ηεο Νφηηαο Αθξηθήο, ηεο Μηθξάο Αζίαο ηνλ πεξαζκέλν αηψλα, ηεο Ακεξηθήο θαη ηεο Απζηξαιίαο πξνπνιεκηθά, ηεο Γπηηθήο Γεξκαλίαο ζηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν. 5 ήκεξα, ε κεηαλάζηεπζε δελ απαζρνιεί πηα σο εθξνή, γηαηί ε νκαδηθή θπγή έρεη ζηακαηήζεη. Ο επαλαπαηξηζκφο αξρηθά θαη ε εηζξνή κεηαλαζηψλ απφ μέλεο ρψξεο ελ ζπλερεία, κεηέηξεςαλ ζηαδηαθά ηελ ρψξα απφ ρψξα απνζηνιήο ζε ρψξα ππνδνρήο κεηαλαζηψλ. 1.1 Ζ Διιάδα ωο ρώξα απνζηνιήο κεηαλαζηώλ Απφ κηα ζχληνκε αλαδξνκή ζην ζηαηηζηηθφ πιηθφ απφ ηελ Δζληθή ηαηηζηηθή Τπεξεζία δηαπηζηψλεηαη φηη απφ ηελ αξρή ηεο ειιεληθήο επαλάζηαζεο ηνπ 1821 κέρξη ην 1977 πεξηζζφηεξνη απφ 1.800.000 Έιιελεο αλαδήηεζαλ θαιχηεξε κνίξα ζε άιιεο ρψξεο. Ζ πεξίνδνο κέρξη ην 1940 απνξξφθεζε ην 28% ηνπ φινπ φγθνπ ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ ξεχκαηνο, δειαδή νη κεγάιεο εθξνέο πξαγκαηνπνηήζεθαλ κεηαπνιεκηθά θαη ηδηαίηεξα κεηά ην 1960. Ζ πξνπνιεκηθή κεηαλάζηεπζε ζηξάθεθε, ζρεδφλ απνθιεηζηηθά, πξνο ηηο ΖΠΑ (90%), ελψ ε κεηαπνιεκηθή θαηεπζχλζεθε, θαηά θχξην ιφγν, ζηελ Δπξψπε (60%), αιιά θαη πξνο ηνλ Καλαδά (20%) θαη ηελ Απζηξαιία ην 1977, ζα κπνξνχζακε λα δηαθξίλνπκε 5 ππνπεξηφδνπο: 7 Α) Μεηαλάζηεπζε θαηά ην 19 ν αηψλα. Ζ κεηαλάζηεπζε θαηά ην 19 ν αηψλα δελ ήηαλ νξγαλσκέλε. Μεηά ηελ ίδξπζε ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο ην απνδεκεηηθφ ξεχκα θαηεπζπλφηαλ ζε ηνπξθνθξαηνχκελεο πεξηνρέο -απφ ην 1834 έσο ην 1846 είραλ εγθαηαιείςεη ηελ Διιάδα 60.000 άηνκα γηα λα εγθαηαζηαζνχλ ζηελ Σνπξθία. Ζ εηζξνή Διιήλσλ κεηαλαζηψλ ζηε Μηθξά Αζία ήηαλ ζεκαληηθή, κε ζπλέπεηα λα απμεζεί ν 5 Καζηκάηε Κνχια, Μεηαλάζηεπζε Παιηλλφζηεζε. Ζ πξνβιεκαηηθή ηεο δεχηεξεο γεληάο, 1984, ζει. 13. 6 Καζηκάηε Κνχια, φ.π., 1984, ζει. 15 7 Έκθε Πνπινπνχινπ, φ.π., 1986, ζει. 37-50. 7

ειιεληθφο πιεζπζκφο ηεο πεξηνρήο θαηά 50% ζην δηάζηεκα 1895-1910. Ζ κεηαλάζηεπζε θαηεπζπλφηαλ επίζεο ζηε Ρνπκαλία, ηε Ρσζία θαη ηελ Αίγππην. Β) Ζ πεξίνδνο 1890-1920. Δίλαη ε πεξίνδνο φπνπ ζεκεηψλεηαη ην πξψην κεγάιν κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα απφ ηε ρψξα καο. χκθσλα κε ηα επίζεκα ζηνηρεία, απφ ην 1891 κέρξη ην 1920 κεηαλάζηεπζαλ απφ ηελ Διιάδα ζρεδφλ 387.000 άηνκα, απφ ηα νπνία πνζνζηφ 95% θαηεπζχλζεθε ζηηο ΖΠΑ. Τπνινγίζηεθε φηη θαηά ηελ πεξίνδν 1890-1910 ην έλα δέθαην ηνπ πιεζπζκνχ ηεο Διιάδαο θαη πεξίπνπ ην έλα πέκπην ή ην έλα ηέηαξην ηνπ ειιεληθνχ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ κεηαλάζηεπζε ζηηο Ζ.Π.Α. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ πξψηνπ κεγάινπ κεηαλαζηεπηηθνχ ξεχκαηνο πξνο ηηο ΖΠΑ, νη κεηαλάζηεο άλεθαλ ζηελ ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνςεθία ζηελ αγξνηηθή ηάμε. Σν ζχζηεκα ηδηνθηεζίαο ζηελ ειιεληθή χπαηζξν, ε αγξνηηθή θξίζε θαη ε ηνθνγιπθία, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ έιιεηςε ησλ θαηάιιεισλ πνιηηηθψλ αιιαγψλ πνπ ζα έθαλαλ βηψζηκε ηελ αγξνηηθή νηθνλνκία, ζπλέβαιαλ ζηελ εμαζιίσζε ηεο δσήο ησλ ρσξηθψλ. Αξθεηνί επίζεο απφ ηνπο κεηαλάζηεο ήηαλ άλεξγνη ή απαζρνινχκελνη κε απαξάδεθηεο ζπλζήθεο δηαβίσζεο θάηνηθνη ησλ πφιεσλ, νη νπνίνη δνχζαλ ζε έλα εμαηξεηηθφ ρακειφ βηνηηθφ επίπεδν. Σαπηφρξνλα, ε πεξίνδνο απηή ραξαθηεξηδφηαλ απφ πνιέκνπο, πνιηηηθή αζηάζεηα, εζληθφ δηραζκφ, πνπ θπξίσο έκκεζα, αιιά θαη άκεζα, απνηέιεζαλ αηηία κεηαλάζηεπζεο. Απηνί ήηαλ νη θχξηνη παξάγνληεο απψζεζεο απφ ηελ Διιάδα. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε εληππσζηαθή αλάπηπμε ηνπ ακεξηθάληθνπ θαπηηαιηζκνχ ελζάξξπλε ηε δήηεζε εξγαηψλ γηα ηελ θαηαζθεπή ζηδεξνδξφκσλ θαη άιισλ έξγσλ ππνδνκήο, θαζψο θαη γηα ηε βηνκεραλία. Έηζη ινηπφλ, νη παξάγνληεο απψζεζεο απφ ηελ Διιάδα ζπλέπεζαλ κε ηελ ειεχζεξε είζνδν ζηηο ΖΠΑ. 8 Γ) Ζ πεξίνδνο 1921-1940. Ζ ππεξπφληηα κεηαλάζηεπζε, πεξηνξίζηεθε ζε ζρέζε κε ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν ζην έλα ηξίην θαη νη κεηαλάζηεο δελ θαηεπζχλνληαλ θπξίσο ζηηο ΖΠΑ αιιά ζε άιιεο ππεξπφληηεο ρψξεο, ηνλ Καλαδά θαη ηελ Απζηξαιία. ηελ πεξίνδν 1920-1921 ζεκεηψζεθε κηα δεχηεξε (ζαθψο ιηγφηεξν έληνλε) αηρκή ηεο κεηαλάζηεπζεο πξνο ηηο ΖΠΑ, γηαηί έγηλαλ εθεί δεθηνί κεξηθνί απφ ηνπο πξφζθπγεο ηεο κηθξαζηαηηθήο θαηαζηξνθήο. Ζ κεηαλάζηεπζε φκσο πξνο ηε ρψξα απηή πεξηνξίζηεθε δξαζηηθά κεηά ην 1922 εμαηηίαο ησλ κέηξσλ πνπ έιαβε ε θπβέξλεζή ηεο. Μεηά ηελ νηθνλνκηθή θξίζε ηεο πεξηφδνπ 1929-1932 ε κεηαλάζηεπζε απφ ηελ Διιάδα αιιάδεη θαηεχζπλζε θαη ζηξέθεηαη πξνο ηηο επξσπατθέο ρψξεο. Σελ πεξίνδν 1932-1938 κεηαλάζηεπζαλ πξνο ηηο ππεξπφληηεο ρψξεο 30.000 πεξίπνπ άηνκα, έλαληη 8 Έκθε Πνπινπνχινπ, φ.π, 1986, ζει. 450-451 8

