που, επισηµαίνει ο Λίποβατς (1990: 84), ή ακ µη και µιας ηγετικής οµάδας που µπορεί να υπηρετεί ένα κοιν ιδεώδες παρ αυτά έχει µεγαλ τερη σηµασία, γιατί µέσω της εξιδανίκευσης και τα τισης εν ς προσώπου είναι ευκολ τερο να διαµορφωθεί η κοινή ταυτ τητα, που είναι το κ ριο ενοποιητικ στοιχείο σε µια οµάδα. Τα βασικά χαρακτηριστικά της οµάδας είναι λοιπ ν η παρξη κοινο ση- µείου αναφοράς, εν ς αρχηγο ή/και µιας ιδέας, η οργάνωση, σταθερ τητα και συνέχεια, καθώς και η αλληλεγγ η των µελών της. Βεβαίως, το µέγεθος και ο τρ πος οργάνωσης της οµάδας την διαφοροποιεί σε µεγάλο βαθµ : αφεν ς, σο µεγαλ τερη είναι τ σο πιο έντονα είναι τα χαρακτηριστικά και οι εκδηλώσεις της και, αφετέρου, ανεξάρτητα απ το µέγεθ ς της, η παρξη και ο ρ λος του αρχηγο (π.χ. κάθετη ιεραρχία) και το οργανωτικ πλαίσιο (π.χ. αυστηρή οργάνωση) επηρεάζουν σηµαντικά τη λειτουργία της. Επιπλέον, επηρεάζεται και η λειτουργία της ως φορέα κοινής ταυτ τητας, που µας ενδιαφέρει εδώ ιδιαίτερα. Είναι χαρακτηριστικ τι ο Freud χρησιµοποίησε στην ανάλυσή του τα παραδείγµατα της Εκκλησίας και του στρατο, οµάδων δηλαδή µε πολ πλοκη οργάνωση, µε συνοχή και συνέχεια, µε αρχηγ και αυστηρή ιεραρχία, και µεγάλο αριθµ µελών προφανώς η παρξη πολλών µελών είναι και ο λ γος παρξης της αυστηρής οργάνωσης. Η ανάλυσή µας θα εστιάσει σε τέτοιες οµάδες, καθώς σχετίζονται περισσ τερο µε τη µορφή που λαµβάνουν οι εθνικές οµάδες, που µας απασχολο ν σε αυτή τη µελέτη, αλλά και γιατί η οµαδική ψυχολογία ασχολείται κυρίως µε µαζικές οµαδοποιήσεις. ÔÏÔÁ ÙË ÔÌ Σε αυτή την εν τητα θα περιγράψουµε εν συντοµία ορισµένα χαρακτηριστικά της οµάδας που σχετίζονται µε παρατηρο µενες αλλαγές σε σ γκριση µε αυτ που θεωρείται ως φυσιολογικ για τα µεµονωµένα άτοµα. Πριν προβο µε σε αυτή την περιγραφή πρέπει να διευκρινίσουµε τι η αρχική αναφορά, απ τους Le Bon και McDougal, και σε κάποιο βαθµ και απ τον Moscovici, αφορο σε στις µάζες και στην ψυχολογία των µαζών: συνεπώς, είναι περισσ τερο σχετική µε τις οµάδες µαζικο χαρακτήρα, χωρίς µως αυτ να είναι απ λυτο. Γενικά, αυτ που πρέπει να συγκρατήσει κανείς απ την παρακάτω ανάλυση είναι ο τρ πος κατε θυνσης της ατοµικής συµπεριφοράς υπ συνθήκες επηρεασµο σε µια συλλογικ τητα. πως αναφέραµε, ταν τα άτοµα εντάσσονται σε µια οµάδα δ νανται υπ ορισµένες συνθήκες να συµπεριφερθο ν διαφορετικά. Κατά πρώτον, µπορο ν να εκφράσουν ορισµένες ιδέες ή συναισθήµατα που δεν τα εξωτερικε ουν [ 58 ]
