Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΥΠΕΥΘΥΝΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ, ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΜΑΣ Επισκέπτης Καθηγητής Εταιρικής Υπευθυνότητας Οικοναφαφαφαφομικό Πανεπιστήμιο Νίκος Αυλώνας Πρόεδρος Κέντρου Αειφορίας (CSE) Επισκέπτης Καθηγητής Εταιρικής Υπευθυνότητας Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών 1
Eισαγωγή Οι Εκθέσεις Εταιρικής Υπευθυνότητας είναι ένα πολύτιμο εργαλείο για κάθε εταιρεία καθώς πάνω από όλα εκφράζει και επικοινωνεί τις θέσεις και τους στόχους της εταιρείας σχετικά με τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης: την οικονομική ανάπτυξη, την κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα, και την προστασία του περιβάλλοντος. Το περιεχόμενο τους αφορά όλους εκείνους που σχετίζονται, άμεσα ή έμμεσα, με την εταιρεία ή αλλιώς τα ενδιαφερόμενα μέρη της, τα οποία μπορεί να είναι, μεταξύ άλλων, οι εργαζόμενοι, οι καταναλωτές, η τοπική κοινωνία, οι μέτοχοι, Media, συνεργάτες της εταιρείας, κ.α. Η ανάγκη των εταιρειών να μεταδώσουν με σαφήνεια την απόδοση και τις ενέργειές τους σχετικά με τη βιωσιμότητα και την εταιρική κοινωνική ευθύνη έχει οδηγήσει στη δημιουργία και χρήση διεθνώς αναγνωρισμένων προτύπων για τη σύνταξη των εκθέσεων, όπως το πρότυπο του Global Reporting Initiative (GRI). Επίσης, οι πρόσφατες εξελίξεις σε Ευρωπαϊκό επίπεδο (Ευρωπαϊκή Οδηγία 2014/208/EU), όπου πλέον η δημοσιοποίηση των στοιχείων Εταιρικής Υπευθυνότητας γίνεται υποχρεωτική για εταιρείες με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (εταιρείες με προσωπικό άνω των 500 ατόμων εισηγμένες ή και μικρομεσαίες επιχειρήσεις ), κάνουν την αποτύπωση της σημερινής εικόνας στην Ελλάδα ακόμα πιο σημαντική. Παρακάτω φαίνεται το γράφημα της πορείας των Εκθέσεων Εταιρικής Υπευθυνότητας στην Ελλάδα από το 2011 σύμφωνα με το Παρατηρητήριο Εκθέσεων Εταιρικής Υπευθυνότητας του Κέντρου Αειφορίας (CSE). 2
Συνοπτικά τα συμπεράσματα της πρόσφατης ετήσιας έρευνας του Κέντρου Αειφορίας (CSE) δίνονται παρακάτω. Αντίστοιχα οι 79 εταιρείες που εξέδωσαν Έκθεση Εταιρικής Υπευθυνότητας την περίοδο 2016-2017 αντιπροσωπεύουν ένα σημαντικό τμήμα της ελληνικής οικονομίας. Συγκεκριμένα, απασχολούν περισσότερους από 150.000 εργαζόμενους και έχουν συνολικό κύκλο εργασιών που ξεπερνά τα 56 δισεκατομμύρια ευρώ. To 2017 συνεχίστηκε η ανοδική τάση στην έκδοση Εκθέσεων Εταιρικής Υπευθυνότητας. Συγκεκριμένα εκδόθηκαν 36,7% περισσότερες σε σχέση με την περίοδο 2012 ενώ αναμένεται στα επόμενα 2 χρόνια να ξεπεράσουν τις 120 οι εταιρείες που θα έχουν στρατηγική και Έκθεση για την Εταιρική Υπευθυνότητα. Οι πιο αναπτυσσόμενοι κλάδοι στην έκδοση Εκθέσεων Εταιρικής Υπευθυνότητας και συμμόρφωσης με τη νέα νομοθεσία είναι των χρηματοπιστωτικών και ασφαλιστικών υπηρεσιών, των κατασκευών και οικοδομικών υλικών, των τροφίμων και των προϊόντων και υπηρεσιών υγείας. 48% (δηλαδή 38 από τις 79 εταιρείες) που έχουν εκδώσει Έκθεση Εταιρικής Υπευθυνότητας και έχουν σχετική στρατηγική για την ΕΚΕ σημείωσαν αύξηση 3