101.000 αηφκσλ πνπ κεηαλάζηεπζαλ ζηηο ρψξεο ηεο Δπξψπεο θαη 89.000 ζηηο Μεζνγεηαθέο ρψξεο. Γ) Ζ πεξίνδνο 1941-1954. πγθινληζηηθέο δεκνγξαθηθέο αιιαγέο ραξαθηεξίδνπλ ηα ρξφληα ηνπ πνιέκνπ θαη ηεο θαηνρήο (1941-1944). Ζ θάζεηε κείσζε ησλ γελλήζεσλ θαη ε απφηνκε αχμεζε ησλ ζαλάησλ είραλ σο απνηέιεζκα λα ζεκεησζεί γηα πξψηε θνξά απφιπηε κείσζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο. Σελ πεξίνδν απηή (1941-1944) νη Έιιελεο δελ κεηαλαζηεχνπλ, κε εμαίξεζε εθείλνπο πνπ κεηαθηλήζεθαλ βηαίσο γηα λα εξγαζζνχλ ζηα γεξκαληθά εξγνζηάζηα ή ζηα ζηξαηφπεδα ζπγθέληξσζεο. Σελ πεξίνδν 1946-1954 κεηαλάζηεπζαλ 70.000 Έιιελεο ζε ππεξπφληηεο ρψξεο, απφ ηνπο νπνίνπο ην 38,8% ζηηο ΖΠΑ θαη ην 61,2%, ζηελ Απζηξαιία, ηνλ Καλαδά θαη ηηο άιιεο ππεξπφληηεο ρψξεο. Σν θπξηφηεξν φκσο ραξαθηεξηζηηθφ ηεο πεξηφδνπ απηήο είλαη ε έμνδνο ησλ πνιηηηθψλ πξνζθχγσλ κεηά ηελ ήηηα ηεο αξηζηεξάο ζηνλ εκθχιην πφιεκν θαη ε εγθαηάζηαζε ηνπο ζε ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο. Σν ζχλνιν ησλ πνιηηηθψλ πξνζθχγσλ εθηηκάηαη φηη ππεξέβε ηηο 100.000. Δ) Ζ πεξίνδνο 1955-1977. ηελ πεξίνδν απηή ζεκεηψλεηαη ην δεχηεξν κεγάιν θχκα κεηαλάζηεπζεο απφ ηε ρψξα καο. Μεηαμχ ηνπ 1955 θαη ηνπ 1977 κεηαλάζηεπζαλ απφ ηελ Διιάδα 1.236.280 άηνκα -απφ απηά ην 61% κεηαλάζηεπζαλ ζηε Γπηηθή Δπξψπε. (Σν 84% απηψλ πνπ κεηαλάζηεπζαλ ζηε Γπηηθή Δπξψπε θαηεπζχλζεθαλ πξνο ηελ Οκνζπνλδηαθή Γεξκαλία). 9 Δηδηθφηεξα, ε κεηαπνιεκηθή εμσηεξηθή κεηαλάζηεπζε δηαθξίλεηαη ζε δχν πεξηφδνπο απφ πιεπξάο θαηεχζπλζεο. Καηά ηελ πξψηε πεξίνδν, κέρξη ην 1959, ε ππεξπφληηα κεηαλάζηεπζε απνξξνθά πεξηζζφηεξν απφ ην κηζφ ζπλνιηθφ κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα. Καηά ηε δεχηεξε πεξίνδν, πνπ θαιχπηεη ηα έηε 1960-1973, ν θχξηνο φγθνο ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχο ξεχκαηνο θαηεπζχλεηαη ζηηο ρψξεο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο, νη πεξηζζφηεξνη ζηε Γπηηθή Γεξκαλία θαη θαηά δεχηεξν ιφγν ζηε νπεδία, ην Βέιγην, ηε Γαιιία, ην Ζλσκέλν Βαζίιεην θαη ηελ Οιιαλδία 10 Ζ επξσπατθή κεηαλάζηεπζε παξνπζηάδεη έληνλεο δηαθπκάλζεηο, κε ηδηαίηεξε έμαξζε απνδεκίαο ηελ πεξίνδν 1960-1966, φπνπ ν κέζνο εηήζηνο αξηζκφο κεηαλαζηψλ αλέξρεηαη ζε 85.766 άηνκα, θαη ηελ πεξίνδν 1969-1972, φπνπ ζεκεηψλεηαη επαλαζέξκαλζε ηεο παξαγσγηθήο δξαζηεξηφηεηαο ζηηο ρψξεο ππνδνρήο (κεηά ηε ζπξξίθλσζε ηεο παξαγσγηθήο δξαζηεξηφηεηαο ην 1967-1968) θαη ν κέζνο εηήζηνο αξηζκφο κεηαλαζηψλ αλέξρεηαη ζε 72.344 άηνκα. Απφ ην 1973 έσο ην 1977 ειαρηζηνπνηείηαη ε κεηαλαζηεπηηθή έμνδνο θαη 9 Μνπζνχξνπ Λ., Μεηαλάζηεπζε θαη Μεηαλαζηεπηηθή Πνιηηηθή, 1991, ζει. 48. 10 Έκθε Πνπινπνχινπ, φ.π., 1986, ζει. 102. 9

ππεξθαιχπηεηαη απφ ηελ παιηλλφζηεζε. Έηζη, ελψ ν κέζνο εηήζηνο αξηζκφο κεηαλαζηψλ αλέξρεηαη ζε 22.938 άηνκα, ν κέζνο εηήζηνο αξηζκφο ησλ παιηλλνζηνχλησλ είλαη 25.961 άηνκα. 11 ηελ πεξίνδν ηνπ δεχηεξνπ κεγάινπ κεηαλαζηεπηηθνχ ξεχκαηνο, ε αλεξγία ε ππναπαζρφιεζε θαη ην ρακειφ αγξνηηθφ εηζφδεκα απνηέιεζαλ ηηο βαζηθέο αηηίεο κεηαλάζηεπζεο αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ πξνο ην εζσηεξηθφ ηεο ρψξαο αιιά θαη πξνο ην εμσηεξηθφ. Ζ κεηαλάζηεπζε εθείλε ηελ πεξίνδν (1955-1965) γηλφηαλ κε ηελ ζχκθσλε γλψκε ηνπ θξάηνπο θαη ζπληζηνχζε ηδηφκνξθε κνξθή απαζρφιεζεο. 12 Σελ ίδηα επνρή, νη ρψξεο ππνδνρήο κεηαλαζηψλ, θαη ηδηαίηεξα ε Γπηηθή Γεξκαλία, ραξαθηεξίδνληαλ απφ ηαρεία νηθνλνκηθή αλάπηπμε, ζε ζπλδπαζκφ κε κηθξή αχμεζε ηεο εγρψξηαο εξγαηηθήο δχλακεο, πνπ νθεηιφηαλ ζε δηάθνξνπο ιφγνπο, φπσο ζηνλ ππνπιεζπζκφ εμαηηίαο ηνπ πνιέκνπ, αιιά θπξίσο ζηε κηθξή πξνζθνξά εξγαζίαο γηα δπζάξεζηεο, επηθίλδπλεο, ρσξίο θνηλσληθφ θχξνο θαη ρακειά ακεηβφκελεο δνπιεηέο. 13 Έηζη ινηπφλ, νη ρψξεο ππνδνρήο δηεπθφιπλαλ κε ηελ πνιηηηθή ηνπο ηελ είζνδν θαη ηελ απαζρφιεζε αιινδαπψλ εξγαδνκέλσλ, ππνγξάθνληαο δηκεξείο ζπκβάζεηο κε ηηο ρψξεο πξνέιεπζεο, νη νπνίεο ηνπνζεηνχζαλ ηνλ κεηαλάζηε ζηελ θαηεγνξία ηνπ πξνζσξηλνχ θηινμελνχκελνπ εξγάηε. 14 1.2 Ζ Διιάδα ωο ρώξα ππνδνρήο κεηαλαζηώλ Απφ ην 1973 θαη κεηά, αθφηνπ δειαδή νη επξσπατθέο ρψξεο έπαςαλ λα δέρνληαη μέλνπο εξγάηεο, ε Διιάδα, καδί κε ηηο άιιεο ρψξεο ηεο Μεζνγείνπ, πέξαζε ζηε δεχηεξε θάζε ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ, ηε θάζε ηεο παιηλλφζηεζεο θαη ηεο εηζξνήο μέλνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Ζ παιηλλφζηεζε βέβαηα ιάκβαλε ρψξα θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο πεξηφδνπ απφ ην 1890 έσο ην 1974 αιιά κφλν ζε δχν πεξηφδνπο, ζηα 1922 1940 θαη ζηα 1974, ε παιηλλφζηεζε ππεξθάιπςε ηε κεηαλάζηεπζε. ην ππφινηπν δηάζηεκα ε θαζαξή κεηαλάζηεπζε ήηαλ πάληα κεγαιχηεξε απφ ηελ παιηλλφζηεζε. ηελ πεξίνδν 1922 1940 ε εμηζνξξφπεζε παιηλλφζηεζεο θαη κεηαλάζηεπζεο νθεηιφηαλ ζηελ νηθνλνκηθή θξίζε ηεο Ακεξηθήο ηνπ 1929-1930, πνπ νδήγεζε ζηελ 11 Σζίκπνο, Παπαδάθεο, Πξφγξακκα Δξεπλψλ Παιηλλφζηεζεο ηνπ Διιεληθνχ Πιεζπζκνχ. Δηζαγσγηθέο Πξνζεγγίζεηο, 1993, ζει. 63-54. 12 ΗΜΔΠΟ, Οηθνλνκηθέο Γηαζηάζεηο ηεο Μεηαλάζηεπζεο. Δπηπηψζεηο ζηνλ Αγξνηηθφ Σνκέα, Ηαλνπάξηνο 2005, ζει. 72. 13 Καζηκάηε Κνχια, φ.π., 1984, ζει. 14. 14 Έκθε Πνπινπνχινπ, φ.π., 1986, ζει 181. 10