OMA IKEΣ TAYTIΣEIΣ KAI H ΨYXOΛOΓIA THΣ OMA AΣ ταν είναι µεµονωµένα, τουλάχιστον χι έντονα ή µε πράξεις. Ο Freud αναφέρει ως χαρακτηριστικ τι «η οµάδα είναι αφ σικα ε πιστη, δεν έχει κριτική ικαν τητα, και το αδ νατο δεν υπάρχει γι αυτή» (Freud 1921: 104). ταν τα άτοµα βρίσκονται σε µια οµάδα τείνουν ε κολα να αγνοο ν την αίσθηση του αδ νατου, της αµφιβολίας και της αβεβαι τητας και αισθάνονται συχνά παντοδ ναµα. Τα συναισθήµατά τους απλοποιο νται και εκφράζονται µε υπερβολή ή µε ακραίο τρ πο: µια απλή φήµη, για παράδειγµα, µπορεί να µετατραπεί σε απ λυτη βεβαι τητα στη στιγµή, η συµπάθεια και η αντιπάθεια σε αγάπη και µίσος κλπ. Ο τρ πος επηρεασµο των µαζικών οµαδοποιήσεων είναι εξαιρετικά χαρακτηριστικ ς του τρ που λειτουργίας τους (αν και δεν περιορίζεται σε αυτές): απαιτείται ένα έντονο ερέθισµα που θα απευθ νεται στο συναίσθηµα ή την ηθική των ατ µων, η υπερβολική του χρήση εν µέσω µιας απλοϊκής φ ρµουλας και η συνεχής επανάληψη. Η κριτική ικαν τητα δεν είναι δ σκολο να χαθεί καθώς τα άτοµα υποβάλλονται ε κολα µέσω απλών µηνυµάτων και εικ νων: σ µφωνα µε τον Le Bon, «υπ κειται στην πραγµατικά µαγική δ ναµη των λέξεων Ο Λ γος και τα επιχειρήµατα δεν µπορο ν να συναγωνιστο ν κάποιες λέξεις και φ ρµουλες» 2. Παροµοίως ο Moscovici αναφέρει τι οι µάζες διεγείρονται ευκολ τερα µέσω της συλλογικής µνήµης παρά µε τη λογική. Να επιση- µανθεί σε αυτ το σηµείο τι αυτές είναι οι µέθοδοι που χρησιµοποιεί η προπαγάνδα, δηλαδή απλές επαναλαµβαν µενες φράσεις που γίνονται σλ γκαν και απευθ νονται στο συναίσθηµα. Η εθνικιστική ρητορική και προπαγάνδα, για παράδειγµα, χρησιµοποιεί απλές φράσεις που γίνονται συνθήµατα µε την επανάληψη, οπτικά σ µβολα (π.χ. η σηµαία), απλοποιηµένες εικ νες (π.χ. µνη- µεία), συλλογικές µνήµες και µ θους κλπ. Συνολικά αναφέρεται τι στο επίπεδο της µάζας δεν αναζητείται απαραιτήτως η αλήθεια και συχνά προτιµάται ο µ θος και η ψευδαίσθηση. Αυτές οι ψευδαισθήσεις, µως, γίνονται αποδεκτές ως η αλήθεια στο βαθµ που είναι πιο ευχάριστες και ενισχ ουν τη συνοχή της οµάδας. Ο Freud συνδέει αυτ το χαρακτηριστικ των οµάδων µε τη συµπεριφορά των νευρωτικών ασθενών, αναφέροντας τι «η κυριαρχία της φαντασίας και της ψευδαίσθησης που γεννά η ανεκπλήρωτη επιθυµία είναι καθοριστικ ς παράγοντας στην ψυχολογία των νευρώσεων» (Freud 1921: 107). Αυτ ς ο παραλληλισµ ς µπορεί να µας διαφωτίσει σχετικά µε τη χρήση των µ θων και αφηγήσεων που αποτελο ν συστατικ στοιχείο της εθνικιστικής ρητορικής και των οποίων η πηγή και η αξιοπιστία σπανίως αµφισβητο νται: τα άτοµα αποδέχονται αυτ που εκλαµβάνουν ως αληθιν, χωρίς απαραιτήτως να είναι. 2. Αναφέρεται στον Freud (1921: 107), απ σπασµα απ την αγγλική µετάφραση του LE BON, G. (1920), The Crowd: a Study of the Popular Mind, London, p. 117. [ 59 ]
