ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Επιμέλεια: Τζήκας Γεώργιος ΟΡΙΣΜΟΙ ΠΡΩΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ: Η εθνική ιδεολογία που κυριάρχησε στη χώρα από τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους μέχρι και τις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αιώνα, η οποία προερχόταν από την πεποίθηση ότι το ελληνικό κράτος ήταν μια ημιτελής κατασκευή και τα θεμέλια για κάτι μεγαλύτερο. Γι αυτό το λόγο, ήταν επιτακτική ανάγκη να ενσωματωθούν στην ελληνική επικράτεια τα εδάφη όπου κατοικούσαν αλύτρωτοι ελληνικοί πληθυσμοί. Η έντονη παρουσία αυτής της εθνικής ιδεολογίας είχε επιπτώσεις στον πολιτικό και οικονομικό χώρο, καθώς οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν είχαν στραμμένο το ενδιαφέρον τους, μέσα σ' αυτές τις συνθήκες, αποκλειστικά στα εσωτερικά ζητήματα, στην οικονομική ανόρθωση και τη γεφύρωση του χάσματος με τη Δύση. Όλα αυτά συνυφαίνονταν με το εθνικό όραμα, μεγαλώνοντας το κόστος των προσπαθειών και καθιστώντας συχνά τις οικονομικές πρωτοβουλίες έρμαια των εθνικών κρίσεων. ΙΣΟΖΥΓΙΟ ΠΛΗΡΩΜΩΝ: Πρόκειται για τη σχέση ανάμεσα στην αξία των εισαγωγών και των εξαγωγών σε ό, τι αφορά την εμπορική δραστηριότητα μιας χώρας. Στη διάρκεια του 19 ου αιώνα και στις αρχές του 20ου η Ελλάδα αγόραζε από το εξωτερικό πολύ περισσότερα από όσα πωλούσε εκεί, με αποτέλεσμα το ισοζύγιο πληρωμών της να είναι παθητικό. ΕΘΝΙΚΕΣ ΓΑΙΕΣ- ΕΘΝΙΚΑ ΚΤΗΜΑΤΑ : «Εθνικές γαίες» ήταν οι ακίνητες, οι κτηματικές ιδιοκτησίες των Οθωμανών στις περιοχές που περιήλθαν στον έλεγχο του ελληνικού κράτους. Η γη αυτή ανήκε είτε στο οθωμανικό δημόσιο είτε σε μουσουλμανικά ιδρύματα είτε σε ιδιώτες, ως ιδιοκτησία ή ως δικαίωμα νομής (εκμετάλλευσης).οι περιουσίες αυτές περιήλθαν στην κυριότητα του ελληνικού κράτους «επαναστατικώ δικαίω». Για τις ελληνικές επαναστατικές κυβερνήσεις αποτέλεσαν το πρώτο και, ουσιαστικά, το μόνο κεφάλαιο στη διάρκεια του πολέμου, γι' αυτό και χρησιμοποιήθηκαν ως υποθήκη για τη σύναψη δανείων ή ως μέσα εξασφάλισης εσόδων, μέσω της εκποίησής τους. Η έκταση των γαιών αυτών μπορεί να υπολογιστεί μόνο κατά προσέγγιση, καθώς το
σχετικό με την έγγειο ιδιοκτησία οθωμανικό καθεστώς ήταν περίπλοκο, όπως και οι μηχανισμοί απογραφής των περιουσιακών στοιχείων. Υπολογίζεται ότι η έκταση των εθνικών κτημάτων ανερχόταν χονδρικά σε 4.000.000 έως 5.000.000 στρέμματα. ΕΠΑΛΛΗΛΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΕΠΙ ΤΗΣ ΓΗΣ: Πρόκειται για διαφορετικά δικαιώματα που ασκούνται ταυτόχρονα στο ίδιο έδαφος από διαφορετικά φυσικά ή νομικά πρόσωπα (π. χ δικαίωμα κατοχής, νομής, ενοικίασης ψιλής κυριότητας). Η κατάσταση αυτή επικρατούσε κυρίως στον οθωμανικό χώρο, με αποτέλεσμα την απουσία τίτλων ιδιοκτησίας, γεγονός που δυσχέραινε τη διανομή των εθνικών γαιών. ΣΕΡΠΙΕΡΙ- ΡΟΥ: Γαλλο-Ιταλική εταιρεία που άρχισε το 1866 τις εργασίες της στην μεταλλευτική περιοχή του Λαυρίου, η