αχμεζε ησλ παιηλλνζηνχλησλ (αλ θαη ππνινγίδεηαη φηη ην 70% απφ απηνχο επέζηξεςαλ ζηηο ΖΠΑ φηαλ ε νηθνλνκία μαλαγχξηζε ζε νκαινχο ξπζκνχο). 15 ηε δεθαεηία ηνπ 70, ε νκαδηθή θπγή έρεη πηα ζηακαηήζεη θαη ην αληίζηξνθν ξεχκα ηνπ επαλαπαηξηζκνχ άξρηζε λα δηνγθψλεηαη ζπλερψο. Ζ επηζηξνθή ησλ Διιήλσλ εξγαηψλ πήξε δηαζηάζεηο φηαλ άξρηζε λα εθδειψλεηαη ε νηθνλνκηθή χθεζε ζηηο ρψξεο ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο. Ηδηαίηεξα ζηε Γπηηθή Γεξκαλία, πνπ ήηαλ ε ρψξα κε ην κεγαιχηεξν αξηζκφ Διιήλσλ, ε ζέζε ησλ κεηαλαζηψλ έγηλε αβέβαηε, ηα ρξεκαηηθά νθέιε πεξηνξίζηεθαλ, νη πξνυπνζέζεηο έθδνζεο άδεηαο παξακνλήο έγηλαλ δπζκελέζηεξεο θαη ε ζπκβίσζε ησλ μέλσλ εξγαηψλ κε ηνπο γεξκαλνχο εξγάηεο έγηλε πην δχζθνιε. Ζ θαηάζηαζε απηή αλάγθαζε έλα κεγάιν αξηζκφ κεηαλαζηψλ λα παιηλλνζηήζεη. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ζηελ Διιάδα, κε ηελ αχμεζε ησλ μέλσλ επελδχζεσλ δεκηνπξγήζεθαλ αλνίγκαηα απαζρφιεζεο, ζε βαζκφ πνπ ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο απηήο παξνπζηάζηεθε ην θαηλφκελν ε Διιάδα λα είλαη ρψξα ππνδνρήο κεηαλαζηψλ απφ ην Παθηζηάλ θαη Αθξηθαληθέο ρψξεο. Οη ζπλζήθεο ινηπφλ απηέο επλφεζαλ ηελ παιηλλφζηεζε ζεκαληηθνχ αξηζκνχ κεηαλαζηψλ. 16 Έηζη ινηπφλ, κέρξη ην 1985, πεξίπνπ 620.000 Έιιελεο κεηαλάζηεο επέζηξεςαλ ζηελ Διιάδα, 17 ελψ, ζχκθσλα κε ηελ απνγξαθή ηεο ΔΤΔ ην 1991, θαηνηθνχλ ζηελ Διιάδα 130.000 αιινδαπνί κε ηηο νηθνγέλεηεο ηνπο, ελψ, ζχκθσλα κε ην ππνπξγείν Δξγαζίαο, νη λφκηκα εξγαδφκελνη ήηαλ γχξσ ζηηο 24.000. Απφ ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 80, ην κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα πξνο ηελ Διιάδα απμάλεη. Έλα κεγάιν πνζνζηφ ησλ κεηαλαζηψλ απνηεινχλ νη νκνγελείο επαλαπαηξηδφκελνη απφ ηελ πξψελ νβηεηηθή Έλσζε θαζψο θαη νη νκνγελείο απφ ηελ Αιβαλία, ελψ ην άλνηγκα ησλ ζπλφξσλ κε ηελ Αιβαλία, ζηηο αξρέο ηηο δεθαεηίαο ηνπ 1990, πξνθάιεζε έλα ηεξάζηην θχκα κεηαλαζηψλ, ην νπνίν ππνινγίδεηαη γχξσ ζηηο 500.000 -αξηζκφο πνιχ κεγαιχηεξνο απφ ην ζχλνιν ησλ αιινδαπψλ πνπ δνχζαλ κέρξη ηφηε ζηελ Διιάδα. 18 Οη αηηίεο ηεο εμέιημεο απηήο, ηεο κεηαηξνπήο δειαδή ηεο Διιάδαο απφ ρψξα εθξνήο ζε ρψξα εηζξνήο κεηαλαζηψλ, ζα πξέπεη λα αλαδεηεζνχλ ηφζν ζε παξάγνληεο έιμεο (πνπ αλαθέξνληαη ζηε ρψξα ππνδνρήο), φζν θαη ζε παξάγνληεο απψζεζεο (πνπ αλαθέξνληαη ζηηο ρψξεο απνζηνιήο) θαη αθνξνχλ ζηηο θνηλσληθννηθνλνκηθέο θαη 15 Έκθε Πνπινπνχινπ, φ.π., 1986, ζει. 11. 16 Καζηκάηε Κνχια, φ.π, 1984, ζει. 14-15. 17 Γεσξγνχιαο ηαχξνο, Ζ λέα κεηαλαζηεπηηθή θνηλσληθή πνιηηηθή ζηελ Διιάδα θαη ε λνκηκνπνίεζε ηεο, 2001, ζει 203. 18 Γεσξγνχιαο ηαχξνο, φ.π., 2001, ζει. 203-204. 11

πνιηηηθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχλ θαη ζηηο δχν πιεπξέο. Οη πνιηηηθέο αιιαγέο πνπ ζπληειέζηεθαλ ζηελ Αλαηνιηθή Δπξψπε ζην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 θαη ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 επλφεζαλ ηα κεηαλαζηεπηηθά ξεχκαηα ησλ επαλαπαηξηδφκελσλ ζηελ Διιάδα αιιά θαη ηελ αχμεζε ηεο κεηαλαζηεπηηθήο εηζξνήο αιινδαπψλ (ιαζξν)κεηαλαζηψλ. 19 Σελ ίδηα ζηηγκή, ε Διιάδα πθίζηαηαη δνκηθέο αιιαγέο θαη γλσξίδεη πςεινχ βαζκνχ νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Καηά ζπλέπεηα, νη αιινδαπνί κεηαλάζηεο κεηαθηλήζεθαλ ζηε ρψξα καο θάησ απφ νξηζκέλεο πηέζεηο νηθνλνκηθέο αιιά θαη πνιηηηθέο, φκσο ε επηινγή ηνπο ήηαλ απνηέιεζκα ζπγθξηηηθψλ πιενλεθηεκάησλ πνπ έβξηζθαλ ζην επίπεδν ηεο νηθνλνκηθήο, θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο καο δσήο. Ζ Διιάδα, απφ ηε δηθή ηεο πιεπξά, επλφεζε κε δηάθνξνπο ηξφπνπο ηελ είζνδν αιινδαπψλ κεηαλαζηψλ. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 70, ε Διιάδα εμεδήισζε ελδηαθέξνλ κέζα απφ δηκεξείο ζπκθσλίεο λα απνθηήζεη θζελφ εξγαηηθφ δπλακηθφ. Σφηε εκθαλίζηεθαλ καδηθέο εηζξνέο Παθηζηαλψλ θαη Αθξηθαλψλ πνπ θάιπςαλ ζέζεηο ζηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ ή ησλ αλεηδίθεπησλ ζέζεσλ εξγαζίαο, φπνπ ήηαλ εκθαλήο ε έιιεηςε αιιά θη ε απξνζπκία ησλ Διιήλσλ λα εμαζθήζνπλ ηέηνηα επαγγέικαηα. Με ηελ πιήξε έληαμε ηεο ρψξαο ζηελ Δ.Δ. έγηλαλ πνιιέο αιιαγέο πνπ ζπλέβαιιαλ ζηελ νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή δνκή ηεο απαζρφιεζεο. Ζ ηάζε ηεο Δ.Δ. γηα νηθνλνκηθή θαη πνιηηηθή ελαξκφληζε αληαλαθινχζε ηελ πξνζπάζεηα ηεο ρψξαο γηα νξγαλσηηθή νινθιήξσζε κε ηελ ππφινηπε Δπξψπε θαη ελνπνίεζε ησλ ζπζηεκάησλ παξαγσγήο 20. Απηά σζηφζν απαηηνχζαλ έλα επέιηθην ζχζηεκα νξγάλσζεο ηεο εξγαζίαο, φπνπ ε κεηαλάζηεπζε ζα έπαηδε ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ ψζεζε ηεο ρψξαο καο πξνο ηελ νινθιήξσζε. Υξεηαδφηαλ ινηπφλ έλα επέιηθην δπλακηθφ, θαη, γηα λα ην πεηχρεη απηφ, αλέπηπμε έλα ζχζηεκα πνπ δηεπθφιπλε ηε κεηαθνξά κεηαλαζηψλ απφ ρψξεο πνπ δηέζεηαλ πιενλάδνλ θαη θζελφ εξγαηηθφ δπλακηθφ. Ζ γεσγξαθηθή ηνπνζεζία ηεο Διιάδαο, ε αληηθεηκεληθή αδπλακία πιήξνπο ειέγρνπ ησλ ζπλφξσλ, 21 θαζψο θαη ε έιιεηςε κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο, 22 ζπλέβαιαλ αθφκα πεξηζζφηεξν ζηελ έληαζε ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ θαη ζηελ εηζξνή παξάλνκσλ θπξίσο κεηαλαζηψλ. 19 Μπάγθαβνο Υ., Παπαδνπνχινπ Γ., Μεηαλαζηεπηηθέο Σάζεηο θαη Δπξσπατθή Μεηαλαζηεπηηθή Πνιηηηθή, 2003, ζει. 34. 20 Καζηκάηε Κ., Ηζηνξηθέο Αλαθνξέο ησλ Μεηαλαζηεπηηθψλ Ρνψλ, 2003, ζει. 33-34. 21 Ναμάθεο Υ., Υιέηζνο Μ., Μεηαλάζηεο θαη Μεηαλάζηεπζε, Οηθνλνκηθέο, Πνιηηηθέο θαη Κνηλσληθέο Πηπρέο, 2001, ζει. 29. 22 Ζ έιιεηςε κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο νθεηιφηαλ ζην γεγνλφο φηη ε πνιππινθφηεηα, ε έθηαζε θαη ε έληαζε ηνπ θαηλνκέλνπ βξήθαλ ηελ ειιεληθή πνιηηεία απξνεηνίκαζηε λα ην αληηκεησπίζεη. 12

Σν θαηλφκελν ήηαλ ηδηαίηεξα έληνλν, θαζψο, φπσο πξνθχπηεη απφ ηα απνηειέζκαηα ηεο ηειεπηαίαο απνγξαθήο ηεο ΔΤΔ ηνπ 2001, ζε ζχγθξηζε κε ηελ απνγξαθή ηνπ 1991, 23 ν αξηζκφο ησλ αιινδαπψλ πνπ δηακέλνπλ ζηελ Διιάδα έρεη ζρεδφλ πεληαπιαζηαζηεί θαη αγγίδεη ηηο 800.000. Ζ απφηνκε θαη ξαγδαία εμέιημε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο κεηαλάζηεπζεο βξήθε σζηφζν ηελ πνιηηεία θαη ηνπο πνιίηεο απξνεηνίκαζηνπο. Ζ ζεκαζία θαη ε έθηαζε ηνπ θαηλνκέλνπ δελ έγηλε αληηιεπηή απφ ηελ αξρή, εμαηηίαο ηνπ κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο ρψξαο ζε ρψξα ππνδνρήο κέζα ζε ειάρηζηα ρξφληα, κε απνηέιεζκα ηελ θαζπζηέξεζε ζηε ιήςε κέηξσλ θαη ζηελ πξνζαξκνγή ηεο κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο. Ζ κεηαλάζηεπζε, κε ηε κνξθή πνπ πήξε ηα ηειεπηαία ρξφληα, ζεκαηνδφηεζε γηα ηελ ειιεληθή θνηλσλία κηα ζεηξά απφ βαζηέο θνηλσληθννηθνλνκηθέο αιιαγέο, πνπ βξίζθνληαη ζήκεξα πιένλ ζε εμέιημε. Δηδηθφηεξα, ν κεηαλαζηεπηηθφο παξάγνληαο επεξέαζε θαη επεξεάδεη ηελ νηθνλνκία ηεο ρψξαο κέζα απφ έλα επξχ θάζκα επηπηψζεσλ πνπ ζπκπεξηιακβάλεη ηελ απαζρφιεζε, ηηο ακνηβέο, ηελ νηθνλνκηθή δηεχξπλζε γεληθά, ηελ θαηαλνκή ηνπ εηζνδήκαηνο θαη ηελ θνηλσληθή αζθάιηζε. 24 Δπηπξνζζέησο, νη δηαθνξεηηθέο πνιηηηζκηθέο ηαπηφηεηεο ησλ κεηαλαζηψλ εκπινχηηζαλ ηελ ειιεληθή θνηλσλία αιιά ηαπηφρξνλα δεκηνχξγεζαλ ηξηγκνχο ζηελ θνηλσληθή ζπλνρή ηεο ρψξαο θαη απνηέιεζαλ εθαιηήξην γηα ηελ εθδήισζε θαηλνκέλσλ θνηλσληθήο παζνγέλεηαο (ξαηζηζκφο, μελνθνβία, εγθιεκαηηθφηεηα). 23 Μπάγθαβνο Υ., Παπαδνπνχινπ Γ., φ.π., ζει. 50. 24 Μπάγθαβνο Υ., Παπαδνπνχινπ Γ., φ.π., ζει. 17. 13