Σ µφωνα µε τον Moscovici, τρία είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των οµάδων: αδιαφορία ως προς τις ίδιες τους τις αντιφάσεις, ζωηρ τητα (vividness), και επαναληπτικ τητα (repetitiveness) (Moscovici 1985: 97-101). Το πρώτο χαρακτηριστικ τι δεν κατανοο ν τις εσωτερικές τους αντιφάσεις έχει ως συνέπεια τη συν παρξη αντικρου µενων εννοιών, αντιλήψεων κλπ. χωρίς να προκαλείται λογική αντίφαση (π.χ. η ρητορική συν παρξη εθνικής κάθαρσης και δηµοκρατίας). Το δε τερο η ζωηρ τητα σχετίζεται µε την κινητικ τητα της οµάδας και των επιλογών της: αυτ της επιτρέπει, για παράδειγµα, την επιλογή µέσα απ ένα σ νολο ιδεών, εικ νων κλπ. αυτών που θα είναι πιο καθοριστικές για τη δηµιουργία συνειρµών που θα προκαλέσουν τον ενθουσιασµ. Μέσω δε της επαναληπτικ τητας που είναι το τρίτο χαρακτηριστικ η επιλεχθείσα ιδέα µετατρέπεται σε ιδεοληπτικ σχήµα, συµπυκνώνεται σε µια απλοποιηµένη φ ρµουλα που διεγείρει τη φαντασία ή το συναίσθηµα και επιφέρει την κινητοποίηση. Σε αυτ το σηµείο πρέπει να τονιστεί τι και τα τρία αυτά χαρακτηριστικά τα έχουµε ξανασυναντήσει ως θεµελιώδη χαρακτηριστικά του ασυνειδήτου 3. Ακρ τητα, επίσης, παρατηρείται και σον αφορά στην ηθική των οµάδων. Μέσα σε µια οµάδα οι ατοµικές επιφυλάξεις και οι εσωτερικοί περιορισµοί τείνουν υπ συνθήκες να παραµερίζονται µε συνέπεια, πως είπαµε παραπάνω, οι πράξεις των ατ µων να γίνονται ακραίες. Αυτ συνήθως συνδέεται µε κτηνώδεις ή καταστροφικές επιθυµίες και πράξεις βανδαλισµο και εκτ νωσης. Αυτή µως είναι η µια πτυχή της ακρ τητας. Η άλλη πτυχή εµπεριέχει αξι λογες ή ακ µα και θαυµαστές πράξεις. Ο λ γος είναι τι, µέσα σε µια οµάδα το κίνητρο των πράξεων δεν είναι τ σο το ατοµικ συµφέρον σο το κοιν, οµαδικ συµφέρον. Τα άτοµα λειτουργο ν µη-εγωιστικά, χι τ σο επειδή τοποθετο ν την οµάδα πάνω απ τα ίδια, αλλά επειδή, ταυτιζ µενα µε αυτήν, θεωρο ν το συµφέρον της και δικ τους συµφέρον. Έτσι, το κίνητρο της δράσης τους προσδιορίζεται απ το ιδεώδες της τα τισής τους: αν αυτ το ιδεώδες (αρχηγ ς, ιδέα) είναι θετικ ή προβάλλει µια θετική ενέργεια, οι αντίστοιχες πράξεις θα είναι θετικές, ενώ αν είναι αρνητικ, µπορεί να προκαλέσει αρνητικές συνέπειες. Σε κάθε περίπτωση, οι οµάδες εκλαµβάνουν το κοιν τους ιδεώδες ως κάτι καλ και αφοσιώνονται σε αυτ 4. ταν, βέβαια, αναφερ µαστε 3. Τα περιγράψαµε στο κεφάλαιο 1, και είναι η αντίφαση, η κινητικ τητα και µεταβλητ τητα, και η αχρονία/παλλινδρ µηση, σε συνδυασµ βέβαια µε την τάση για επανάληψη που χαρακτηρίζει τις ορµές (Freud 1915δ: 191-2, 1933b: 139-140). 4. σον αφορά τις πιθανές συνέπειες, το γεγον ς δηλαδή τι συνήθως παρατηρο νται αρνητικές εκδηλώσεις, ας µην ξεχνάµε τι οι ορµές που αναζητο ν διέξοδο είναι σε µεγάλο βαθµ επιθετικές και καταστροφικές, και αυτ καθορίζει τ σο τα ιδεώδη και την ηθική της οµάδας, σο και τις πράξεις της. [ 60 ]