οποία ήταν η πιο γνωστή περιοχή μεταλλευτικής δραστηριότητας. Στόχος της Σερπιέρι Ρου ήταν η εξαγωγή μεταλλεύματος από τις σκωρίες, τα υλικά που είχαν συσσωρευτεί εκεί στη διάρκεια των αιώνων εκμετάλλευσης των ορυχείων κατά την αρχαιότητα. Η τεχνολογία της εποχής επέτρεπε την απόσπαση μεταλλεύματος από αυτά τα κατάλοιπα. Η εξόρυξη αργύρου και μολύβδου γνώρισε σημαντική άνθηση και πρόσθεσε στις ελληνικές εξαγωγές προϊόντα αξίας πολλών εκατομμυρίων δραχμών. ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ: Πρόκειται για το δικαίωμα μιας τράπεζας να εκδίδει τραπεζογραμμάτια, δηλαδή χαρτονομίσματα, για λογαριασμό ενός κράτους. Το δικαίωμα αυτό απολάμβανε στο ελληνικό κράτος η Εθνική Τράπεζα, γεγονός που αποτέλεσε το μεγάλο πλεονέκτημά της και ταυτόχρονα την κύρια πηγή εσόδων της, καθώς το ελληνικό κράτος ενίσχυε ή και επέβαλλε την κυκλοφορία των τραπεζογραμματίων που εξέδιδε. Η Εθνική Τράπεζα στερήθηκε το εκδοτικό της δικαίωμα το 1928, όταν ξεκίνησε τη λειτουργία της η Τράπεζα της Ελλάδος. ΜΕΤΡΙΚΟ ΣΙΔΗΡΟΔΡΟΜΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ: Πρόκειται για στοιχείο προδιαγραφής ενός σιδηροδρομικού δικτύου, σύμφωνα με το οποίο οι γραμμές πλάτους του είναι ενός μέτρου. Στο μεγαλύτερο μέρος του, το ελληνικό σιδηροδρομικό δίκτυο ήταν μετρικό, ενώ
οι διεθνείς προδιαγραφές προέβλεπαν γραμμές πλάτους 1,56 μέτρων. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι το ελληνικό σιδηροδρομικό δίκτυο σχεδιάστηκε για να εξυπηρετεί τοπικές ανάγκες και όχι για να αποτελέσει τμήμα του διεθνούς σιδηροδρομικού δικτύου. ΠΤΩΧΕΥΣΗ 1893: Πρόκειται για την αδυναμία της Ελλάδας κατά το έτος 1893 να εξυπηρετήσει τα τοκοχρεολύσια των εξωτερικών της δανείων, με αποτέλεσμα να ζητήσει επαναδιαπραγμάτευση του δημοσίου χρέους της. Παρά το γεγονός ότι η πτώχευση ήταν συνηθισμένη επιλογή για τα φτωχότερα κράτη, στην Ελλάδα εκείνης της εποχής είχε μεγάλο πολιτικό κόστος. ΔΙΕΘΝΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ: Πρόκειται για το καθεστώς που επιβλήθηκε στην Ελλάδα μετά την πτώχευση του 1893 και την ήττα στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Σύμφωνα με αυτό, εκπρόσωποι έξι δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ρωσία, Ιταλία) ανέλαβαν τη διαχείριση βασικών κρατικών εσόδων. Επρόκειτο για τα έσοδα των μονοπωλίων αλατιού, φωτιστικού πετρελαίου, σπίρτων, παιγνιόχαρτων, χαρτιού σιγαρέτων, τα έσοδα από την εξόρυξη της σμύριδας της Νάξου, το φόρο καπνού, τα λιμενικά δικαιώματα του Πειραιά, το φόρο χαρτοσήμου κ.