ΚΔΦΑΛΑΗΟ ΓΔΤΣΔΡΟ 2. ΟΗ ΟΗΚΟΝΟΜΗΚΔ ΔΠΗΠΣΧΔΗ ΣΖ ΜΔΣΑΝΑΣΔΤΖ ΣΖΝ ΥΧΡΑ ΤΠΟΓΟΥΖ Έλα κεγάιν θνκκάηη ηεο νηθνλνκηθήο βηβιηνγξαθίαο αζρνιείηαη κε ην ζέκα ηεο κεηαλάζηεπζεο, πξνθεηκέλνπ λα απαληεζνχλ ζεκαληηθά εξσηήκαηα, φπσο: αλ νη κεηαλάζηεο ππνθαζηζηνχλ ηνπ γεγελείο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, αλ κεηψλνπλ ηνπο κηζζνχο ησλ γεγελψλ, αλ ζπκβάιινπλ ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη ζηελ αχμεζε ηεο επεκεξίαο, αλ είλαη βάξνο γηα ην θξάηνο πξφλνηαο ή έρνπλ ζεηηθέο επηπηψζεηο κέζσ ηεο απμεκέλεο παξαγσγηθφηεηαο θαη ησλ απμεκέλσλ θνξνινγηθψλ εζφδσλ θαη ησλ εηζθνξψλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο. Σφζν ε ζεσξεηηθή φζν θαη ε εκπεηξηθή δηεξεχλεζε ηεο νηθνλνκηθήο επίπησζεο ηεο κεηαλάζηεπζεο είλαη ηδηαίηεξα πινχζηα ζε επξήκαηα, ηα νπνία ζπρλά, θάησ απφ ηηο δηαθνξεηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη ππνζέζεηο πνπ πηνζεηνχληαη, είλαη αιιεινζπγθξνπφκελα. 2.1 Oη επηπηώζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο Σν πψο νη γεγελείο εξγαδφκελνη επεξεάδνληαη απφ ηελ είζνδν ζηελ αγνξά εξγαζίαο νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ έρεη απνηειέζεη αληηθείκελν εθηεηακέλεο κειέηεο. Ζ επηξξνή απηή κπνξεί λα είλαη ζεηηθή ή αξλεηηθή, φπσο πξνθχπηεη απφ ηε βηβιηνγξαθία, θαη εμαξηάηαη απφ πιήζνο παξαγφλησλ φπσο: ηηο ζπλζήθεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο ε νπνία κπνξεί λα είλαη είηε αληαγσληζηηθή είηε ζε αληζνξξνπία φηαλ ε δήηεζε ζπλαληηέηαη κε ηελ πξνζθνξά ή φρη-, ηελ ειαζηηθφηεηα ηεο πξνζθνξάο θαη ηεο δήηεζεο, ηε ζρέζε ζπκπιεξσκαηηθφηεηαο κεηαμχ γεγελψλ θαη αιινδαπψλ εξγαδνκέλσλ, ηηο αληηδξάζεηο ηνπ θεθαιαίνπ θαη ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηελ έιεπζε ησλ κεηαλαζηψλ θηι. 2.1.1 Η θεωρία Σν βαζηθφ ππφδεηγκα πξνζθνξάο θαη δήηεζεο έρεη ζπρλά ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηελ αλάιπζε ησλ επηπηψζεσλ ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. χκθσλα κε ην ππφδεηγκα απηφ, ζηα πιαίζηα κηαο θιεηζηήο θαη αληαγσληζηηθήο νηθνλνκίαο (νη κηζζνί θαζνξίδνληαη απφ ηηο δπλάκεηο ηεο αγνξάο), φπνπ ην εξγαηηθφ δπλακηθφ ζεσξείηαη νκνηνγελέο, ε εηζξνή κεηαλαζηψλ ζα έρεη σο απνηέιεζκα ηελ κεηαηφπηζε πξνο ηα δεμηά ηεο πξνζθνξάο εξγαζίαο, κε ζπλέπεηα ηε κείσζε ηνπ κηζζνχ ηζνξξνπίαο, ηελ αχμεζε ηεο ζπλνιηθήο απαζρφιεζεο, αιιά ηε κείσζε ηεο απαζρφιεζεο ησλ γεγελψλ (δηάγξακκα 1). 14

W1 W2 A B S S+M 0 L3 L1 L2 Γηάγξακκα 1 25 πσο θαίλεηαη θαη απφ ην δηάγξακκα 1, ε κεηαηφπηζε ηεο θακπχιεο πξνζθνξάο απφ ηε ζέζε S ζηε ζέζε S+M, νδεγεί ζε ηζνξξνπία ζην ζεκείν Β, κε απνηέιεζκα ηελ πηψζε ηνπ κηζζνχ ζε W2 θαη ηελ αχμεζε ηεο ζπλνιηθήο απαζρφιεζεο ζε L2. Ζ κείσζε ηνπ κηζζνχ νδεγεί ζηε κείσζε ηεο απαζρφιεζεο ησλ γεγελψλ θαηά LEL1. Σα παξαπάλσ απνηειέζκαηα αιιάδνπλ αλ κεηαβιεζεί ε θακπχιε ηεο πξνζθνξάο. Αο πάξνπκε ηηο δχν αθξαίεο πεξηπηψζεηο, φπνπ ε πξνζθνξά είλαη είηε πιήξσο αλειαζηηθή είηε πιήξσο ειαζηηθή. πσο κπνξνχκε λα δνχκε απφ ην δηάγξακκα 2, φηαλ ε πξνζθνξά εξγαζίαο είλαη ηειείσο αλειαζηηθή ε είζνδνο κεηαλαζηψλ κεηαηνπίδεη ηελ θακπχιε πξνζθνξάο απφ ηε ζέζε S ζηε ζέζε S+M θαη ην λέν ζεκείν ηζνξξνπίαο είλαη ην ζεκείν Β. ην ζεκείν Β έρνπκε κείσζε ηνπ κηζζνχ θαη αχμεζε ηεο ζπλνιηθήο απαζρφιεζεο θαηά ην κέγεζνο ηεο κεηαλάζηεπζεο. Παξά ηε κείσζε ηνπ κηζζνχ, ε απαζρφιεζε ησλ γεγελψλ παξακέλεη ε ίδηα. D S S+M W1 W2 A B 0 L1 L2 Γηάγξακκα 2 25 Γηαγξάκκαηα 1,2,3,4 βι. Ληαλφο Θεφδσξνο, 2003, ζει. 102-110. 15

ηαλ ε πξνζθνξά εξγαζίαο είλαη πιήξσο ειαζηηθή ζεκαίλεη φηη ππάξρνπλ ζεζκηθνί πεξηνξηζκνί πνπ θαζηζηνχλ ηνπο κηζζνχο άθακπηνπο. ηελ πεξίπησζε ινηπφλ πνπ έρεη ζπκθσλεζεί θαηψηαηνο κηζζφο ίζνο κε W1, νη εξγνδφηεο είλαη ππνρξεσκέλνη λα πξνζιακβάλνπλ εξγαηηθφ δπλακηθφ ζην χςνο ηνπ ειάρηζηνπ κηζζνχ θαη νη εξγαδφκελνη δελ είλαη δηαηεζεηκέλνη λα πξνζθέξνπλ εξγαζία κε ρακειφηεξν κηζζφ. Ζ θακπχιε ηεο πξνζθνξάο, πξηλ ηελ έιεπζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, έρεη ηε κνξθή WΑ1ES (δηάγξακκα 3), θαη κε ηε δεδνκέλε δήηεζε απαζρνιείηαη L1 εξγαηηθφ δπλακηθφ. Αλ νη κηζζνί δελ ήηαλ άθακπηνη, ε αγνξά εξγαζίαο ζα ηζνξξνπνχζε ζην ζεκείν B θαη ζα απαζρνινχληαλ L2 εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Ζ δηαθνξά L1L2 αληηπξνζσπεχεη ηε δεκηνπξγνχκελε αλεξγία. 26 ηελ πεξίπησζε πνπ εηζέιζνπλ κεηαλάζηεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ε πξνζθνξά εξγαζίαο παίξλεη ηελ κνξθή W1AEZS+M. Σφηε ην κέγεζνο ηεο απαζρφιεζεο θαη ην χςνο ηνπ κηζζνχ παξακέλνπλ ζηαζεξά αιιά ε αλεξγία απμάλεηαη θαηά ΔΕ. Δθφζνλ δελ ππάξρνπλ πξνηηκήζεηο εξγνδνηψλ γηα ηελ πξφζιεςε εγρψξησλ ή κεηαλαζηψλ εξγαδνκέλσλ, ε πξφζζεηε αλεξγία ζα πεξηιακβάλεη θαη εγρψξηνπο εξγάηεο θαη κεηαλάζηεο. ζνη κεηαλάζηεο απαζρνιεζνχλ ζα πάξνπλ ηηο ζέζεηο εξγαζίαο ησλ γεγελψλ. 27 S W1 A Δ Z B W2 S+M D 0 L1 Γηάγξακκα 3 L2 26 Κφληεο Αληψληνο, Ζκεδαπφ θαη Αιινδαπφ Δξγαηηθφ Γπλακηθφ ζηελ Διιεληθή Αγνξά Δξγαζίαο, 1998, ζει. 528. 27 Ληαλφο Θεφδσξνο, χγρξνλε κεηαλάζηεπζε ζηελ Διιάδα: Οηθνλνκηθή δηεξεχλεζε, Μειέηεο 51, Κέληξν Πξνγξακκαηηζκνχ θαη Οηθνλνκηθψλ Δξεπλψλ, 2003, ζει. 105. 16

