T LEXIKON ZUR BYZANTINISCHEN GRÄZITÄT ERICH TRAPP ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ BfiÓÓË ταν πριν απ 30 και πλέον χρ νια άρχισα να συλλέγω νέες και πολ σπάνιες λέξεις απ βυζαντινά κείµενα, ευτυχώς δεν ήξερα ακ µη το µέγεθος του εγχειρήµατ ς µου. ι τι, αν το ήξερα, ίσως και να είχα παραιτηθεί απ το λεξικογραφικ µου ενδιαφέρον. Aρχίζοντας λοιπ ν να διαβάζω έγγραφα, µε σκοπ να τα χρησιµοποιήσω για την προσωπογραφία των Παλαιολ γων, που απ τ τε προετοίµαζα, δεν σκεφτ µουν ακ µη να αρχίσω συστηµατική λεξικογραφική εργασία. Aυτ έγινε το 1974, ταν, ας πο µε, τελείωσε η προϊστορία και άρχισε η ιστορία του λεξικο µου. T τε αποφάσισα να συλλέξω λεξικογραφική λη απ τον ένατο ως τον δέκατο πέµπτο αιώνα, για να συνεχίσω έτσι το Πατερικ Λεξικ του Lampe και να γεφυρώσω το κεν ως το λεξικ του Kριαρά, παραλείποντας, φυσικά, τα δηµώδη κείµενα των τελευταίων αιώνων του Bυζαντίου. Στη συνέχεια µως συνέβησαν κάποιες βασικές αλλαγές. Eδώ παρουσιάζω µερικο ς βασικο ς σταθµο ς στην εξέλιξη της λεξικογραφικής δουλειάς µου. 1. Aφο είχα αποδελτιώσει τη σχετική λη απ τους τ µους 100 και εξής της Πατρολογίας του Migne και είχα φτάσει στον τ µο 140 (Nικήτας Xωνιάτης) χρησιµοποιώντας βεβαίως και τις νε τερες και πληρέστερες εκδ σεις των σχετικών κειµένων απέφυγα να προχωρήσω µε τον ίδιο τρ πο. Έχοντας καταλάβει το γιγαντιαίο µέγεθος του σχεδίου, αποφάσισα, το 1981, να λάβω υπ ψη τα υστεροβυζαντινά κείµενα, κυρίως µ νον ταν είναι εφοδιασµένα µε χρήσιµα ευρετήρια. 2. Mεγάλη σηµασία είχαν τα έτη 1982 και 1985/1986, αφο τ τε βρήκα εθελοντές αρχικά και στερα αµειβ µενους επιστηµονικο ς συνεργάτες. 3. Tο 1985 δηµοσιε τηκε ένα δοκίµιο µε τα ως τ τε γνωστά µας λήµµατα του στοιχείου «H». Aς σηµειωθεί τι σήµερα ο αριθµ ς τους έχει αυξηθεί απ 300 σε περισσ τερα απ 500, δηλαδή περίπου κατά εβδοµήντα τοις εκατ! 4. Xάρη στην υποστήριξη διαφ ρων ιδρυµάτων (Deutsche Forschungsgemeinschaft, Österreichischer Fonds zur Förderung der wissenschaftlichen Forschung, Österreichische Akademie der Wissenschaften) κατ ρθωσα να επεκτείνω πάλι το πλαίσιο της αποδελτίωσης, συµπεριλαµβάνοντας και πολλές λέξεις της πρωτοβυζαντινής αλλά και αρκετές της υστεροβυζαντινής περι δου.
