«ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ» Μάθημα 6 «Βασικές μέθοδοι ποιοτικής & μικτής έρευνας»
Τα θέματά μας Μέθοδοι ποιοτικής έρευνας «Φαινομενολογία» «Εθνογραφία» «Θεμελιωμένη Θεωρία» o (βλ. «Grounded theory», θεωρία αναδυόμενη από τα ερευνητικά δεδομένα) «Μελέτης περίπτωσης» Μέθοδοι μικτής έρευνας «Έρευνα μικτών μεθόδων» «Έρευνα μικτού μοντέλου»
«Φαινομενολογία» Ο ερευνητής επιχειρεί να κατανοήσει τους τρόπους με τους οποίους ένα ή περισσότερα άτομα αντιλαμβάνονται το φαινόμενο στο οποίο συμμετέχουν Τι θα μπορούσε να κάνει ένας ερευνητής που χρησιμοποιεί «Φ»;;; Θα μπορούσε για παράδειγμα να πάρει συνεντεύξεις από παιδιά που έχουν χάσει τον ένα γονιό τους για να κατανοήσει πώς αυτά βιώνουν την απώλεια του γονιού Θα μπορούσε επίσης για παράδειγμα να πάρει συνεντεύξεις από μαθητές που συμμετέχουν σε ένα πρόγραμμα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης με δραστηριότητες σε ένα δάσος για να κατανοήσει πώς αυτοί βιώνουν τη συμμετοχή τους στο πρόγραμμα Υπάρχει κάτι κοινό σε αυτά τα 2 παραδείγματα εκ μέρους του ερευνητή;;;
«Φαινομενολογία» Ο ερευνητής επιχειρεί να κατανοήσει την οπτική των ίδιων των συμμετεχόντων για το υπό μελέτη φαινόμενο Με άλλα λόγια, στόχος του ερευνητή είναι να μελετήσει το φαινόμενο που τον ενδιαφέρει μέσα από «τα μάτια» του ατόμου ή των ατόμων που συμμετέχουν σε αυτό Αυτό είναι το βασικό χαρακτηριστικό της φαινομενολογικής έρευνας
«Φαινομενολογία» Πράγματι, ποιοτικοί ερευνητές που χρησιμοποιούν τη φαινομενολογία είναι δυνατόν να μελετούν φαινόμενα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, όπως είναι η εμπειρία του να συμμετέχει κανείς σε μία συγκεκριμένη θρησκευτική ομάδα, η εμπειρία του να εκπαιδεύεται κανείς ως δάσκαλος προσχολικής αγωγής, η εμπειρία του να ζει κανείς ως αλκοολικός ή η εμπειρία του να έχει κανείς άγχος στο σχολικό του περιβάλλον Το κοινό τους σημείο όμως είναι ότι πάντοτε επιχειρούν να προσεγγίσουν το φαινόμενο που τους ενδιαφέρει μέσα από «τα μάτια» των ίδιων των ατόμων που το βιώνουν
«Εθνογραφία» Οι εθνογράφοι θεωρούν ότι μία ομάδα είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μελών της Έτσι, ενδιαφέρονται να περιγράψουν όλα αυτά που κάνουν ένα πλήθος ανθρώπων να είναι «ομάδα» Δηλαδή. τι;;;; Μήπως την «κουλτούρα» της ομάδας;;;
«Εθνογραφία» Τι εννοούμε όμως με τον όρο «κουλτούρα» ;;; Εννοούμε «πράγματα» που μοιράζονται τα μέλη μιας ομάδας συμπεριφορές αξίες κανόνες πρακτικές γλώσσα υλικά εργαλεία