λπ. Το ύψος αυτών των εσόδων ανερχόταν σε 28.000.000 έως 30.000.000 δραχμές. Στόχος αυτής της υποχρεωτικής διαχείρισης ήταν η εκπλήρωση των υποχρεώσεων της χώρας προς την Οθωμανική αυτοκρατορία, δηλαδή η καταβολή της πολεμικής αποζημίωσης ύψους 92.000.000 δραχμών και η εξυπηρέτηση των άλλων δανείων. Στη συνέχεια, εκτός από το βασικό της ρόλο, δηλαδή την εξασφάλιση της αποπληρωμής των δανείων, λειτούργησε επιπρόσθετα ως τεχνικό συμβουλευτικό σώμα, συμβάλλοντας γενικότερα στη βελτίωση των επιδόσεων της ελληνικής οικονομίας. ΤΑΝΖΙΜΑΤ: Πρόκειται για την μεγάλη περίοδο συνταγματικών μεταρρυθμιστικών προσπαθειών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1856, μετά από την πίεση των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων, αμέσως μετά το τέλος του Κριμαϊκού Πολέμου. Ως πλέον σημαντική στιγμή αυτής της προσπάθειας θεωρείται η έκδοση ενός Χάττι Χουμαγιούν, διατάγματος που προέβλεπε την εξασφάλιση της ισότητας ανάμεσα στις θρησκευτικές ομάδες της αυτοκρατορίας και ενίσχυαν την οικονομική, κοινωνική και
πολιτική θέση των χριστιανικών πληθυσμών, ιδιαίτερα των Ελλήνων. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές, σε συνδυασμό με τις νέες οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν σε πολλές περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, έδιναν σαφώς μεγαλύτερες ευκαιρίες στους ομογενείς από εκείνες που η Ελλάδα μπορούσε να προσφέρει εκείνη την εποχή. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ: Η μεταρρύθμιση που ξεκίνησε ταυτόχρονα με την υποχώρηση της κυριαρχίας του αγροτικού κόσμου μετά τη Βιομηχανική Επανάσταση. Προέβλεπε την κατάργηση των μεγάλων ιδιοκτησιών και την κατάτμησή των καλλιεργήσιμων εδαφών σε μικρές παραγωγικές μονάδες οικογενειακού χαρακτήρα που ανταποκρίνονταν καλύτερα στις νέες παραγωγικές και κοινωνικές συνθήκες. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ:. Στην Ελλάδα η αγροτική μεταρρύθμιση έγινε στα χρόνια του Ά Παγκοσμίου πολέμου το 1917, από την κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, με στόχο την στήριξη και τον πολλαπλασιασμό των ελληνικών ιδιοκτησιών στις νεοαποκτηθείσες περιοχές, την αποκατάσταση των προσφύγων και την πρόληψη των κοινωνικών εντάσεων στον αγροτικό χώρο. Ολοκληρώθηκε μετά από λίγα χρόνια, υπό την πίεση του προσφυγικού προβλήματος και οδήγησε τη χώρα σε καθεστώς μικροϊδιοκτησίας. ΦΕΝΤΕΡΑΣΙΟΝ: Πολυεθνική εργατική οργάνωση της Θεσσαλονίκης με πρωτεργάτες σοσιαλιστές από την εβραϊκή κοινότητα της πόλης που ήταν ανοιχτή σε νέες ιδέες. Αποτέλεσε σημαντικό δίαυλο για τη διάδοση της σοσιαλιστικής και εργατικής ιδεολογίας στη χώρα. ΒΕΝΙΖΕΛΙΣΜΟΣ: Πολιτική αντίληψη που εκφράστηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Εμφανίστηκε στην περίοδο 1910-1922, κατά την οποία η Ελλάδα βρισκόταν σε διαρκή ετοιμότητα. Η αντίληψη αυτή εξέφραζε την πεποίθηση ότι το ελληνικό κράτος μπορούσε να γίνει μοχλός έκφρασης και ανάπτυξης του ελληνισμού. Βασικός παράγοντας του βενιζελισμού ήταν και η Μεγάλη Ιδέα. Το ελληνικό κράτος έπρεπε να επιδιώξει την ενσωμάτωση του Ελληνισμού εκτός συνόρων και με ενιαία εθνική και κρατική υπόσταση να διεκδικήσει τη θέση του στον τότε σύγχρονο κόσμο. Αυτό προϋπέθετε θεσμικό εκσυγχρονισμό και γενικότερη προσήλωση στην ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων του έθνους.
ΥΠΕΡΠΟΝΤΙΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ: Πρόκειται για τη μετανάστευση αρκετών Ελλήνων στις ΗΠΑ στα τέλη του 19 ου και στις αρχές του 20 ου αιώνα, η οποία πήρε μεγάλες διαστάσεις. Προκλήθηκε από τις κοινωνικές εντάσεις που προκάλεσε η σταφιδική κρίση και λειτούργησε ως μέτρο αντιμετώπισης της ευρύτερης αγροτικής κρίσης, καθώς όχι μόνο εκτόνωσε τις κοινωνικές εντάσεις αλλά ενίσχυσε και την οικονομία της υπαίθρου μέσω των πολύ σημαντικών εμβασμάτων των μεταναστών. ΙΔΙΟΜΟΡΦΟΣ ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ ΣΥΜΜΑΧΩΝ: Πρόκειται για το δανεισμό της Ελλάδας από τους Συμμάχους το 1917, εν όψει της επικείμενης εισόδου της χώρας στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, στο πλευρό της Αντάντ. Η Γαλλία(300.000.000 γαλλικά φράγκα), η Αγγλία(12.000.000 λίρες) και οι ΗΠΑ(50.000.000 δολάρια) ενέκριναν μεγάλα ποσά, τα οποία όμως δεν εκταμιεύτηκαν, ούτε δόθηκαν στην Ελλάδα, αλλά θεωρήθηκαν ως κάλυμμα για την έκδοση πρόσθετου χαρτονομίσματος. Ήταν ένα είδος αποθέματος σε χρυσό και συνάλλαγμα, το οποίο δεν έλεγχε η χώρα αλλά μπόρεσε να χρηματοδοτήσει την πολεμική της προσπάθεια. Οι συνέπειες του ιδιόμορφου δανεισμού έγιναν φανερές όταν οι Σύμμαχοι απέσυραν την κάλυψη του χαρτονομίσματος μετά την επάνοδο του βασιλιά Κωνσταντίνου στη χώρα. ΔΙΧΟΤΟΜΗΣΗ ΧΑΡΤΟΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ 1922: Το Μάρτιο του 1922 τα δημοσιονομικά δεδομένα της Ελλάδος βρίσκονταν σε πλήρες αδιέξοδο, το οποίο αντιμετωπίστηκε με έναν απρόσμενο τρόπο. Η Κυβέρνηση προέβη σε έναν πρωτότυπο εσωτερικό αναγκαστικό δάνειο με τη διχοτόμηση του χαρτονομίσματος. Το αριστερό τμήμα εξακολουθούσε να κυκλοφορεί στο 50% της αναγραφόμενης αξίας, ενώ το δεξιό ανταλλάχθηκε με ομολογίες του Δημοσίου. Η επιχείρηση στέφθηκε με επιτυχία, το κράτος απέκτησε 1,2 δις δραχμές, αλλά δεν στάθηκε ικανό να αποτρέψει τη Μικρασιατική Καταστροφή και τις βαρύτατες συνέπειές της.
ΟΥΛΕΝ: Αμερικάνικη εταιρεία που ανέλαβε την κατασκευή του φράγματος και της τεχνητής λίμνης στο Μαραθώνα το 1925. Η ΟΥΛΕΝ επέλυσε το πρόβλημα της ύδρευσης του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας. ΠΑΟΥΕΡ: Βρετανική εταιρεία που ανέλαβε την εγκατάσταση μονάδων παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος στην πρωτεύουσα το 1925, αλλά και τη δημιουργία σύγχρονου δικτύου αστικών συγκοινωνιών, βασισμένου σε ηλεκτροκίνητα τραμ και λεωφορεία. ΚΛΗΡΙΓΚ : Μέθοδος διακανονισμού που κυριάρχησε προοδευτικά στο χώρο του εξωτερικού εμπορίου μετά την κρίση του 1932, όταν η Ελλάδα μπήκε με τη σειρά της στο χώρο της κλειστής οικονομίας, όπου οι συναλλαγές καθορίζονταν περισσότερο από γραφειοκρατικές διαδικασίες, παρά από ελεύθερες οικονομικές συμφωνίες. Οι διεθνείς συναλλαγές δεν γίνονταν με βάση το μετατρέψιμο συνάλλαγμα, αλλά με βάση διακρατικές συμφωνίες που κοστολογούσαν τα προς ανταλλαγή προϊόντα και φρόντιζαν να ισοσκελίζουν την αξία των εισαγωγών με την αντίστοιχη των εξαγωγών στο πλαίσιο ειδικών λογαριασμών. Η διαδικασία αυτή είχε και θετικά στοιχεία για την Ελλάδα.