78 ERICH TRAPP 5. Kατά την πορεία του έργου διαπίστωνα λο και περισσ τερο τι, απ τα βασικά λεξικά, το µεν του Lampe είναι λίαν ατελές, το δε των Liddell- Scott σήµερα πρέπει να συµπληρωθεί µε τη βοήθεια του αµερικανικο Thesaurus Linguae Graecae, πως τώρα γίνεται και απ την ισπανική οµάδα του καθηγητή Adrados για το Diccionario Griego-Español. 6. Mεγάλη σηµασία είχε το λεξικογραφικ συµπ σιο που διεξήχθη το 1989 στη Bιέννη, γιατί δ θηκε η δυνατ τητα να συζητηθο ν πολλά λεξικογραφικά προβλήµατα: λέξεις λατινικής προέλευσης σε νοµικά κείµενα, νέα κενά στο Πατερικ Λεξικ του Lampe, η αξία των παπ ρων για τη µεσαιωνική ελληνική λεξικογραφία, ο λεξικολογικ ς πλο τος του Θεοδώρου Στουδίτου, ιατρική ορολογία, βυζαντινοί λεξικογράφοι, λεξικογραφία και κριτική των κειµένων, σ νθεση λέξεων και άλλα. Έπειτα απ µια τέτοια εκτενή προετοιµασία, επιχείρησα πριν απ µερικά χρ νια να δηµοσιε σω το Lexikon zur byzantinischen Gräzität (LBG), µολον τι διαισθάνθηκα τι θα έχει κενά και σφάλµατα. Ήµουν µως σίγουρος πως ο µεγάλος και ως επί το πλείστον, ως τώρα, άγνωστος λεξικολογικ ς πλο τος έπρεπε να εκδοθεί, προκειµένου να υπάρξει επιστηµονική πρ οδος. Aς µου επιτραπεί να αναφέρω µερικο ς αριθµο ς σχετικά µε τη στατιστική της συλλογής: σή- µερα έχουν συλλεγεί περίπου 60.000 λέξεις απ σχεδ ν 2.000 κείµενα περίπου 160.000 σελίδων, απ τα οποία µ νο το ένα τρίτο ή ίσως λιγ τερα είναι εφοδιασµένα µε χρήσιµο ευρετήριο. λα τα άλλα κείµενα χρειάστηκε να διαβαστο ν είτε απ µένα είτε απ συνεργάτες. σον αφορά τη µέθοδο της λεξικογραφικής εργασίας, θα µιλήσω πρώτα για τη φάση της αποδελτίωσης. Έπρεπε να επιλεγο ν οι παρακάτω κατηγορίες λέξεων απ τα κείµενα: 1. λες οι µεσαιωνικές λέξεις που είτε δεν αναγράφονται καθ λου στα Λεξικά των Liddel-Scott (και στο Συµπλήρωµά του) και του Lampe είτε παραδίδονται µ νο απ µία πηγή ή είναι γνωστές µ νο απ µαρτυρία µεταγενέστερου κειµένου. εν λαµβάνονται µως υπ ψη λέξεις που εφευρέθηκαν απ τους γραµµατικο ς για να αποδείξουν τη δήθεν ετυµολογία τους. 2. Λέξεις µε νέες σηµασίες τονίζω πως σε αυτ τον τοµέα δεν µπορο σε να γίνει τίποτε άλλο παρά να τεθεί ο θεµέλιος λίθος για µελλοντική έρευνα. 3. Xρήσιµες διαφορετικές αναγνώσεις απ τα κριτικά υποµνήµατα των εκδ σεων. 4. Ξένες λέξεις µε εξελληνισµένο τ πο, χι µως απλές µεταγραφές. 5. Eπιθετικοί, επιρρηµατικοί και ρηµατικοί παραγωγικοί τ ποι κυρίων ονο- µάτων, εκτ ς εάν αυτοί υπάρχουν ήδη στο Wörterbuch der griechischen Eigennamen των Pape & Benseler.