του κύκλου εργασιών τους κατά το 2016 συγκριτικά με το προηγούμενο έτος, γεγονός που αποδεικνύει έμμεση συσχέτιση της ΕΚΕ με τα οικονομικά αποτελέσματα. Βάσει και άλλης πρόσφατης έρευνας που είχε γίνει από το Kέντρο Αειφορίας στην Βόρεια Αμερική σε δείγμα 600 εταιρειών αντίστοιχα συμπεράσματα είχαν προκύψει. Η σωστή στρατηγική με ποσοτικούς στόχους που να λαμβάνει υπόψη τις απαιτήσεις των ενδιαφερόμενων μερών μαζί με την κουλτούρα διαφάνειας και την Έκθεση Εταιρικής Υπευθυνότητας συνεισφέρει στην ανάπτυξη των οικονομικών αποτελεσμάτων των επιχειρήσεων και πλέον θα θεωρείται επένδυση και όχι κόστος. Η ένταξη των 17 Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs) στις Εκθέσεις Εταιρικής Υπευθυνότητας και κατ επέκταση στη στρατηγική των εταιριών φαίνεται να είναι σημαντική τάση και στην Ελλάδα, όπως παρατηρείται και σε διεθνές επίπεδο. Συγκριμένα, 17 εταιρείες (21%) κάνουν αναφορά στους Στόχους της Βιώσιμης Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών για το 2030. Εταιρική Υπευθυνότητα και Συσχέτιση με Οικονομικά Αποτελέσματα Σύμφωνα με την προαναφερόμενη έρευνα του Κέντρου Αειφορίας (CSE) ποσοστό 48% (38 από τις 79 εταιρείες), οι εταιρείες που έχουν εκδώσει Έκθεση Εταιρικής Υπευθυνότητας στην χώρα μας σημείωσαν αύξηση του κύκλου εργασιών τους κατά το 2016 συγκριτικά με το προηγούμενο έτος, σύμφωνα με τις Εκθέσεις Εταιρικής Υπευθυνότητας και τα δημοσιοποιημένα οικονομικά στοιχεία των εταιρειών. Από αυτές: 84,2% έχουν συνταχθεί με βάση τις εκδόσεις του προτύπου του GRI που επιβάλλει την ύπαρξη μετρήσεων και στόχων σχετικών με την Βιώσιμη Ανάπτυξη 60% έχουν στοχοθέτηση μέσα στην Έκθεση Εταιρικής Υπευθυνότητας 4
Πιο αναλυτικά και από αντίστοιχη έρευνα που έγινε στην Βόρεια Αμερική σε δείγμα 600 εταιρειών μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονται οι μεγαλύτερες παγκοσμίως στον κλάδο τους διαπιστώθηκαν ίδια κοινά σημεία συσχέτισης μεταξύ βελτίωσης των οικονομικών αποτελεσμάτων και Εταιρικής Ευθύνης Τα σημεία αυτά μοντελοποιήθηκαν και παρουσιάζονται παρακάτω : Προϋποθέσεις Κουλτούρα Διαφάνειας Ποσοτικοί στρατηγικοί στόχοι που ανταποκρίνονται στις προσδοκίες των ενδιαφερόμενων μερών (Πελάτες, Εργαζόμενοι, Επενδυτές, Κοινωνία κτλ ) Εργαλεία Εκθέσεις Εταιρικής Υπευθυνότητας σύμφωνα με GRI και επικοινωνία με Ενδιαφερόμενα Μέρη Αποτελέσματα Υψηλό σκορ σε ESG και Sustainability Ratings Θετική επιρροή και αντίληψη των ενδιαφερόμενων μερών Θετική επιρροή στα οικονομικά αποτελέσματα ) Eυρωπαϊκές Τάσεις και Σχετική Νομοθεσία στην Ελλάδα Τον Ιούλιο του 2016 η εν λόγω Ευρωπαϊκή Οδηγία εντάχθηκε στην εθνική νομοθεσία (4403/2016). Ο Νόμος 4403/2016 απαιτεί από τις εισηγμένες εταιρείες άνω των 500 εργαζομένων να συμπεριλαμβάνουν στην ετήσια έκθεση διαχείρισης τους μια μηχρηματοοικονομική κατάσταση που περιέχει πληροφορίες, στον βαθμό που απαιτείται για την κατανόηση της εξέλιξης, των επιδόσεων της θέσης και του αντίκτυπου των δραστηριοτήτων της, σε σχέση, τουλάχιστον, με περιβαλλοντικά, κοινωνικά και εργασιακά 5