OMA IKEΣ TAYTIΣEIΣ KAI H ΨYXOΛOΓIA THΣ OMA AΣ στα έθνη εµπλέκεται και η πολιτική καθώς και η ιστορική συγκυρία: αυτ ση- µαίνει τι το καλ ή κακ ιδεώδες είναι και θέµα χρ νου, χώρου και άλλων συνθηκών. Για παράδειγµα, η ελληνική επανάσταση του 1821, µε την επιδίωξη της αυτον µησης απ την Οθωµανική αυτοκρατορία και της δηµιουργίας ανεξάρτητου ελληνικο κράτους που εµπεριείχε, αγκαλιάστηκε ως θετικ ιδεώδες το ιδεώδες της αυτοδιάθεσης του λαο, ενώ επίσης υποστηρίχτηκε απ τις κυρίαρχες ευρωπαϊκές χώρες εκείνη την εποχή για γεω-πολιτικο ς λ γους. ο αιώνες περίπου αργ τερα, αντιθέτως, που η διεθνής πολιτική συγκυρία είναι εντελώς διαφορετική, τυχ ν αποσχιστικές τάσεις και κινήµατα που αξιώνουν αυτονοµία ή ανεξαρτησία (π.χ. το Κεµπέκ στον Καναδά, ή οι Βάσκοι στην Ισπανία) αντιµετωπίζονται δυσµενώς και, επίσης, δεν αναφέρονται ως κινήµατα αυτοδιάθεσης των λαών αλλά ως ακραίοι εθνικισµοί. Αυτ, βέβαια, δεν εµποδίζει τους υποστηρικτές τέτοιων εγχειρηµάτων σήµερα να είναι εξίσου αφοσιωµένοι στο ιδεώδες της απ σχισης και ανεξαρτησίας µε τους Έλληνες ή άλλους λαο ς σε προηγο µενες ιστορικές περι δους. Οι αλλαγές που περιγράψαµε στη συµπεριφορά των ατ µων ταν µετέχουν σε µια µαζική οµαδοποίηση δεν είναι δεδοµένες ή συνεχείς. Αντιθέτως, είναι πιθανές, ή αναµεν µενες σε συγκεκριµένες συγκυρίες, είναι δηλαδή εν δυνάµει. Συνεπώς, δεν αντίκεινται σε εκδηλώσεις που έχουν ήπιο και κριτικ χαρακτήρα, πως οι αντιπολεµικές διαδηλώσεις. Απ την άλλη, ερµηνε ουν ορισµένες συµπεριφορές που τείνουν να εκπλήσσουν µε το παράλογο ή βίαιο του χαρακτήρα τους, και οι οποίες συνήθως εµφανίζονται µαζικά σε συνδυασµ πάντα µε την πολιτική ή κοινωνική ανάλυση που απαιτεί το δεδοµένο σ µπτωµα. Επίσης, η περιγραφή αυτή δεν αφορά µ νο συγκροτηµένες οµάδες, µε οργάνωση και αρχηγ : αφορά τ σο τις απλές µαζικές συγκεντρώσεις, πως των οπαδών των γηπέδων, σο και µικρ τερες οµάδες µε συγκεκριµένα οργανωτικά χαρακτηριστικά. Πάντως, στην παρο σα µελέτη θα επικεντρώσουµε στο προκείµενο, που είναι οµάδες µαζικο χαρακτήρα µε οργάνωση, συνέχεια και συνοχή, και µε παρξη αρχηγο ή καθοδηγητικής ιεραρχίας. Η σηµασία της συνεισφοράς του Le Bon και του McDougall συνίσταται κυρίως στην περιγραφή της οµαδικής ψυχολογίας. Σχετικά µε την ερµηνεία τους, αυτή εστιάζει στο σχετικά απ λυτο διαχωρισµ ανάµεσα στις βάρβαρες µάζες και στις ατοµικές ικαν τητες. Σηµαντικ ρ λο στην ερµηνεία τους αυτή έχει διαδραµατίσει το ιστορικ πλαίσιο στο οποίο γράφτηκαν τα έργα τους: µια εποχή έντονης απογοήτευσης απ τις µάζες και τη συµµετοχή τους στη δηµοκρατία, που προερχ ταν σε µεγάλο βαθµ απ τη γαλλική Κοµµο να 5. Έτσι, η 5. πως αναφέρει ο Moscovici, το βιβλίο του Le Bon απευθυν ταν στους πολιτικο ς, πως απευθυν ταν και το βιβλίο του Machiavelli Ο Ηγεµ νας στους βασιλείς και µονάρχες της εποχής [ 61 ]