«Εθνογραφία» Εδώ λοιπόν ο ερευνητής επιχειρεί να περιγράψει την «κουλτούρα» μιας ομάδας ανθρώπων, και να κατανοήσει το «πώς είναι» να είναι κανείς μέλος αυτής της ομάδας,. σύμφωνα βέβαια με την οπτική των ίδιων των μελών Τι θα μπορούσε να κάνει π.χ. κανείς στο πλαίσιο μιας εθνογραφικής έρευνας;;; Για παράδειγμα, θα μπορούσε να ζήσει για ένα διάστημα σε μία μικρή αφρικανική κοινότητα, επιχειρώντας να κατανοήσει σε βάθος μία πτυχή της κουλτούρας της κοινότητας, όπως είναι π.χ. οι εκπαιδευτικές της πρακτικές
«Εθνογραφία» Πράγματι, ποιοτικοί ερευνητές που χρησιμοποιούν την εθνογραφία είναι δυνατόν να μελετούν ομάδες πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, όπως είναι μία ομάδα άστεγων σε ένα μεγάλο αστικό κέντρο, μία ομάδα ατόμων με ειδικές ανάγκες σε ένα ίδρυμα, μία ομάδα μαθητών σε ένα πολύμηνο μάθημα διερευνητικού τύπου μία ομάδα εφήβων που διέκοψαν το σχολείο και εκπαιδεύονται για παράδειγμα ως τεχνικοί αυτοκινήτων Το κοινό τους σημείο όμως είναι ότι πάντοτε επιχειρούν να περιγράψουν σε βάθος πτυχές της «κουλτούρας» της ομάδας που μελετούν
«Θεμελιωμένη Θεωρία» («Grounded theory») Εδώ ο ερευνητής επιχειρεί να αναπτύξει μία «θεωρία» (δηλ. μία εξήγηση) με βάση τα εμπειρικά δεδομένα που έχει συλλέξει Για παράδειγμα, θα μπορούσε να συλλέξει δεδομένα από γονείς που πήραν τα παιδιά τους από δημόσια σχολεία και τα πήγαν σε ιδιωτικά και να επιχειρήσει με βάση αυτά να αναπτύξει μια «θεωρία» που να εξηγεί το φαινόμενο της μετακίνησης παιδιών από το δημόσιο σχολείο Ή θα μπορούσε π.χ. να διερευνήσει τους παράγοντες που συντελούν στη δημιουργία αντίθεσης ανάμεσα σε γονείς μαθητών με ειδικές ανάγκες και στο σχολείο τους και να επιχειρήσει να συνθέσει με βάση αυτούς μία «θεωρία» που να εξηγεί το φαινόμενο αυτής της αντίθεσης
«Θεμελιωμένη Θεωρία» («Grounded theory») Η διαδικασία που ακολουθεί ο ερευνητής για να αναπτύξει τη «θεωρία» του περιλαμβάνει πολύ συνοπτικά τα εξής συλλογή ποιοτικών δεδομένων (συνήθως με εργαλείο τη «συνέντευξη») κωδικοποίηση των δεδομένων του, δηλ. ανάδειξη μέσα σε αυτά «κατηγοριών» όλο και πιο γενικών, η συσχέτιση των οποίων θα τον οδηγήσει στη «θεωρία» του και στην πιο αυστηρή εκδοχή της μεθόδου δημιουργία ενός μοντέλου που περιγράφει σχηματικά τη «θεωρία», δηλ. ενός σχήματος στο οποίο φαίνονται το «φαινόμενο» οι «αιτίες» του οι συγκεκριμένες δράσεις ή αλληλεπιδράσεις που λαμβάνουν χώρα στο πλαίσιο του φαινομένου (βλ. «στρατηγικές») οι «συνθήκες» (ειδικές & γενικές) κάτω από τις οποίες προκύπτουν οι «στρατηγικές» οι «συνέπειες» αυτών των «στρατηγικών»