ηελ πεξίπησζε ηεο έιιεηςεο επειημίαο ησλ κηζζψλ, ε νξηζηηθή επίπησζε εμαξηάηαη απφ ηελ αληίδξαζε ησλ ζπλδηθάησλ. Δλδερνκέλσο, ε πίεζε απφ ηελ απμεκέλε αλεξγία πνπ πξνθαιεί ε κεηαλάζηεπζε λα νδεγήζεη ηα ζπλδηθάηα ζηε κείσζε ησλ θαηψηεξσλ κηζζψλ, κε απνηέιεζκα λα θαηαζηεί ε αγνξά εξγαζίαο πεξηζζφηεξν αληαγσληζηηθή θαη λα κεησζεί έηζη ε αλεξγία. 28 Απφ ηα παξαπάλσ ζπκπεξαίλεη θαλείο φηη ε επίπησζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο εμαξηάηαη απφ ηελ θαηάζηαζε πνπ επηθξαηεί ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Βέβαηα, ζηελ αγνξά εξγαζίαο, εθηφο απφ ηελ πξνζθνξά εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ππάξρεη θαη ε δήηεζε. Ζ κεηαλάζηεπζε ελδέρεηαη λα επεξεάζεη θαη ηε δήηεζε, θαζψο κε ηε κείσζε ησλ κηζζψλ απμάλνληαη ηα πεξηζψξηα θέξδνπο. Απηφ κπνξεί λα νδεγήζεη ζε αχμεζε ησλ επελδχζεσλ θαη ζπλαθφινπζα ζε αχμεζε ηεο δήηεζεο γηα εξγαηηθφ δπλακηθφ. ηελ πεξίπησζε ινηπφλ αχμεζεο ηεο δήηεζεο, ηα απνηειέζκαηα πνπ επηθέξεη ε κεηαλάζηεπζε ζηε αγνξά εξγαζίαο (κείσζε κηζζψλ - κείσζε απαζρφιεζεο - αχμεζε αλεξγίαο ησλ γεγελψλ) κπνξνχλ λα κεησζνχλ ή θαη λα εμαιεηθζνχλ. Σν παξαθάησ δηάγξακκα πεξηγξάθεη απηήλ ηελ πεξίπησζε. S W1 W2 A S+M B D D 0 L3 L1 L2 Γηάγξακκα 4 πσο θαίλεηαη ζην δηάγξακκα 4, ε κεηαλάζηεπζε εθηφο απφ ηελ επίδξαζε πνπ έρεη ζηελ θακπχιε πξνζθνξάο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, πξνθαιεί κεηαηφπηζε ηεο 28 Zimmermann F. Klaus, Tackling the European Migration Problem, The Journal of Economic Perspectives, Volume 9, number 2, Spring 1995, ζει. 155. 17

θακπχιεο δήηεζεο πξνο ηα δεμηά. Απηή ε κεηαηφπηζε κπνξεί λα πεξηνξίζεη ή θαη λα εμαιείςεη ηα φπνηα απνηειέζκαηα πξνθαινχληαη ζηελ απαζρφιεζε θαη ηνπο κηζζνχο ησλ γεγελψλ εμαηηίαο ηεο αχμεζεο ηεο πξνζθνξάο εξγαζίαο απφ ηελ έιεπζε ησλ κεηαλαζηψλ. ην δηάγξακκα 4, ε κεηαηφπηζε ηεο θακπχιεο δήηεζεο είλαη ηζφπνζε κε ηε κεηαηφπηζε ηεο θακπχιεο πξνζθνξάο, κε απνηέιεζκα λα δηαηεξείηαη ν εξγαηηθφο κηζζφο αιιά θαη ε απαζρφιεζε ησλ γεγελψλ ζηα επίπεδα πνπ ήηαλ πξηλ απφ ηελ είζνδν ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Μηα κηθξφηεξε κεηαηφπηζε ηεο θακπχιεο δήηεζεο ζα έρεη σο απνηέιεζκα κεξηθή αληηζηάζκηζε ησλ αξρηθψλ απνηειεζκάησλ. Αλάινγα απνηειέζκαηα πξνθχπηνπλ θαη απφ ηελ κεηαηφπηζε ηεο θακπχιεο δήηεζεο φηαλ ε πξνζθνξά εξγαζίαο είλαη πιήξσο αλειαζηηθή ή πιήξσο ειαζηηθή. ηελ πξψηε πεξίπησζε, κπνξεί λα έρνπκε ζηαζεξφηεηα κηζζνχ κε κηα ηζφπνζε κεηαηφπηζε ηεο δήηεζεο, ελψ ζηε δεχηεξε πεξίπησζε, κε ηζφπνζε αχμεζε κπνξεί λα ππάξμεη ζηαζεξφηεηα ζην επίπεδν αλεξγίαο. πσο πξνθχπηεη απφ ηελ παξαπάλσ αλάιπζε, ηα απνηειέζκαηα ηεο κεηαλάζηεπζεο επί ηεο απαζρφιεζεο ηνπ εγρψξηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ εμαξηψληαη ηφζν απφ ηελ ειαζηηθφηεηα ηεο πξνζθνξάο θαη δήηεζεο εξγαζίαο, φζν θαη απφ ηελ πηζαλή κεηαηφπηζε ηεο θακπχιεο δήηεζεο. ζν πην αλειαζηηθέο είλαη νη θακπχιεο δήηεζεο θαη πξνζθνξάο, ηφζν κεγαιχηεξε ζα είλαη ε κείσζε ζηνπο εγρψξηνπο κηζζνχο. ζν πην ειαζηηθή είλαη ε εγρψξηα πξνζθνξά εξγαζίαο θαη φζν πην αλειαζηηθή είλαη ε δήηεζε εξγαζίαο, ηφζν κεγαιχηεξε ζα είλαη ε εθηφπηζε ηεο εγρψξηαο εξγαζίαο απφ ηνπο κεηαλάζηεο. 29 Γελ είλαη φκσο κφλν νη ζπλζήθεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο πνπ επεξεάδνπλ ηελ επίδξαζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηνπο κηζζνχο θαη ηελ απαζρφιεζε ησλ γεγελψλ. Έλα απφ ηα πην ζπρλά εξσηήκαηα πνπ ζπλαληάεη θαλείο ζηε βηβιηνγξαθία είλαη πψο νη δηαθνξεηηθνί ηχπνη κεηαλαζηψλ (εηδηθεπκέλνη θαη αλεηδίθεπηνη) επηδξνχλ ζηελ απαζρφιεζε θαη ζηνπο κηζζνχο ησλ γεγελψλ. Οη φπνηεο επηπηψζεηο 30 ησλ κεηαλαζηψλ ζηνπο κηζζνχο θαη ηελ απαζρφιεζε εμαξηψληαη απφ ην επίπεδν δεμηνηήησλ ησλ κεηαλαζηψλ ζε ζρέζε κε ην αληίζηνηρν ησλ γεγελψλ. χκθσλα κε ηνπο Altonji θαη Card 31 (1991) ε επίπησζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηνπο κηζζνχο ησλ γεγελψλ ζα είλαη κεδεληθέο, εάλ ην θιάζκα α=αλεηδίθεπηνη 29 Εσγξαθάθεο Μαλψιεο, αξξήο Αιέμαλδξνο, Παξάλνκε Μεηαλάζηεπζε, Γηαξζξσηηθά Πξνβιήκαηα ηεο Διιεληθήο Οηθνλνκίαο, Μειέηεο Οηθνλνκηθήο Πνιηηηθή, Η.Μ.Ο.Π., Ννέκβξηνο 1999, ζει. 48. 30 Borjas George, The economics of immigration, Journal of Economic Literature, Volume XXXII, December 1994, ζει. 1697. 31 Borjas George, φ.π., 1994, ζει 1696. 18