ερµηνεία του απ λυτου διαχωρισµο ατ µου και οµάδας, µε τη δαιµονοποίηση της τελευταίας, οδηγεί σε παρερµηνείες καθώς αποκρ πτει το γεγον ς τι οι οµάδες αποτελο νται ουσιαστικά απ µεµονωµένα άτοµα των οποίων η συ- µπεριφορά εκδηλώνεται ταυτ χρονα και µαζικά: οι τυχ ν επιθετικές συµπεριφορές «προέρχονται απ το κυριολεκτικά υπνωτικ ερέθισµα εν ς συναισθη- µατικά φορτισµένου περιβάλλοντος που, µαζί µε την προστατευτική του ανωνυµία, επιδρά στο άλογο και ε κολα επηρεαζ µενο κοµµάτι του κάθε ατ µου» (Rieff 1960: 232). Συνεπώς, για την ερµηνεία, το πώς και το γιατί της οµαδικής ψυχολογίας, θα ανατρέξουµε στη φροϋδική ανάλυση. πως ανέφερε και ο Adorno αναφορικά µε το βιβλίο του Freud Group Psychology and the Analysis of the Ego, «η µέθοδ ς του είναι η δυναµική ερµηνεία της περιγραφής του Le Bon για το συλλογικ µυαλ» 6. æ Ó Ï ÙÈÎ ÂÚÌËÓÂ : ÔÈ ÏÈÌappleÈÓÙÈÎ Ù Ù ÛÂÈ Tο κυρι τερο έργο του Freud που ασχολείται αποκλειστικά µε το θέµα της οµαδικής ψυχολογίας και της ερµηνείας της είναι το Group Psychology and the Analysis of the Ego (1921). πως υποδηλώνει ο τίτλος ( Η ψυχολογία της οµάδας και η ανάλυση του εγώ ), µέσα απ το εγώ, µέσα απ την ανάλυση της ατοµικής ψυχολογίας, µπορο µε να γνωρίσουµε καλ τερα την ψυχολογία της οµάδας. Σ αυτ το έργο του Freud αναλ ονται οι µεταστροφές της συµπεριφοράς των ατ µων ταν εισέρχονται σε µια οµάδα και, επίσης, η διαδικασία απ κτησης κοινής ταυτ τητας. Ο Le Bon είχε προτείνει τρεις παράγοντες για την ερµηνεία της οµαδικής ψυχολογίας: την ανωνυµία, τη µεταδοτικ τητα, και την υποβλητικ τητα δηλαδή τι η ανωνυµία καλ πτει το άτοµο στις ποιες πράξεις και συναισθήµατά του, τα ιδεώδη του µεταδίδονται σχεδ ν αυτ µατα στα άλλα µέλη της οµάδας και, πως στην πνωση, υποβάλλεται και χάνει τη συνειδητ τητα των πράξεών του. Χωρίς να απορρίπτει τους τρεις αυτο ς παράγοντες, ο Freud τους θεώρησε περισσ τερο εκφάνσεις του φαινοµένου που κι αυτές πρέπει να ερ- µηνευτο ν παρά ερµηνεία του. πως υποστήριξε, εντ ς µιας οµάδας πληρο - του µάλιστα, είχε επηρεάσει πολλο ς στρατιωτικο ς κ κλους και οι αρχές του τέθηκαν σε εφαρ- µογή απ τους Mussolini και Hitler (Moscovici 1985: 53-63). Στο βαθµ που υπήρξε αυτή η επιρροή, και συνυπολογίζοντας την καταστροφική επιρροή και υποβλητική δ ναµη του Hitler στο γερµανικ έθνος, γίνεται αντιληπτή η σηµασία της καταν ησης της ατοµικής και οµαδικής ψυχολογίας. 6. Στο Moscovici (1985: 57). [ 62 ]