«Θεμελιωμένη Θεωρία» («Grounded theory») Ας ρίξουμε μια ματιά σε ένα παράδειγμα: στα 1993, μία ερευνήτρια, η Marta Brown, επιχείρησε να μελετήσει το εξής ερευνητικό ερώτημα: «Ποια «θεωρία» (εξήγηση) θα μπορούσε να προκύψει από την ανάλυση ποιοτικών δεδομένων που αφορούν στη διαδικασία δημιουργίας μιας κοινότητας ανάμεσα σε 23 έγχρωμους και ισπανούς πρωτοετείς, στις 610 πρώτες βδομάδες φοίτησής τους σε ένα πανεπιστήμιο όπου φοιτούν σχεδόν αποκλειστικά λευκοί φοιτητές;» Προσπαθώντας να κωδικοποιήσει τα εμπειρικά της δεδομένα ώστε τελικά να φτάσει σε εκείνες τις γενικότερες «κατηγορίες» που συσχετιζόμενες θα συγκροτήσουν τη «θεωρία» της (δηλ. αιτίες, στρατηγικές, ) η ποιοτική ερευνήτρια του παραδείγματός μας ουσιαστικά ακολουθεί τον «τροχό της έρευνας» από «κάτω» προς τα «πάνω», δηλ. αντίστροφα από ό,τι ο ποσοτικός ερευνητής (Σημειώστε άλλωστε ότι η μέθοδος της «θεμελιωμένης θεωρίας» δημιουργήθηκε για να υπάρχει και μέσα στο «ποιοτικό παράδειγμα» κάτι «αντίστοιχο» με την «πειραματική μέθοδο» που υπάρχει στο «ποσοτικό»)
«Θεμελιωμένη Θεωρία» («Grounded theory») Τελικά, η ερευνήτρια του παραδείγματός μας ακολουθώντας την αυστηρή εκδοχή της μεθόδου της «ΘΘ» φτιάχνει ένα σχηματικό μοντέλο που περιγράφει τη «θεωρία» της η οποία έχει αναδυθεί από το συσχετισμό των γενικότερων «κατηγοριών» που προέκυψαν από την κωδικοποίηση των ποιοτικών της δεδομένων «αιτίες», «στρατηγικές», «συνθήκες», «συνέπειες» και βέβαια περιγράφει αναλυτικά το μοντέλο αυτό
«Θεμελιωμένη Θεωρία» («Grounded theory») Έστω ότι ένας μεταπτυχιακός φοιτητής σχεδιάζει μία έρευνα σύμφωνα με τη μέθοδο της «θεμελιωμένης θεωρίας» Το ερευνητικό του ερώτημα είναι: Ας δούμε άλλο ένα παράδειγμα «Μέσα από ποια διαδικασία γίνεται δυνατός ο εντοπισμός των μαθητών που έχουν όπλα στο σχολείο;» Για να δώσει απάντηση, θα χρειαστεί λοιπόν να μελετήσει τη διαδικασία του εντοπισμού τέτοιων μαθητών από τους καθηγητές τους Αποφασίζει να πάρει συνεντεύξεις από 10 άτομα 5 μαθητές που εντοπίστηκαν με όπλα στο σχολείο 5 καθηγητές που πήραν μέρος σε αυτόν τον εντοπισμό Αναλύει τα δεδομένα του: κάνει κωδικοποίηση των συνεντεύξεων (δημιουργία «κατηγοριών») Αν ακολουθεί την αυστηρή εκδοχή της «ΘΘ», χρησιμοποιεί αυτές τις «κατηγορίες» για να φτιάξει ένα σχήμα της διαδικασίας που μελετά
«Θεμελιωμένη Θεωρία» («Grounded theory») Το σχήμα αυτό λειτουργεί ως οπτική αναπαράσταση της «θεωρίας» του για τη διαδικασία εντοπισμού παιδιών με όπλα στο σχολείο Πάντοτε σε ένα τέτοιο σχήμα φαίνονται απαραίτητα το «φαινόμενο» οι «αιτίες» του οι συγκεκριμένες δράσεις ή αλληλεπιδράσεις που λαμβάνουν χώρα στο πλαίσιο του φαινομένου (ο όρος είναι «στρατηγικές») οι «συνθήκες» (ειδικές & γενικές) κάτω από τις οποίες προκύπτουν οι «στρατηγικές» οι «συνέπειες» αυτών των «στρατηγικών» Η «θεμελιωμένη θεωρία» που θα περιλαμβάνει όλα τα παραπάνω θα αποτελεί ουσιαστικά μία εξήγηση του φαινόμενου που θα δίνει ενδεχομένως τη δυνατότητα στους καθηγητές να αντιλαμβάνονται έγκαιρα προειδοποιητικά μηνύματα από παιδιά επιρρεπή σε τέτοια συμπεριφορά & να τα βοηθούν να μην την αναπτύξουν