T LEXIKON ZUR BYZANTINISCHEN GRÄZITÄT 79 6. M νον πολ σπάνια γίνονται αποδεκτές συνδεδεµένες λέξεις (π.χ. εξ του), που συχνά απαντο ν σε έγγραφα καθώς και σε κάποιες νε τερες εκδ σεις λογοτεχνικών κειµένων. Tο πρ βληµα αυτ της µεσαιωνικής ελληνικής ορθογραφίας πρέπει να λυθεί απ άλλους στο µέλλον. Aφο έτσι αποδελτιώθηκαν λες οι ενδιαφέρουσες λέξεις απ τα κείµενα, στη συνέχεια ελέγχθηκε και συµπληρώθηκε η συλλογή, κατά την επεξεργασία του καθεν ς απ τα οκτώ τε χη, µε βάση τα ακ λουθα βοηθήµατα: 1. Τα µεγάλα λεξικά Thesaurus Graecae Linguae (Stephanus-Hase-Dindorf) και εκείνα των Du Cange και Sophocles. 2. Mικρ τερες συλλογές, κυρίως αθησα ριστων λέξεων ( πως αυτές των Kουµανο δη, Πεζ πουλου, Mανδηλαρά, ετοράκη κτλ.) ή ειδικών γλωσσαρίων (λ.χ. των Caracausi, Tougard, Renauld κτλ.). 3. Την αδηµοσίευτη συµπληρωµατική λη για τον TGL, που τον περασµένο αιώνα συνέλεξε ο Emmanuel Miller, και βρίσκεται στη δελτιοθήκη του και σε προσωπικά του σηµειώµατα πάνω στο δικ του αντίτυπο του TGL (cod. Par. Suppl. gr. 1203-11 και 1214-18). 4. Τον δίσκο CD ROM του αµερικανικο Thesaurus Linguae Graecae, το σπουδαι τερο βοήθηµα, µε το οποίο σήµερα είναι δυνατ να συµπληρωθο ν σχεδ ν λα τα κενά του ελληνικο λεξιλογίου των Liddel-Scott και Lampe ως τον έκτο αιώνα ή και ακ µη µεταγενέστερα. Aφο µε τέτοιον τρ πο η συλλογή µας αυξήθηκε και ολοκληρώθηκε περίπου κατά είκοσι τοις εκατ, έγινε αντιπαραβολή µε λεξικά της νε τερης ελληνικής (των Kριαρά, Somavera, Σταµατάκου, Aνδριώτη, ηµητράκου, λεξικά των διαλέκτων), πως και µε εκλεκτές εργασίες που αφορο ν την ορολογία (π.χ. Kουκουλές, 1948-1957). O σκοπ ς της σ γκρισης αυτής είναι διττ ς: αφεν ς µεν υποστηρίζεται η καταν ηση της σηµασίας και αφετέρου διαπιστώνεται η διάρκεια µιας λέξης. Mετά τα παραπάνω άρχισε η φάση της επεξεργασίας των ληµµάτων: 1. Tουλάχιστον τρία τέταρτα των παραποµπών, µέρος των οποίων πρέπει πρώτα να εµπλουτιστεί απ τις νεοφανείς εκδ σεις, χρειάζονται έλεγχο για να εξακριβωθεί η σηµασία των σχετικών λέξεων. 2. Oι παραποµπές ταξινοµο νται σηµασιολογικά και χρονολογικά, σο αυτ είναι δυνατ. 3. Eνίοτε δίνεται τµήµα της αλληλουχίας του λ γου, π.χ. παρατίθεται ένα επίθετο, εάν πρ κειται για ουσιαστικ. 4. Σε ορισµένες περιπτώσεις δεν µπορεί να δοθεί ακριβής µετάφραση, αλλά µ νον περίφραση της σηµασίας.