κεηαλάζηεο/ ζχλνιν εξγαηηθνχ δπλακηθνχ κεηαλαζηψλ είλαη ίζν κε ην θιάζκα β=αλεηδίθεπηνη γεγελείο/ ζχλνιν εγρψξηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. ε πεξίπησζε φκσο πνπ α>β, πνπ δειαδή νη αλεηδίθεπηνη κεηαλάζηεο είλαη αλαινγηθά πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο αλεηδίθεπηνπο γεγελείο, ε είζνδνο ησλ κεηαλαζηψλ απμάλεη ην κηζζφ ησλ εηδηθεπκέλσλ θαη κεηψλεη ην κηζζφ ησλ αλεηδίθεπησλ γεγελψλ εξγαδνκέλσλ. χκθσλα κε ηνπο Friedberg θαη Hunt, 32 ζε κηα θιεηζηή νηθνλνκία νη κεηαλάζηεο ζα κεηψζνπλ ηελ ηηκή ηνπ ζπληειεζηψλ παξαγσγήο ησλ νπνίσλ απνηεινχλ ηέιεηα ππνθαηάζηαηα, ζα έρνπλ κηα αζαθή επίδξαζε ζηηο ηηκέο ησλ ζπληειεζηψλ παξαγσγήο ησλ νπνίσλ είλαη αηειή ππνθαηάζηαηα θαη ζα απμήζνπλ ηηο ηηκέο ησλ ζπληειεζηψλ παξαγσγήο κε ηνπο νπνίνπο δξνπλ ζπκπιεξσκαηηθά. Γηα παξάδεηγκα, αλ ζε κηα νηθνλνκία πνπ ζηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία απαζρνινχληαη ηξεηο παξαγσγηθνί ζπληειεζηέο (θεθάιαην, εηδηθεπκέλε εξγαζία θαη αλεηδίθεπηε εξγαζία), φπνπ ην θεθάιαην θαη εηδηθεπκέλε εξγαζία είλαη ζπκπιεξσκαηηθά κεηαμχ ηνπο, ελψ ε αλεηδίθεπηε εξγαζία ιεηηνπξγεί σο ππνθαηάζηαην απέλαληη ζηνπο άιινπο δχν ζπληειεζηέο, ε είζνδνο αλεηδίθεπησλ κεηαλαζηψλ ζα πξνθαιέζεη ηα εμήο: νη κηζζνί ησλ αλεηδίθεπησλ εξγαηψλ ζα πέζνπλ, ελψ ζα είλαη αζαθείο νη επηπηψζεηο ηφζν ζηνπο κηζζνχο ησλ εηδηθεπκέλσλ φζν θαη ζηελ απφδνζε ηνπ θεθαιαίνπ. Ζ κείσζε ηεο ακνηβήο ησλ αλεηδίθεπησλ κπνξεί λα απνηειέζεη θίλεηξν γηα ηνπο εξγνδφηεο λα ππνθαηαζηήζνπλ ηφζν ην θεθάιαην φζν θαη ηελ εηδηθεπκέλε εξγαζία κε αλεηδίθεπηε. κσο, θαζψο ε απμεκέλε πξνζθνξά ηεο αλεηδίθεπηεο εξγαζίαο ζεκαίλεη φηη ην επίπεδν παξαγσγήο είλαη ηψξα πςειφηεξν, απηή ε επίπησζε θιίκαθαο κπνξεί λα ππνθηλήζεη ηνπο εξγνδφηεο λα ρξεζηκνπνηήζνπλ κεγαιχηεξε πνζφηεηα απφ ηνπο ππφινηπνπο ζπληειεζηέο παξαγσγήο. Αλ πάιη νη κεηαλάζηεο είλαη εηδηθεπκέλνη, ζα ζπκπηέζνπλ ην κηζζφ ηεο εηδηθεπκέλεο εξγαζίαο, ελψ αζαθήο ζα είλαη ε επίδξαζε ζηελ αλεηδίθεπηε εξγαζία, βάζε ηνπ παξαπάλσ ζθεπηηθνχ. Ζ πίεζε φκσο ηνπ κηζζνχ θαη ε αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο ησλ εηδηθεπκέλσλ εξγαδνκέλσλ ζα πξνθαιέζεη απμεκέλε δήηεζε θαη γηα ηνλ ζπκπιεξσκαηηθφ ζπληειεζηή ηεο εηδηθεπκέλεο εξγαζίαο, ην θεθάιαην, θαη άξα ηελ αχμεζε ηεο απνδνηηθφηεηαο ηνπ. ζν ηζρπξφηεξε είλαη ε ζρέζε ππνθαηάζηαζεο κεηαμχ γεγελψλ θαη κεηαλαζηψλ, ηφζν πην πηζαλφ είλαη λα κεησζνχλ νη κηζζνί ηνπ ληφπηνπ εγρψξηνπ δπλακηθνχ ή λα απμεζεί ε αλεξγία ηνπο φηαλ νη κηζζνί δελ είλαη επέιηθηνη ζηελ αγνξά 32 Friedberg Rachel and Hunt Jennifer, The impacts of immigrants on host country wages, employment and growth, The Journal of Economic Perspectives, Volume 9, number 2, Spring 1995, ζει. 28. 19

εξγαζίαο. 33 χκθσλα κε ην ζεσξεηηθφ κνληέιν πνπ αλαπηχρζεθε απφ ηνπο Schmidt, Stilz and Zimmerman (1994), φηαλ ην εξγαηηθφ δπλακηθφ είλαη εηεξνγελελέο θαη νη θαηψηεξνη κηζζνί άθακπηνη ιφγσ ησλ ζπλδηθάησλ, νη επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο εμαξηψληαη απφ ηελ αληίδξαζε ησλ ζπλδηθάησλ θαη ην βαζκφ ζηνλ νπνίν εηδηθεπκέλν θαη αλεηδίθεπην εξγαηηθφ δπλακηθφ είλαη ζπκπιεξσκαηηθά κεηαμχ ηνπο. Σα ζπλδηθάηα έρνπλ θίλεηξν λα κεηψζνπλ ηνλ θαηψηεξν κηζζφ θαη λα απμεζεί έηζη ε απαζρφιεζε ησλ αλεηδίθεπησλ, θαζψο ε αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο ησλ αλεηδίθεπησλ ζα απμήζεη ηε δήηεζε θαη θαηά ζπλέπεηα ηνπο κηζζνχο ησλ εηδηθεπκέλσλ εξγαδνκέλσλ, εθφζνλ εηδηθεπκέλνη θαη αλεηδίθεπηνη εξγαδφκελνη έρνπλ ζπκπιεξσκαηηθή ζρέζε. 34 Σν παξαθάησ δηάγξακκα δείρλεη ηελ επίπησζε ηεο κεηαλάζηεπζεο φηαλ νη κεηαλάζηεο θαη νη εγρψξηνη εξγαδφκελνη δξνπλ ζπκπιεξσκαηηθά, ζε κηα αληαγσληζηηθή αγνξά εξγαζίαο. Ζ επίδξαζε ηεο κεηαλάζηεπζεο φηαλ νη κεηαλάζηεο θαη γεγελείο εξγαδφκελνη είλαη ππνθαηάζηαηα θαίλεηαη δηαγξακκαηηθά ζηα ζρήκαηα 1,2,3. W1 A W2 B D D 0 L2 L1 Γηάγξακκα 5 35 ηελ πεξίπησζε ινηπφλ πνπ νη κεηαλάζηεο είλαη ζπκπιεξσκαηηθνί κε ηνπο γεγελείο, δελ αληαγσλίδνληαη ζηελ ίδηα αγνξά εξγαζίαο. Ζ κεηαλάζηεπζε θάλεη ηνπο γεγελείο πην παξαγσγηθνχο θαη κεηαηνπίδεη πξνο ηα έμσ ηελ θακπχιε δήηεζεο ησλ γεγελψλ, απφ ηε ζέζε D ζηε ζέζε D. Απηφ νδεγεί ζε έλα λέν ζεκείν ηζνξξνπίαο Α, φπνπ θαη ν κηζζφο είλαη κεγαιχηεξνο απφ ηνλ αξρηθφ θαη ε απαζρφιεζε απμάλεηαη, 33 Klaous Zimmermann, φ.π., 1995. 34 Thomas Bauer, Klaous Zimmermann, Immigration Policy IN Integranted National Economies, IZA, July, 2000,ζει. 5. 35 Borjas George, Οηθνλνκηθά ηεο Δξγαζίαο, 2003, ζει. 226-228 20

θαζψο πεξηζζφηεξνη γεγελείο εηζέξρνληαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο ιφγσ ηεο αχμεζεο ηνπ κηζζνχ. 36 Οη παξαπάλσ επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηνπο κηζζνχο θαη ζηελ απαζρφιεζε ησλ γεγελψλ βαζίδνληαη ζε ζεσξεηηθά κνληέια φπνπ ε νηθνλνκία ηεο ρψξαο ππνδνρήο ζεσξείηαη θιεηζηφ ζχζηεκα. Σα κνληέια θιεηζηήο νηθνλνκίαο είλαη απηά πνπ ζπλήζσο ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα δείμνπλ ηηο επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο αιιά απέρνπλ πνιχ απφ ηελ πξαγκαηηθφηεηα, αθνχ ην εκπφξην θαηαιακβάλεη ζεκαληηθή ζέζε ζηελ νηθνλνκηθή δσή φισλ ησλ ρσξψλ. ηα πιαίζηα κηαο αλνηθηήο νηθνλνκίαο ηα απνηειέζκαηα ηεο κεηαλάζηεπζεο είλαη πνιχ δηαθνξεηηθά. Αλ ε ηερλνινγία θαζψο θαη νη παξαγσγηθνί ζπληειεζηέο είλαη παξφκνηνη κεηαμχ ησλ ρσξψλ, ηφηε ε έιεπζε κεηαλαζηψλ ζηε ρψξα ππνδνρήο ζα πξνθαιέζεη αχμεζε ηεο παξαγσγήο πξντφλησλ εληάζεσο εξγαζίαο, αιιά νη ηηκέο ησλ ζπληειεζηψλ παξαγσγήο ζα παξακείλνπλ νη ίδηεο. Αλ, σζηφζν, ε ρψξα εμεηδηθεχεηαη ζε θάπνην πξντφλ, νη επηπηψζεηο είλαη παξφκνηεο κε απηέο πνπ εκθαλίδνληαη ζηα κνληέια θιεηζηήο νηθνλνκίαο. 37 Οη επηπηψζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηα πιαίζηα κηαο αλνηθηήο νηθνλνκίαο εμαξηψληαη απφ ηελ ηθαλφηεηα ηεο νηθνλνκίαο λα πξνζαξκφζεη ην κείγκα ησλ παξαγφκελσλ πξντφλησλ ηεο. ηαλ ππάξρεη έλαο επαξθήο αξηζκφο εκπνξεχζηκσλ αγαζψλ ε κεηαλάζηεπζε δελ αιιάδεη ηηο ηηκέο ησλ ζπληειεζηψλ παξαγσγήο θαη έηζη νη κηζζνί ησλ γεγελψλ παξακέλνπλ ακεηάβιεηνη. Σν ίδην ζπκβαίλεη θαη φηαλ ηα εκπνξεχζηκα αγαζά είλαη ιηγφηεξα αιιά νη δεμηφηεηεο ησλ κεηαλαζηψλ είλαη παξφκνηεο κε απηέο ησλ γεγελψλ. Αλ φκσο νη κεηαλάζηεο είλαη πην εηδηθεπκέλνη (αλεηδίθεπηνη) ζε ζρέζε κε ην γεγελέο εξγαηηθφ δπλακηθφ θαη ηα εκπνξεχζηκα πξντφληα είλαη ιηγφηεξα ή ε ρψξα εμεηδηθεχεηαη ζε θάπνην πξντφλ, ηφηε επέξρνληαη αιιαγέο ηφζν ζηνπο κηζζνχο φζν θαη ζηελ απαζρφιεζε ησλ γεγελψλ. 38 Οη επηπηψζεηο απηέο εμαξηψληαη απφ ηηο ζρέζεηο ζπκπιεξσκαηηθφηεηαο ή ππνθαηάζηαζεο κεηαμχ ησλ κεηαλαζηψλ θαη ησλ γεγελψλ αλάινγα κε ην επίπεδν εηδίθεπζεο ηνπο. 36 Borjas George, φ.π., 2003, ζει. 228-229. 37 Friedberg and Hunt, φ.π., 1995, ζει. 29. 38 Christian Dustmann and Ian Preston, Immigration good or bad for the economy? Analyses of attitudinal responses, Center for Research and Analysis of Migration (CreAM), December 2004 University College London, ζει. 12. 21