«Μελέτη περίπτωσης» Σε αντίθεση με τη «φαινομενολογία» που εστιάζει στην ατομική αντίληψη των συμμετεχόντων σε ένα φαινόμενο για το φαινόμενο αυτό την «εθνογραφία» που εστιάζει σε συγκεκριμένες πτυχές της κουλτούρας μιας ομάδας ατόμων τη «θεμελιωμένη θεωρία» («grounded theory») που εστιάζει στην ανάπτυξη θεωρίας με βάση εμπειρικά, ποιοτικά δεδομένα η «μελέτη περίπτωσης» μπορεί να ποικίλλει αρκετά Εδώ ο ερευνητής επιχειρεί να οικοδομήσει μία λεπτομερή εικόνα για μία «περίπτωση» Τι εννοούμε όμως όταν λέμε «περίπτωση»;;;
«Μελέτη περίπτωσης» Η «περίπτωση» μπορεί να είναι για παράδειγμα ένα άτομο μία μικρή ομάδα ατόμων σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο μία τάξη ένα σχολείο ένα ολόκληρο εκπαιδευτικό σύστημα
«Μελέτη περίπτωσης» Έτσι, σε μία «μελέτη περίπτωσης» θα μπορούσε κανείς να μελετά π.χ. το πώς ένας μαθητής χρησιμοποιεί το διαδίκτυο στην καθημερινή του μελέτη πώς μία ή περισσότερες δυάδες φοιτητών επιχειρούν να κατανοήσουν το φαινόμενο της αποικοδόμησης πειραματιζόμενες με διάφορα υλικά και κατά πόσο τελικά το καταφέρνουν πώς ένα ολόκληρο σχολείο φτάνει να έχει πρόβλημα βίας μεταξύ των μαθητών και τι μπορεί να γίνει για να αντιμετωπιστεί
«Μελέτη περίπτωσης» Σε μία «μελέτη περίπτωσης» είναι δυνατόν να μελετώνται ερευνητικά ερωτήματα που έχουν στόχο διερεύνηση, περιγραφή ή εξήγηση στο πλαίσιο της υπό μελέτης «περίπτωσης» Αυτό που χαρακτηρίζει όμως κάθε «μελέτη περίπτωσης» είναι το ότι εστιάζει στην «περίπτωσή» της ως ένα ενιαίο σύνολο, ως μία «μονάδα μελέτης», η οποία πρέπει να προσεγγιστεί σφαιρικά & σε βάθος
Θα σας βοηθούσε ίσως στη διάκριση των παραπάνω μεθόδων το να δούμε όσο πιο απλά γίνεται το κύριο ερώτημα ανά μέθοδο Φαινομενολογία «Ποιο είναι το νόημα, η δομή και η ουσία της προσωπικής εμπειρίας που έχει ή έχουν για ένα φαινόμενο ένα ή περισσότερα άτομα;» «Εθνογραφία» «Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της κουλτούρας μια ομάδας ατόμων;» «Θεμελιωμένη Θεωρία» «Ποια θεωρία ( δηλ) εξήγηση προκύπτει από την ανάλυση των ποιοτικών δεδομένων που έχουν συγκεντρωθεί για ένα φαινόμενο;» «Μελέτη Περίπτωσης» «Ποια είναι τα χαρακτηριστικά μιας συγκεκριμένης «περίπτωσης» τα οποία προκύπτουν από τη σφαιρική και σε βάθος μελέτη της;»
Μέθοδοι μικτής έρευνας Η «μικτή έρευνα» περιλαμβάνει ανάμιξη ποσοτικής & ποιοτικής μεθοδολογίας Άρα συνδυάζει χαρακτηριστικά ποσοτικού και ποιοτικού «παραδείγματος» με τρόπο που έχει να κάνει με τα εκάστοτε ερευνητικά ερωτήματα Το «κλειδί» στην ανάμιξη είναι να γίνεται έτσι ώστε η τελική προσέγγιση να αξιοποιεί αλληλοσυμπληρούμενες δυνατότητες των 2 «παραδειγμάτων» και όχι να συγκεντρώνει επικαλυπτόμενες αδυναμίες τους Στη συνέχεια, θα δούμε συνοπτικά τι είναι «Έρευνα μικτών μεθόδων» «Έρευνα μικτού μοντέλου»