80 ERICH TRAPP 5. Oι παραποµπές στα κείµενα δίνονται κατά καν να συντοµευµένα, µε εξαίρεση µικρών και ως προς το λεξιλ γιο «άκαρπων» κειµένων, για τα οποία παρατίθενται ή ο τίτλος ή ο εκδ της ή και τα δ ο. 6. Aπ ένα κείµενο δεν αντλο νται συνήθως περισσ τερες απ δ ο παραποµπές. 7. Aν µια λέξη είναι πολ διαδεδοµένη στη βυζαντινή εποχή, δίδονται παραποµπές µ νο στις παλαι τερες µαρτυρίες. 8. H ετυµολογία δηλώνεται µ νο εάν µια λέξη είναι ξένης προέλευσης ή αν, ως δηµώδης, µπορεί αναµφισβήτητα να αναφέρεται και σε λ γιο ελληνικ τ πο. Eννοείται πως οι χιλιάδες των σαφέστατα σχηµατισµένων συνθέτων δεν χρειάζονται υπ δειξη των συστατικών µερών τους. 9. Για ρους απτών αντικειµένων (Realia) και των διαφ ρων επιστηµών (βοτανική, νοµική, αστρολογία κτλ.) γίνεται παραποµπή σε ειδικές µελέτες, ώστε να διευκολ νεται η επεξεργασία του λήµµατος. 10. Παραποµπές γίνονται καµιά φορά και σε χειρ γραφα, προπάντων σον αφορά την λη που έχει συλλέξει ο Miller απ κείµενα που µέχρι σήµερα έµειναν ανέκδοτα. Mολον τι, φυσικά, είναι αδ νατο να γίνει επιβεβαίωση των ληµµάτων αυτών, αξίζει, κατά τη γνώµη µου, να µην αποκλείονται, ταν φαίνονται αξι πιστα ως προς τον γλωσσικ σχηµατισµ τους. 11. Eνίοτε προτάσσονται διορθώσεις ή προτιµώνται οι αναγνώσεις των χειρογράφων που οι εκδ τες απέρριψαν στο κριτικ τους υπ µνηµα. 12. Φανερά παρεφθαρµένες λέξεις δεν γίνονται δεκτές, κυρίως ταν προέρχονται απ πεπαλαιωµένες εκδ σεις µε κακές αναγνώσεις. 13. Στο τέλος του κάθε λήµµατος βρίσκει κανείς σο το δυνατ ν περισσ τερες παραποµπές σε άλλα λεξικά και σπανι τερα σε σχετικές µελέτες. O βασικ ς στ χος µου για το πρώτο είναι ακολουθώντας το καλ παράδειγµα του Kριαρά να δηλώσω τη διάρκεια παρξης µιας λέξης στην αρχαία, τη µεσαιωνική και τη νεοελληνική γλώσσα, πως και στις διαλέκτους. Aξίζει να υπογραµµίσουµε και το φελος που προκ πτει απ τη χρήση του υπολογιστή. Eπεξεργαστήκαµε το δοκίµιο για τις λέξεις απ «Η» µε τον παραδοσιακ τρ πο. Σήµερα, µως, µια τέτοια µέθοδος θα ήταν αδιαν ητη. H βοήθεια του υπολογιστή έχει γίνει απαραίτητη χι µ νο για τη συχνή συµπλήρωση της λεξικογραφικής λης απ νέα κείµενα, τουλάχιστον για τα τµήµατα που τώρα βρίσκονται στο στάδιο της επεξεργασίας, αλλά και για την κοπιαστική αλλαγή των παραποµπών σ µφωνα µε νέες εκδ σεις γνωστών κειµένων, καθώς και για τη σ γκριση µε τα προαναφερθέντα λεξικά ή τις λεξικογραφικές συλλογές. Ως σπουδαι τερη µως συµβολή του υπολογιστή πρέπει να θεωρείται η δυνατ τητα συστηµατικής παραβολής του πίνακα λέξεων του CD ROM του αµερικανι-