2.1.2 Εμπειρικά εσρήμαηα. Πνιιέο εκπεηξηθέο έξεπλεο έρνπλ γίλεη γηα λα απνζαθεληζηεί ε επίδξαζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηνπο κηζζνχο ησλ γεγελψλ. Γηαπεξηθεξεηαθέο έξεπλεο πνπ έγηλαλ ζηηο ΖΠΑ θαηά ηελ πεξίνδν 1980-1990 έδεημαλ φηη ν κέζνο κηζζφο ησλ γεγελψλ κεηψζεθε ειάρηζηα ζηηο πεξηνρέο πνπ ζπγθεληξψλνληαλ πνιινί κεηαλάζηεο{bean, Lower θαη Taylor(1988)- Borgas(1990) Grossamann 1982) LaLonde θαη Tapel (1991)}. Δμαίξεζε απνηειεί ε έξεπλα ησλ Altonji θαη Card (1991) πνπ έδεημε κεγαιχηεξε επίπησζε ζηνπο κηζζνχο ησλ γεγελψλ. Ο Borjas, ζπλνςίδνληαο απηέο ηηο κειέηεο, θαηέιεμε φηη ε ειαζηηθφηεηα ηνπ εγρψξηνπ κηζζνχ θπκαίλεηαη απφ 0,1 έσο 0,2 πξάγκα πνπ ζεκαίλεη φηη εάλ κηα πφιε έρεη 10% πεξηζζφηεξνπο κεηαλάζηεο απφ θάπνηα άιιε, ν εγρψξηνο κηζζφο ζηελ πφιε κε ηνπο πεξηζζφηεξνπο κεηαλάζηεο ζα είλαη πεξίπνπ 0,2% ρακειφηεξνο. Δμίζνπ ζεκαληηθφ εχξεκα ησλ κειεηψλ απηψλ είλαη φηη δελ θαίλεηαη λα ππάξρεη ηζρπξή ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ εγρψξησλ κηζζψλ θαη ηνπ αξηζκνχ ησλ κεηαλαζηψλ ζε θάζε θαηεγνξία εξγαδνκέλσλ (ιεπθνχο έγρξσκνπο, αλεηδίθεπηνπο-εηδηθεπκέλνπο, άλδξεο-γπλαίθεο). 39 Έληνλε θξηηηθή αζθήζεθε, σζηφζν, ζε απηνχο ηνπο ηχπνπο εκπεηξηθψλ αλαιχζεσλ, θαζψο δελ επηκεξίδνπλ ηελ εξγαζία ζε δηάθνξνπο ηχπνπο εηδίθεπζεο θαη δηφηη ππνζέηνπλ έκκεζα φηη νη πεξηνρέο ηεο αλάιπζεο είλαη θιεηζηά ζπζηήκαηα. Έηζη, ακεινχλ ηελ πξνζαξκνγή ηεο αγνξάο εξγαζίαο 40 κεηαμχ πεξηνρψλ ελφο θξάηνπο κεηά απφ κηα δηαηάξαμε ζε κηα πεξηνρή θαη απνθξχπηνπλ ηελ καθξνεπίδξαζε ηεο κεηαλάζηεπζεο. 41 Πνιιέο απφ ηηο έξεπλεο πνπ δηεμήρζεζαλ θαη ζε άιιεο ρψξεο εθηφο ΖΠΑ θαηαιήγνπλ ζην ίδην ζπκπέξαζκα, φηη δειαδή ε κεηαλάζηεπζε δελ έρεη ζεκαληηθή επίδξαζε ζηνπο κηζζνχο ησλ γεγελψλ. Μάιηζηα, ε επίδξαζε ηεο κεηαλάζηεπζεο είλαη ζπρλά ζεηηθή ζηνπο κηζζνχο. Ζ κειέηε ησλ Pische and Vellings ζηελ αγνξά εξγαζίαο ηεο Γεξκαλίαο δηαπηζηψλεη φηη ππάξρεη κηα αδχλακε ζρέζε κεηαμχ ηνπ εγρψξηνπ κηζζνχ θαη ηνπ 39 Borjas, φ.π., 1994, ζει 1697. 40 Οη γεγελείο εξγαδφκελνη κπνξεί λα αληηδξάζνπλ ζηε κεηαλάζηεπζε. Ο Borjas αλαιχεη ηελ πεξίπησζε φπνπ κεηαλάζηεο εηζέξρνληαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο κηαο πφιεο θαη, απμάλνληαο ηελ πξνζθνξά εξγαζίαο, κεηψλνληαη νη κηζζνί. ε κηα άιιε αγνξά εξγαζίαο, ζηελ πφιε Β, φπνπ δελ παξαηεξείηαη κεηαλάζηεπζε νη κηζζνί παξακέλνπλ ζηαζεξνί θαη πςειφηεξνη απφ ηελ πφιε Α. Έηζη νη γεγελείο εξγαδφκελνη ηεο πφιεο Β έρνπλ θίλεηξν λα κεηαθηλεζνχλ πξνθεηκέλνπ λα εξγαζηνχλ. ε απηή ηελ πεξίπησζε νη κηζζνί ζα απμεζνχλ ζηελ πφιε Α, ελψ ζα κεησζνχλ ζηελ πφιε Β. 41 Δκπεηξηθέο έξεπλεο πνπ εμεηάδνπλ ηελ επίδξαζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηε ζπλνιηθή νηθνλνκία θαη φρη ζε ζπγθεθξηκέλεο πεξηνρέο βξήθαλ φηη ε κεηαλάζηεπζε είρε ζεκαληηθφηεξε επίπησζε ζηνπο κηζζνχο ησλ αλεηδίθεπηψλ εξγαηψλ θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 80. (Βorgas, Freeman and Kanz 1992,Topel 1994) 22

πνζνζηνχ ησλ κεηαλαζηψλ ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ. ην ίδην ζπκπέξαζκα θαηαιήγεη θαη ν J. Hunt (1992) γηα ηελ Γαιιία. Οη Gavosto, Venturini Villosio (1999) βξήθαλ φηη ε επίπησζε ησλ μέλσλ εξγαδνκέλσλ ζηνπο κηζζνχο ησλ γεγελψλ ήηαλ ζεηηθή. Σα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλάο ηνπο έδεημαλ φηη ε εηζξνή κεηαλαζηψλ απμάλεη ηνπο κηζζνχο ησλ γεγελψλ ρεηξσλαθηψλ, δειαδή ππάξρεη απνηέιεζκα ζπκπιεξσκαηηθφηεηαο, θαη απηφ ην απνηέιεζκα είλαη κεγαιχηεξν ζε κηθξέο επηρεηξήζεηο ζην βφξεην κέξνο ηεο ρψξαο. ρέζε ζπκπιεξσκαηηθφηεηαο κεηαμχ γεγελψλ θαη αιινδαπψλ εξγαδνκέλσλ πξνθχπηεη θαη απφ άιιεο έξεπλεο, φπσο ησλ Haisen-De New and Zimmermann (1999) ζηε Γεξκαλία, ησλ Winter-Ebner and Zweimuler (1996) ζηελ Απζηξία, ησλ Carrigton and De Lima ζηελ Πνξηνγαιία. 42 Οη Alexander Hijzen and Peter Wright (2005), επίζεο, βξήθαλ φηη νη κεηαλάζηεο δελ έρνπλ ζεκαληηθή επίπησζε ζηνπο κηζζνχο ησλ γεγελψλ ζην Ζλσκέλν Βαζίιεην θαη έηζη ζεσξνχλ αδηθαηνιφγεηε ηε ζεκεξηλή «πνιηηηθή θξελίηηδα» ζρεηηθά κε ηε κεηαλάζηεπζε. 43 Αξθεηέο επίζεο κειέηεο έρνπλ γίλεη πξνθεηκέλνπ λα εξεπλήζνπλ ηε ζρέζε κεηαμχ ηεο κεηαλάζηεπζεο θαη ηνπ πνζνζηνχ απαζρφιεζεο θαη αλεξγίαο ησλ εγρψξησλ εξγαδνκέλσλ. Γηαπεξηθεξεηαθέο εκπεηξηθέο έξεπλεο, πνπ έγηλαλ ηε δεθαεηία 1980-1990 ζηηο ΖΠΑ γηα ηελ επίδξαζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ απαζρφιεζε θαη ηελ αλεξγία ησλ γεγελψλ, έδεημαλ φηη νη επηπηψζεηο είλαη πάξα πνιχ κηθξέο. Οη έξεπλεο απηέο σζηφζν παξνπζηάδνπλ ηα ίδηα κεζνδνινγηθά πξνβιήκαηα κε ηηο κειέηεο γηα ηελ επίδξαζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηνπο κηζζνχο. Ζ επίπησζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ απαζρφιεζε θαη ηελ αλεξγία ησλ κεηαλαζηψλ δελ παξνπζηάδεηαη ηφζν νκνγελήο ζε φιεο ηηο κειέηεο πνπ δηεμήρζεζαλ ζε ρψξεο ηεο Δπξψπεο, αιιά παξά ηαχηα νη φπνηεο επηδξάζεηο δελ είλαη ζεκαληηθέο. Οη Pischke and Velling (1997) δελ βξήθαλ ζηνηρεία πνπ λα ππνζηεξίδνπλ ππνθαηάζηαζε ησλ γεγελψλ απφ ηνπο κεηαλάζηεο. Οη Winter-Ebner and Zimmermann (1999) βξήθαλ φηη ε απαζρφιεζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ Απζηξία κεηψλεη ηελ απαζρφιεζε ησλ γεγελψλ, ελψ ζηε Γεξκαλία θαίλεηαη φηη νη γεγελείο θαη νη κεηαλάζηεο έρνπλ ζπκπιεξσκαηηθή ζρέζε. Οη Dolado, Jimeno, Duce (1996) ζηελ Ηζπαλία βξήθαλ κηα αξλεηηθή αιιά φρη ζεκαληηθή επίπησζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ απαζρφιεζε ησλ 42 Alessandra Venturini, Claudio Villosio, Are immigrants competing with natives in the Italian labor market? The employment effect. IZA Discussion paper series, 2002, ζει 2. 43 Alexander Hijzen and Peter Wright, migration, trade and wages, no 2005-2006, cerii-centres d etudes prospectives et d informations intenationales, ζει 31. 23