«Έρευνα μικτών μεθόδων» Εδώ ο ερευνητής χρησιμοποιεί και τα 2 ερευνητικά παραδείγματα στην έρευνά του, αλλά ξεχωριστά το ένα από το άλλο Με άλλα λόγια, ο ερευνητής χρησιμοποιεί το ποσοτικό παράδειγμα σε μία φάση της δουλειάς του, & το ποιοτικό παράδειγμα σε μία άλλη φάση της δουλειάς του Για παράδειγμα, ο ερευνητής μπορεί να κάνει πρώτα ένα «πείραμα» ( ποσοτικό παράδειγμα) και μετά να κάνει μία «φαινομενολογική μελέτη» με συνεντεύξεις από τους συμμετέχοντες στο πείραμα για να δει πώς αντιλήφθηκαν οι ίδιοι τη συμμετοχή τους σε αυτό ( ποιοτικό παράδειγμα)
«Έρευνα μικτών μεθόδων» Επίσης, ο ερευνητής μπορεί να κάνει πρώτα μία ποιοτική μελέτη για να δει πώς οι ίδιοι οι συμμετέχοντες στο υπό μελέτη φαινόμενο, βιώνουν το φαινόμενο (π.χ. συχνή αλλαγή σχολείου) και μετά, με βάση τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης, (τα αποτελέσματα της ποιοτικής ανάλυσης συνεντεύξεων π.χ. 20 παιδιών που αλλάζουν συχνά σχολείο) να φτιάξει ένα κλειστό ερωτηματολόγιο με το οποίο θα πραγματοποιήσει μία ποσοτική πλέον μελέτη σε ένα ευρύτερο «δείγμα» Κάνοντας κανείς μία «έρευνα μικτών μεθόδων», είναι σαν να κάνει δύο διαφορετικές υποέρευνες μέσα στην ίδια έρευνα μία ποσοτική και μία ποιοτική
«Έρευνα μικτού μοντέλου» Εδώ ο ερευνητής χρησιμοποιεί και τα 2 ερευνητικά παραδείγματα στην έρευνά του, μαζί Με άλλα λόγια, ο ερευνητής χρησιμοποιεί και το ποσοτικό & το ποιοτικό παράδειγμα στην ίδια φάση της δουλειάς του Για την ακρίβεια, χρησιμοποιεί και τα 2 μαζί, σε μία ή σε περισσότερες φάσεις Ποιες είναι αυτές οι φάσεις;;; Η φάση των στόχων Η φάση της συλλογής των δεδομένων (αριθμητικά δεδομένα vs δεδομένα «λόγου») Η φάση της ανάλυσης των δεδομένων (στατιστική vs ποιοτική ανάλυση)
«Έρευνα μικτού μοντέλου» Για παράδειγμα, ο ερευνητής μπορεί να κάνει μία «μη πειραματική έρευνα» για να συσχετίσει 2 μεταβλητές, αλλά στο ερωτηματολόγιό του να μην έχει μόνο «κλειστές» ερωτήσεις, να έχει και «ανοιχτές» τις οποίες θα αναλύσει ποιοτικά για να δει π.χ. πώς αντιλαμβάνονται οι ίδιοι συμμετέχοντες την υπό μελέτη συσχέτιση Σε ποιες φάσεις έκανε την ανάμιξη των 2 παραδειγμάτων; Στη φάση συλλογής δεδομένων (και βέβαια στη φάση των στόχων)
«Έρευνα μικτού μοντέλου» Επίσης, ο ερευνητής μπορεί να συλλέξει ποιοτικά δεδομένα, αλλά παράλληλα να συνοδεύσει την ποιοτική του ανάλυση με μία προσπάθεια ποσοτικοποίησης o π.χ. να προσπαθήσει να «δει» στα δεδομένα του μεταβλητές και να κάνει στατιστική Σε ποιες φάσεις έκανε την ανάμιξη των 2 παραδειγμάτων; Στη φάση ανάλυσης δεδομένων (και βέβαια στη φάση των στόχων)