T LEXIKON ZUR BYZANTINISCHEN GRÄZITÄT 81 κο Thesaurus Linguae Graecae µε τη συλλογή µας. Aς µνηµονευτεί πως υπάρχει και άλλος δίσκος, ονοµαζ µενος PHI, ο οποίος περιλαµβάνει επιγραφές και παπ ρους, αλλά δεν φαίνεται πολ χρήσιµος για τους σκοπο ς µας, για µια σειρά λ γων: σχεδ ν λες οι νέες και σπάνιες λέξεις των κειµένων αυτών, µε αρκετές µαρτυρίες, βρίσκονται είτε στο Liddell-Scott είτε στο νέο Συµπλήρωµα του Glare. εν υπάρχει, επίσης, αλφαβητικ ς πίνακας, για να διευκολ νεται η εξε ρεση λέξεων που παρουσιάζουν ενδιαφέρον. Τέλος, λίγες µ νον συλλογές βυζαντινών εγγράφων ελήφθησαν υπ ψη. Για να συνοψίσω: λα τα συµπληρώµατα, οι αλλαγές και η τελική σ νταξη των ληµµάτων (ορθογραφία, ετυµολογία, µετάφραση, σηµασιολογική και χρονολογική κατάταξη των παραποµπών, παράθεση βιβλιογραφίας) χρειάζονται ηλεκτρονική επεξεργασία. Eπίσης, στο µακριν µέλλον, µετά την αποπεράτωση του Lexikon zur byzantinischen Gräzität, θα διευκολυνθεί η σ νταξη εν ς συ- µπληρώµατος. Παρά τα τα, πριν να τελειώσω το εγκώµιο των πλεονεκτηµάτων του υπολογιστή και ιδιαίτερα του ηλεκτρονικο TLG, θέλω να αναφερθώ και στα µειονεκτήµατα του τελευταίου. Eίναι φανερ τι η ηλεκτρονική αυτή έκδοση δεν παρέχει για κάθε παραποµπή παρά µ νον το κείµενο της σχετικής έκδοσης, χωρίς να έχουν ληφθεί υπ ψη παραλλαγές χειρογράφων και κριτικές ση- µειώσεις. Γι αυτ και στο µέλλον θα παραµείνει απαραίτητη η χρήση των έντυπων κειµένων, ώστε να µπορεί ο λεξικογράφος να ανακαλ πτει λάθη, παραναγνώσεις, εικασίες εκδοτών αλλά και αξι λογη λεξικολογική λη που προέρχεται απ διαφορετικές γραφές (variae lectiones) των κριτικών υποµνηµάτων. Aν λοιπ ν ρωτήσει κανείς σε τι θα είναι χρήσιµο το LBG, θα απαντήσω πρώτα αρνητικά και κατ πιν θετικά. Tι δεν µπορεί να είναι; εν θα τολµήσω να το συγκρίνω, ως βοήθηµα, µε το Liddell-Scott για τα αρχαία ελληνικά ή µε το λεξικ του Kριαρά για τα δηµώδη µεσαιωνικά, ενώ πρέπει να αποφ γω ολωσδι λου τη σ γκριση µε τα ακ µη ογκωδέστερα το Diccionario Griego-Español και το Iστορικ ν Λεξικ ν της Nέας Eλληνικής. Aς κρίνουµε το LBG στο πλαίσιο της µακροχρ νιας παράδοσης και της βαθµιαίας βελτίωσης των λεξικών της αρχαίας ελληνικής (Stephanus, Passow, Hase, Dindorf κτλ.), που µως βασίζονται στο γεγον ς τι ο αριθµ ς των αναγνωστών των κλασικών συγγραφέων ξεπερνά κατά πολ τον αριθµ εκείνων των βυζαντινών κειµένων. Γίνεται αµέσως φανερ, κατά τη γνώµη µου, πως, επειδή η βυζαντινή φιλολογία υστερεί, ακ µη σήµερα, σε ανάπτυξη, θα χρειαστο ν µερικές γενιές για να δηµιουργηθεί ένα λεξικ για τα βυζαντινά, που να είναι ισάξιο του Liddell-Scott. Άλλωστε, για να τελειοποιηθεί ένα τέτοιο έργο, δεν υπάρχει µ νον το πρ βληµα της επαναλαµβαν µενης ανάγνωσης των ίδιων κειµένων. Συχνά το κριτικ θεµέλιο των ανά χείρας εκδ σεων δεν αρκεί, ώστε να κατοχυρώνεται η αξιοπιστία καθεµιάς νέας και δυσερµήνευτης λέξης. Aς ασχοληθο µε τώρα µε το προσδοκώµενο φελος απ το λεξικ. Eυελπιστο µε τι το LBG θα είναι:
82 ERICH TRAPP 1. νέο και βασικ βοήθηµα για την ερµηνεία πολλών κειµένων απ τον τέταρτο ως τον δέκατο πέµπτο αιώνα 2. θεµέλιο για µελλοντικές κριτικές εκδ σεις 3. νέα και πολ ασφαλέστερη βάση για την ιστορία ελληνικών λέξεων απ την αρχαι τητα ως τη νε τερη εποχή συµπεριλαµβανοµένων και των διαλέκτων 4. χρήσιµο έργο για την παλαιοσλαβική φιλολογία, λ γω των πολλών µεταφράσεων απ βυζαντινά κείµενα και λ γω του δανειακο σχηµατισµο σ νθετων λέξεων, προπάντων στα αγιολογικά έργα, και 5. ωφέλιµο βοήθηµα και για άλλους γειτονικο ς επιστηµονικο ς κλάδους, πως είναι η κλασική φιλολογία, η θεολογία, η γλωσσολογία, η µεσαιωνική ιστορία, η παπυρολογία και η µελέτη των ανατολικών λαών. Πρέπει, ακ µη, να µιλήσω για την πρ οδο και την προοπτική ολοκλήρωσης του έργου, πράγµα σπουδαίο, αφο ξέρουµε τι ένα λεξικ δεν µπορεί να γίνει ποτέ βοήθηµα χρησιµοποιο µενο απ το κοιν, αν δεν έχει φτάσει στο στοιχείο «Ω». Mε την προϋπ θεση πως, απ τη µια πλευρά, και η δοµή και η έκταση του λεξικο θα µείνουν σχεδ ν απαράλλακτες και, απ την άλλη, τι δεν θα προκ ψουν µελλοντικά νέες εκδ σεις βυζαντινών κειµένων, που πρέπει οπωσδήποτε να λαµβάνονται υπ ψη σε µεγαλ τερο βαθµ απ,τι σήµερα, λα θα εξαρτηθο ν απ την οικονοµική υποστήριξη των προαναφερθέντων επιστηµονικών ιδρυµάτων. Aν η χρηµατοδ τηση του έργου παραµείνει ως έχει σήµερα, ελπίζω να είναι έτοι- µο το µισ µέχρι το επ µενο συνέδριο βυζαντινών σπουδών στο Παρίσι, το 2001. Tα υπ λοιπα τέσσερα τε χη (Λ-Ω) υπολογίζεται να εκδοθο ν κατά τα επ µενα δέκα χρ νια, ώστε να ολοκληρωθεί το λεξικ περίπου το 2011. λο το έργο θα περιέχει περίπου 1.800 σελίδες, σε δ ο τ µους, µε τουλάχιστον 70.000 λήµµατα. Πριν τελειώσω την ανακοίνωσή µου, θα ήθελα να απευθ νω µια παράκληση σε λους τους ελληνιστές. Θα τους ήµουν ευγνώµων, αν µου έστελναν κριτικές σηµειώσεις και υποδείξεις άγνωστων εκδ σεων βυζαντινών κειµένων ή συγγραφέων πολ τιµων γλωσσικών µελετών. Aπ την πλευρά µου, θα είµαι πάντοτε έτοιµος να παράσχω πληροφορίες σον αφορά το ως τώρα ανέκδοτο µέρος του λεξικο µας. Bιβλιογραφικές αναφορές ΚΟΥΚΟΥΛΕΣ, Φ. 1948-1957. Bυζαντινών Bίος και Πολιτισµ ς, τ µ. A -Στ. Aθήνα: Συλλογή Γαλλικο Iνστιτο του.