γεγελψλ. 44 Ο Gross (2000), κειεηψληαο ηελ πεξίπησζε ηεο Γαιιίαο απφ ην 1974 έσο ην 1995, θαη ρξεζηκνπνηψληαο ζηνηρεία πνπ αθνξνχλ ην πνζνζηφ απαζρφιεζεο ησλ κεηαλαζηψλ θαη ηελ νηθνγελεηαθή ζπλέλσζε, θαηέιεμε φηη ε κεηαλάζηεπζε έρεη αξλεηηθή επίδξαζε ζηελ αλεξγία καθξνπξφζεζκα θαη κηα πνιχ κηθξή ζεηηθή επίπησζε βξαρπρξφληα. 45 2.2 Οη επηπηώζεηο ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηελ νηθνλνκία Ζ εηζξνή κεηαλαζηψλ ζε κηα ρψξα αδηακθηζβήηεηα δεκηνπξγεί ζεκαληηθέο επηδξάζεηο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, νη νπνίεο δηαρένληαη ζε φιν ην θάζκα ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο δσήο. Ζ επίδξαζε ηνπ μέλνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηελ αλάπηπμε θαη ζηελ επεκεξία ησλ ρσξψλ ππνδνρήο, θαζψο θαη ζηελ αλαδηαλνκή ηνπ πινχηνπ θαη ζηε δηεχξπλζε ησλ νηθνλνκηθψλ αληζνηήησλ, απνηεινχλ ζπρλά βαζηθά πεδία έξεπλαο θαη κειέηεο. 2.2.1 Η θεωρία 2.2.1.1 Μεηαλάζηεπζε θαη αλάπηπμε Ζ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ ηεο αλάπηπμεο θαη ηεο κεηαλάζηεπζεο είλαη έλα πεξίπινθν ζέκα. Δπεξεάδεη ε αλάπηπμε ζηηο ρψξεο ππνδνρήο ηελ εηζξνή κεηαλαζηψλ; Απφ ηελ άιιε, πνηα είλαη ε επίπησζε ηεο κεηαλάζηεπζεο ζηνπο ξπζκνχο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο; Απφ ηελ ηζηνξηθή εκπεηξία είλαη πξνθαλέο φηη νη πην γξήγνξνη ξπζκνί νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ε αχμεζε ησλ επθαηξηψλ ζηε ρψξα ππνδνρήο ζπρλά πξνεγνχληαη ηεο κεηαλάζηεπζεο. Αιιά θαη ε κεηαλάζηεπζε επίζεο κπνξεί λα θαηαζηεί έλαο πνιχ ζεηηθφο παξάγνληαο γηα ηελ νηθνλνκηθή άλζηζε ησλ ρσξψλ ππνδνρήο. Ξεθηλψληαο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, ε κεηαλάζηεπζε κπνξεί λα θαιχςεη ηελ έιιεηςε εξγαηηθνχ δπλακηθνχ πνπ απαηηείηαη γηα ηελ παξαγσγηθή δηαδηθαζία θαη έηζη νη κεηαλάζηεο, δξψληαο ζπκπιεξσκαηηθά κε ηνπο γεγελείο εξγαδνκέλνπο, κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ αχμεζε ηνπ παξαγφκελνπ πξντφληνο. 46 Δπηπιένλ, ζε κηα πεξίνδν θαηά ηελ νπνία ε επειημία θαη ε θηλεηηθφηεηα ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζεσξείηαη έλα 44 Alessandra Venturini, Claudio Villosio, φ.π., ζει 3 45 Willi Leibfritz, Paul O Brien, Jean-Christophe Dumont, Effects of immigration on Labor markets and government budgets, An overview, CESifo Working Paper, February 2003, ζει. 15. 46 Γηα παξάδεηγκα ζηηο ΖΠΑ ζηα ηέιε ηνπ 90 αξθεηέο επηρεηξήζεηο ζηνλ ηνκέα ηεο πιεξνθνξηθήο θαη ησλ επηθνηλσληψλ απαζρνινχζαλ αιινδαπνχο εξγαδφκελνπο (κεραληθνχο ειεθηξνληθψλ ππνινγηζηψλ θαη εηδηθνχο ζηελ Δπηθνηλσλία) απφ ηελ Ηλδία θαη ηελ Κίλα θπξίσο, πξνθεηκέλνπ λα θαιχςνπλ ηηο αλάγθεο ηνπο ζε αλζξψπηλν δπλακηθφ, ζε απηφλ ηνλ δηαξθψο θαη αλαπηπζζφκελν ηνκέα. 24

ζεκαληηθφ εξγαιείν γηα ηελ αχμεζε ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο, 47 θαη δεδνκέλνπ φηη ε επειημία απνηειεί κηα δχζθνιε πνιηηηθή απφθαζε ιφγσ ηνπ πνιηηηθνχ θφζηνπο, ε κεηαλάζηεπζε θαίλεηαη λα απνηειεί κηα δηέμνδν γηα ηελ αχμεζε ηεο επειημίαο θαη ζπλαθφινπζα γηα ηελ ηφλσζε ηεο αλάπηπμεο. Άιιν έλα θαλάιη κέζα απφ ην νπνίν ε κεηαλάζηεπζε κπνξεί λα βνεζήζεη θαη λα ζπκβάιιεη ζηελ αλάπηπμε ζρεηίδεηαη κε ηηο επελδχζεηο. Μεηψλνληαο ηνπο κηζζνχο, φπσο είδακε λα ζπκβαίλεη φηαλ ε αγνξά εξγαζίαο ιεηηνπξγεί αληαγσληζηηθά, ζπκβάιιεη ζηελ αχμεζε ησλ θεξδψλ ηνπ θεθαιαίνπ. Απηφ νδεγεί ζε έλα κεραληζκφ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο κέζσ ησλ επελδχζεσλ. Έλαο άιινο ηξφπνο κέζσ ηνπ νπνίνπ απμάλεηαη ε αλάπηπμε είλαη ε απνηακίεπζε. Ζ κεηαλάζηεπζε απμάλεη ηα θέξδε ζηηο ρψξεο ππνδνρήο θαη ζπλαθφινπζα απμάλεη ηελ εζληθή απνηακίεπζε, ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο νδεγεί ζε νηθνλνκηθή αλάπηπμε. (Απηφ ππνζέηεη φηη νη απνηακηεχζεηο επελδχνληαη απηφκαηα θαη δελ ππάξρνπλ θετλζηαλά πξνβιήκαηα κεηαηξνπήο ησλ επελδχζεσλ ζε νηθνλνκηθή αλάπηπμε εμαηηίαο αλεπαξθνχο ζπλνιηθήο δήηεζεο). 48 Βέβαηα, νη κεηαλάζηεο επεξεάδνπλ θαη ηελ ελεξγφ δήηεζε, θαζψο, εθηφο απφ εξγαηηθφ δπλακηθφ είλαη θαη θαηαλαισηέο. Γελ είλαη ιίγνη σζηφζν απηνί πνπ ηζρπξίδνληαη φηη νη κεηαλάζηεο κεηαβηβάδνπλ ην ζχλνιν ζρεδφλ ησλ απνδνρψλ ηνπο ζηηο ρψξεο απφ ηηο νπνίεο πξνέξρνληαη, θαη έηζη κεηψλνπλ ηελ ελεξγφ δήηεζε θαη ην ζπλνιηθφ εηζφδεκα ηεο νηθνλνκίαο. Αιιά αθφκα θαη εάλ ηζρχεη απηή ε αθξαία πεξίπησζε, ε νηθνλνκία κπνξεί λα σθειεζεί εκκέζσο απφ ηε δηαδηθαζία απηή. Αλ ζθεθηνχκε φηη νη ρψξεο πνπ ππνδέρνληαη ηα κεηαβηβαζηηθά εκβάζκαηα ησλ κεηαλαζηψλ είλαη ηαπηφρξνλα θαη νη αγνξέο ζηηο νπνίεο κπνξνχλ λα δηεηζδχζνπλ ηα πξντφληα ηεο ρψξαο απνζηνιήο, ηνλψλνληαο ηελ αγνξαζηηθή δχλακε ηνπ πιεζπζκνχ ζηελ ρψξα ππνδνρήο, κπνξεί λα δηεπξπλζεί ε αγνξά ησλ πξντφλησλ ηεο ρψξαο απνζηνιήο. 49 Έλα άιιν ζέκα πνπ πεγάδεη απφ ηελ χπαξμε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ παξαγσγηθή ιεηηνπξγία θαη ζρεηίδεηαη άκεζα κε ηελ αλαπηπμηαθή δηαδηθαζία είλαη ην ζέκα ηεο επίδξαζήο ηνπο ζηελ αληαγσληζηηθφηεηα ησλ νηθνλνκηψλ ησλ ρσξψλ ππνδνρήο. Ζ θζελή θαη αλεηδίθεπηε εξγαζία πνπ παξέρνπλ ζπλήζσο νη κεηαλάζηεο, αθελφο 47 Zimmermann, European Labor mobility: challenges and potentials, IZA Discussion paper series, 2004. 48 Andres Solimano, International migration and global economic order. The World Bank Develop Research Group. Macroeconomics and Growth. November 2001, ζει. 15-16. 49 Λπκπεξάθε, Πειαγίδεο, Ο θφβνο ηνπ μέλνπ ζηελ αγνξά εξγαζίαο: Αλνρέο θαη πξνθαηαιήςεηο ζηελ αλάπηπμε, 2000, ζει. 25. 25