θέματα, το σεβασμό των δικαιωμάτων των ανθρώπων, την καταπολέμηση της διαφθοράς καθώς και με θέματα σχετικά με τη δωροδοκία. Ένα χρόνο αργότερα, τον Ιούνιο του 2017, εκδόθηκε εγκύκλιος η οποία ενισχύει την εθνική νομοθεσία (4403/2016) και παρουσιάζει τα στοιχεία που οφείλουν να περιλαμβάνουν στις εκθέσεις διαχείρισης, σαν ελάχιστη υποχρέωση, οι εταιρείες πέρα από τα πρότυπα τα οποία θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη όπως το προαναφερόμενο πρότυπο GRI. Συνοπτικά κάποιες από τις πιο σημαντικές απαιτήσεις αναφέρονται παρακάτω 1. Ισορροπημένη και ολοκληρωμένη ανάλυση της εξέλιξης και των επιδόσεων των δραστηριοτήτων o Συνοπτική περιγραφή επιχειρηματικού μοντέλου o Στόχοι, βασικές αξίες και στρατηγική o Αρχές διοίκησης και εσωτερικά συστήματα διαχείρισης o Περιγραφή των προηγούμενων επιδόσεων, αλυσίδας αξίας, και περιουσιακών στοιχείων 2. Κυριότεροι κίνδυνοι o Εφοδιαστική αλυσίδα, κύριοι προμηθευτές, κανόνες συνεργασίας o Μελλοντικές προοπτικές και πώς επηρεάζονται από το υφιστάμενο πλαίσιο o Λοιποί κίνδυνοι σχετικοί με κλάδο ή δραστηριότητες 3. Περιβαλλοντικά ζητήματα o Πραγματικές και δυνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον o Διαδικασίες πρόληψης και έλεγχο ρύπανσης: ενέργεια, ατμοσφαιρικοί ρύποι, βιοποικιλότητα, απόβλητα, νερό, μεταφορά, χρήση/διάθεση προϊόντων και υπηρεσιών o Άμεσες και έμμεσες εκπομπές ρύπων από την δραστηριότητας τους. 4. Εργασιακά θέματα o Πολιτική διαφοροποίησης και ίσων ευκαιριών o Σεβασμός δικαιωμάτων εργαζομένων και ελευθερία του συνδικαλίζεσθαι o Υγεία και ασφάλεια, εκπαίδευση, ανάπτυξη και προαγωγές Μη συμμόρφωση με τις προϋποθέσεις της νομοθεσίας, όπως αυτή θα εντοπίζεται από τον έλεγχο που θα γίνεται από τους ελεγκτές του ΓΕΜΗ, θα οδηγεί στην επιβολή προστίμων τα 6
οποία αναμένεται να καθοριστούν και να γνωστοποιηθούν στις εταιρείες με νέα εγκύκλιο του Υπουργείου Ανάπτυξης μέσα στο πρώτο εξάμηνο του 2018. Ήδη σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες έχουν καθοριστεί τα πρόστιμα τα οποία μπορούν να αφορούν την εταιρεία που κυμαίνονται από μερικές δεκάδες χιλιάδες ευρώ μέχρι ποσοστό επί των εσόδων της εταιρείας, ενώ σε κάποιες χώρες υπάρχει και η ποινή φυλάκισης στους άμεσα εμπλεκόμενους. Στον ακόλουθο πίνακα παρουσιάζονται μερικά παραδείγματα χωρών που έχουν θεσπίσει πρόστιμα και ποινές για τη μη-συμμόρφωση με τις διατάξεις της εθνικής νομοθεσίας των χωρών αυτών για τη δημοσιοποίηση μη-χρηματοοικονομικών στοιχείων. Χώρα Ποινές Κύπρος Ποινή φυλάκισης μέχρι 2 χρόνια ή και πρόστιμο μέχρι 5.000 Γερμανία Ό,τι είναι υψηλότερο μεταξύ 10.000.000 ή 5% του ετήσιου κύκλου εργασιών Ιταλία Για την παράλειψη πληροφοριών, τη μη-συμμόρφωση, η τη μη-έγκαιρη δημοσιοποίηση προβλέπονται ποινές 20.000-150.000 Νορβηγία 5.000 για μη-έγκαιρη δημοσιοποίηση. Ποινή φυλάκισης μέχρι 2 έτη για μη-ακριβή στοιχεία Αξίζει να σημειωθεί ότι σύμφωνα σε 41 χώρες στις 100 μεγαλύτερες (βάση πωλήσεων) εταιρείες κάθε χώρας, προκύπτει ότι η Ελλάδα έχει από τα χαμηλότερα ποσοστά δημοσίευσης Εκθέσεων Εταιρικής Υπευθυνότητας. Είναι επίσης προφανές ότι η οικονομική κρίση έχει μειώσει σημαντικά τον ρυθμό αύξησης του συγκεκριμένου ποσοστού σε σχέση με το τέλος της προηγούμενης δεκαετίας. 7