Τα πλεονεκτήματα της «μικτής έρευνας» μπορούν να γίνουν σαφή μέσα από μία γνωστή μεταφορά τη μεταφορά των τρύπιων διχτυών Φανταστείτε έναν ψαρά με πολλά τρύπια σε διαφορετικά σημεία δίχτυα Αν τοποθετήσει αυτά τα τρύπια δίχτυα το ένα πάνω στο άλλο, τότε θα μπορέσει πιθανώς να φτιάξει ένα δίχτυ χωρίς τρύπες
Συνοψίζοντας σχηματικά τα θέματα μελέτης των μαθημάτων 3, 4, 5, 6
Στη συνέχεια θα δουλέψετε με ένα «φύλλο εργασίας» σε σχέση με με τα «ερευνητικά παραδείγματα» και τις αντίστοιχες «μεθόδους έρευνας» που μας απασχόλησαν ως τώρα
Φ ύ λ λ ο ε ρ γ α σ ί α ς «Μπορώ να αντιστοιχίζω. συγκεκριμένα «ερευνητικά ερωτήματα» με τα «ερευνητικά παραδείγματα» που έχω μελετήσει και με τις «μεθόδους έρευνας» μέσα σε αυτά;;;»
Ποιο ερευνητικό παράδειγμα και ποια μέθοδος έρευνας μέσα σε αυτό είναι καταλληλότερα για καθένα από τα ερευνητικά ερωτήματα που ακολουθούν;;; Πώς οι έφηβοι μαθητές βιώνουν το να είναι από τους ελάχιστους ξένους μέσα σε ένα σχολείο με σχεδόν αποκλειστικά ελληνικό πληθυσμό;;; «Η μαθητοκεντρική διδακτική παρέμβαση γενετικής που σχεδίασε ο ερευνητής τάδε οδηγεί σε καλύτερη επίδοση των μαθητών σε ένα τεστ επίλυσης προβλημάτων γενετικής σε σχέση με τους μαθητές που έχουν παρακολουθήσει τυπικές παραδόσεις;;;» Ποια είναι η κουλτούρα της σχολικής περιβαλλοντικής ομάδας στο γυμνάσιο μιας επαρχιακής πόλης;;; Υπάρχει διαφορά στην επίδοση μεταξύ παιδιών που προέρχονται από τη θεωρητική και τη θετική κατεύθυνση στο τεστ βασικών εννοιών οικολογίας πριν την έναρξη του μαθήματος του Α έτους;;;
Ποιο ερευνητικό παράδειγμα και ποια μέθοδος έρευνας μέσα σε αυτό είναι καταλληλότερα για καθένα από τα ερευνητικά ερωτήματα που ακολουθούν;;; Η συχνότητα ανάθεσης δουλειάς για το σπίτι (φορές ανά βδομάδα) έχει σχέση με την επίδοση των μαθητών στα αντίστοιχα τεστ (0% έως 100%);;; Σκεφτείτε: Ποια είναι η ανεξάρτητη μεταβλητή σας;;; Μπορείτε να την πειράξετε;;; Αν ναι, πρέπει απαραίτητα να την πειράξετε για να απαντήσετε στο ερώτημά σας;;; Ή μήπως όχι;;; Τι τύπου διατύπωση του ερωτήματός σας θα σας ανάγκαζε να την πειράξετε;;; Η χρήση ενός μαθησιακού περιβάλλοντος οικολογίας πληθυσμών υποστηριζόμενου από υπολογιστές οδηγεί σε καλύτερη επίδοση των φοιτητών σε ένα τεστ αντίστοιχων εννοιών σε σχέση με τους φοιτητές που έχουν παρακολουθήσει τυπικές διαλέξεις;;; Πώς ( με ποιους τρόπους) οι συνεργαζόμενοι φοιτητές οικοδομούν γνώση σε ένα τέτοιο περιβάλλον καθώς αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και με τα τεχνολογικά εργαλεία του περιβάλλοντος;;; Πώς εξηγούνται τα καλύτερα μαθησιακά αποτελέσματα σε ένα τέτοιο περιβάλλον; Μπορώ να συνθέσω μία συνολική εξήγηση (ή αλλιώς μία «θεωρία») με βάση τα δεδομένα μου;