Εθνικές Στρατηγικές για την Εταιρική Υπευθυνότητα Στον Ευρωπαϊκό χώρο, και σε συνάρτηση με την προσαρμογή της Ευρωπαϊκής Οδηγίας στους εθνικούς νόμους, υπάρχει έντονη κινητικότητα αναφορικά με τη δημιουργία εθνικών σχεδίων δράσης. Στην Δανία, το εθνικό σχέδιο δράσης καλεί τις επιχειρήσεις να ενσωματώσουν κοινωνικές και περιβαλλοντικές πτυχές στις στρατηγικές τους. Στόχος είναι να γίνουν οι Δανέζικες επιχειρήσεις, και κατ επέκταση η χώρα, πρωτοπόρες για την υπεύθυνη (βιώσιμη ανάπτυξη). Τα κύρια σημεία του εθνικού σχεδίου είναι η διάδοση της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης μέσω των επιχειρήσεων, η προώθηση της ΕΚΕ μέσω των κυβερνητικών δραστηριοτήτων, η τομεακή ΕΚΕ με κύριο άξονα την κλιματική αλλαγή, καθώς και να διαφημισθεί η Δανία ως η χώρα της υπεύθυνης (βιώσιμης) ανάπτυξης. Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της Ιταλίας, η οποία παρουσίασε τον Μάρτιο του 2013 το δικό της εθνικό σχέδιο. Οι στόχοι του Ιταλικού σχεδίου δράσης είναι η αύξηση του αισθήματος ευθύνης μεταξύ των επιχειρήσεων, των πολιτών και των τοπικών κοινοτήτων, η στήριξη της ΕΚΕ και η υιοθέτηση της από τις επιχειρήσεις, η συμβολή στην ενίσχυση των «ανταμοιβών αγοράς» για την ΕΚΕ, η προώθηση πρωτοβουλιών των κοινωνικά υπεύθυνων επιχειρήσεων (ενεργοποίηση των πολιτών και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών), η ενθάρρυνση της διαφάνειας και της δημοσιοποίησης των οικονομικών, δημοσιονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών πληροφοριών και τέλος, η προώθηση της ΕΚΕ μέσω διεθνώς αναγνωρισμένων μέσων και διεθνών συνεργασιών. 8
Συνοπτικές Προτάσεις Με βάση όλα τα παραπάνω προκύπτουν μια σειρά από προτάσεις τόσο ως προς τις επιχειρήσεις όσο και προς το δημόσιο και την κυβέρνηση με στόχο ένα καλύτερο μέλλον για την χώρα μας. 1. Είναι ευθύνη των επιχειρήσεων στο σύγχρονο επιχειρηματικό περιβάλλον να αποτυπώνουν, να αξιολογούν και να βελτιώνουν την επίδραση που έχουν στην κοινωνία, το περιβάλλον και τους εργαζομένους. Για την ΕΕΝΕ, η Εταιρική Υπευθυνότητα αποτελεί μία από τις βασικές της αξίες και στόχος της είναι η ανάπτυξη και προαγωγή της υγιούς επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα μέσα από ένα γόνιμο διάλογο με την πολιτεία, την κοινωνία και τους κοινωνικούς εταίρους. 2. Η Εταιρική Υπευθυνότητα έχει αποκτήσει πλέον νέο νόημα και δεν περιορίζεται σε adhoc δράσεις. Περιλαμβάνει την έννοια της ανταποδοτικότητας, της ευθύνης, του σεβασμού και της διαφάνειας. Αφορά την καλλιέργεια αρμονικών σχέσεων με όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη, την υιοθέτηση άριστων εργασιακών πρακτικών, την προστασία του περιβάλλοντος, τη βελτιστοποίηση της εταιρικής διακυβέρνησης και την επικέντρωση σε στόχους που θα συμβάλλουν σε κοινωνική προσφορά και αλληλεγγύη και αφορά αφενός το σύνολο του ιδιωτικού τομέα, συμπεριλαμβανομένων των μικρομεσαίων επιχειρήσεων αλλά και το σύνολο του δημόσιου τομέα το οποίο δυστυχώς μέχρι σήμερα δεν συμμετέχει ουσιαστικά στην πρωτοβουλία αυτή. 3. Στα χρόνια της κρίσης, αντίθετα με το τι θα περίμενε κάποιος, παρατηρείται μια βελτίωση τόσο στην τοποθέτηση της Εταιρικής Ευθύνης στην εταιρική στρατηγική, όσο και στην βελτίωση της απόδοσης των εταιρειών στον τομέα αυτό. Στην Ελλάδα με έντονες τις κοινωνικές ανάγκες, πολλές επιχειρήσεις δραστηριοποιήθηκαν στην Εταιρική Υπευθυνότητα με άξονα την πραγματική συμμετοχή στα κοινωνικά προβλήματα. Συνοπτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ότι μέσω της ετήσιας έρευνας του Κέντρου Αειφορίας (CSE) σκιαγραφείται με συγκεκριμένα και μετρήσιμα στοιχεία η πρόοδος της Εταιρικής Υπευθυνότητας στη χώρα μας, που είναι μεν ευχάριστα νέα αλλά χρειάζεται να ενεργοποιηθούν πολύ περισσότερες επιχειρήσεις και οργανισμοί του δημόσιου τομέα στο 9
άμεσο μέλλον ώστε να υπάρχουν θετικές επιπτώσεις στο σύνολο της κοινωνίας και οικονομίας. Είναι καιρός πλέον η Εταιρική Υπευθυνότητα σε στρατηγικό επίπεδο να θεωρείτε επένδυση και όχι κόστος όπως και να στηρίζετε θερμά από την πολιτεία. 4. Είναι καιρός για μια σύγχρονη Εθνική Στρατηγική για την Εταιρική Υπευθυνότητα αντίστοιχη αυτής ανεπτυγμένων Ευρωπαϊκών κρατών που να συμβάλει στην ανταγωνιστικότητα της χώρας και των οργανισμών του ιδιωτικού και δημόσιου τομέα και η ΕΕΝΕ είναι έτοιμη να συμβάλλει ενεργά και ουσιαστικά στον σημαντικό αυτό στόχο. 10
Σύντομη Παρουσίαση Εισηγητή Ο Νίκος Αυλώνας σπούδασε Ηλεκτρολόγος Μηχανικός στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης και έχει κάνει μεταπτυχιακές σπουδές (ΜΒΑ) στη Διοίκηση Επιχειρήσεων στο πανεπιστήμιο του Louisville (US). Ο Νίκος Αυλώνας είναι Πρόεδρος και ιδρυτής του Κέντρου Αειφορίας (CSE) ενός εξειδικευμένου οργανισμού σε θέματα παροχής στρατηγικής Αειφόρου Ανάπτυξης και εκπαίδευσης με γραφεία την Αθήνα, Σικάγο και Βρυξέλλες και δραστηριότητες σε περισσότερες από 25 χώρες στην Βόρεια Αμερική, Ευρώπη, Μέση Ανατολή και Ασία. Έχει πρόσφατα διακριθεί από το Silicon Valey Community Foundation ως Practitioner of the Year ως ένας από τους Top 100 Thought Leaders in Trustworthy Business Behavior από τον Οργανισμό Trust Across America. Είναι ένας από τους δημιουργούς και αντιπρόεδρος του Ινστιτούτου Εταιρικής Ευθύνης (CRI) που αξιολογεί την Εταιρική Υπευθυνότητα. Είναι μέλος του Advisory Board σημαντικών διεθνών οργανισμών στην Αμερική και Ευρώπη. Υπήρξε ιδρυτής και πρόεδρος της επιτροπής Sustainability στο Επιμελητήριο του Σικάγο και σύμβουλος στο πρόγραμμα ηγεσίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Eίναι επισκέπτης Καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών και DePaul University στο Σικάγο. Είναι συγγραφέας του βιβλίου, που γίνεται bestseller, τον χώρο της Βιώσιμης Ανάπτυξης «Practical Sustainability Strategies (Wiley 2014)» και ένας από τους συγγραφείς του βιβλίου «Μanagrement Models for the Future» που κυκλοφόρησε διεθνώς το 2009. Έχει πραγματοποιήσει ομιλίες για θέματα που σχετίζονται με την Αειφόρο Ανάπτυξη και Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη σε δεκάδες επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες παγκοσμίως και έχει αρθρογραφήσει σχετικά και δώσει συνεντεύξεις σε περιοδικά όπως το Forbes, Fortune, CNBC κα. 11
Eταιρείες και οργανισμοί που Εκδίδουν Εκθέσεις Εταιρικής Υπευθυνότητας