Η μουςική τον Μεςαίωνα Ιςτορικό πλαίςιο Μεςαίωνασ ονομάηεται θ χρονικι περίοδοσ τθσ ανκρϊπινθσ ιςτορίασ που διαδζχεται τθν περίοδο τθσ Αρχαιότθτασ και τελειϊνει με τθν περίοδο τθσ Αναγζννθςθσ. Γενικά ο μεςαίωνασ καλφπτει τουσ αιϊνεσ από την κατάρρευςη του ελληνορωμαϊκοφ κόςμου (5οσ αι. μ.χ.) μζχρι την πτώςη τησ Κωνςταντινοφπολησ που ςυμπίπτει και με τισ αρχζσ τθσ Αναγζννθςθσ. Ο Μεςαίωνασ χαρακτθρίηεται ςαν οπιςκοδρόμθςθ τθσ εξζλιξθσ του ανκρϊπου, με τθν επικράτθςθ του ςκοταδιςμοφ που επζβαλε θ εκκλθςία και τθν κυριαρχία ενόσ ςτείρου και άκρατου θρηςκευτιςμοφ. Σο κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό ςφςτθμα που επικρατεί το μεςαίωνα είναι θ φεουδαρχία, που διαδζχτθκε το δουλοκτθτικό ςφςτθμα. τθν εποχι του Μεςαίωνα παρατθροφνται ςθμαντικζσ ανακατατάξεισ ςε ολόκλθρθ τθν Ευρϊπθ, που προκαλοφνται από τισ αλλεπάλλθλεσ επιδρομζσ των βαρβαρικϊν φφλων από τα βόρεια τθσ Ευρϊπθσ. Λζξεισ-κλειδιά για τον Μεςαίωνα: κοταδιςμόσ, κρθςκευτικοί πόλεμοι, Σταυροφορίεσ, Ιερά Εξζταςη Πρώιμοσ Μεςαίωνασ Μονοφωνική μουςική Βυζαντινή μουςική Παράλλθλα με τθν Βυηαντινι Αυτοκρατορία αναπτφςςεται και θ Βυηαντινι μουςικι, θ λειτουργικι μουςικι τθσ Ορκόδοξθσ Εκκλθςίασ. Θ αρχι τθσ τοποκετείται ιςτορικά ςτον 4 ο αιϊνα, όταν θ Κωνςταντινοφπολθ γίνεται πρωτεφουςα τθσ Βυηαντινισ Αυτοκρατορίασ. Θ ακμι τθσ ςυμπίπτει με τθν διακυβζρνθςθ του Ιουςτινιανοφ (6 οσ αιϊνασ). Μονοφωνική λζγεται θ μουςικι ςτθν οποία όλοι τραγουδοφν (ι παίηουν ) τθν ίδια ακριβϊσ μελωδία. Χαρακτηριςτικά: Μονοφωνικι μουςικι με ιςοκράτθ Ο ρυκμόσ ακολουκεί το κείμενο Θ μελωδικι γραμμι «περιγράφει» ςυμβολικά το κρθςκευτικό κείμενο. (Π.χ. ςτισ λζξεισ που αναφζρονται ςτον Παράδειςο, θ μελωδία ανεβαίνει) Θ ςθμειογραφία περνάει από διάφορα ςτάδια: αλφαβθτικι, εκφωνθτικι, νευματικι. Θ ςφγχρονθ μορφι τθσ κακιερϊκθκε το 1814. Οι φκόγγοι τθσ Βυηαντινισ μουςικισ: Πα, Βου, Γα, Δθ, Κε, Ηω, Νθ. Ψάλλεται από άντρεσ, κατάλλθλα εκπαιδευμζνουσ, ςε χορο ι ςολιςτικά. 1
Μεγάλοι μελωδοί: Ρωμανόσ ο Μελωδόσ, Ιωάννθσ ο Δαμαςκθνόσ, Κοςμάσ ο Μελωδόσ, Ιωάννθσ Κουκουηζλθσ, Πζτροσ Μπερεκζτθσ, Γρθγόριοσ Πρωτοψάλτθσ κ.α. Μουςικά όργανα τθσ εποχισ του Βυηαντίου: Πνευςτά: αυλόσ, ςουραφλι, κάλαμοσ, πλαγίαυλοσ, δίαυλοσ Ζγχορδα: πανδοφρα, ταμπουράσ, λαγοφτο, ψαλτιριο (κανονάκι) Κρουςτά: τφμπανο, κφμβαλα 2
Γρηγοριανό μέλοσ Γρθγοριανό μζλοσ ονομάηεται θ λειτουργικι μουςικι τθσ κεντρικισ και δυτικισ Ευρϊπθσ ςτθν μορφι που πιρε ςτα τζλθ του 6 ου και τισ αρχζσ του 7 ου αιϊνα. το Γρθγοριανό μζλοσ κα βαςιςτεί το μεγαλφτερο μζροσ τθσ μετζπειτα μουςικισ δθμιουργίασ για εκκλθςιαςτικι χριςθ. Σμιματά του ψάλλονται ακόμα και ςιμερα ςτισ λειτουργίεσ τθσ Κακολικισ κυρίωσ εκκλθςίασ. Σα ςθμάδια πάνω από το κείμενο λζγονται νεφματα και υποδεικνφουν τθν κίνθςθ τθσ μελωδίασ. Χαρακτηριςτικά: Μονοφωνικό μζλοσ για λειτουργικι χριςθ (δυτικι εκκλθςία) Λατινικό (κρθςκευτικό) κείμενο Ο ρυκμόσ βαςίηεται ςτον ρυκμό των λζξεων του κειμζνου Δεν υπάρχει οργανικι ςυνοδεία Νευματικι ςθμειογραφία (ωσ τον 10 ο αιϊνα περίπου) Οι ψάλτεσ, άνδρεσ ι αγόρια, είναι κατάλλθλα εκπαιδευμζνοι ςτα μοναςτιρια. Σο γρθγοριανό μζλοσ αποτελείται από ςολιςτικά μζρθ που εναλλάςςονται με χορωδιακά τμιματα. 3
Μεςαίωνασ Η ανάπτυξη τησ πολυφωνίασ Η ανάπτυξη τησ πολυφωνίασ Οι πρϊτεσ (επίςθμεσ) μορφζσ πολυφωνίασ εμφανίηονται ςτα τζλθ του 9 ου αιϊνα με το Organum (όργανο), ςτο οποίο θ βαςικι μελωδία (Γρθγοριανό μζλοσ) ςυνοδεφεται από μία παράλλθλθ μελωδικι γραμμι ςε απόςταςθ 4 θσ ι 5 θσ. Μετά το organum γριγορα εμφανίηονται πιο πολφπλοκεσ πολυφωνικζσ μορφζσ: το discantus θ φωνι που προςτίκεται ςτο γρθγοριανό μζλοσ κινείται πιο ανεξάρτθτα και προςκζτει μελωδικά «ςτολίδια». τθν ςυνζχεια προςτίκενται περιςςότερεσ φωνζσ με όλο και μεγαλφτερθ ανεξαρτθςία (μοτζτο). Η Σχολή τησ Παναγίασ των Παριςίων Από τουσ μουςικοφσ του Κακεδρικοφ Ναοφ του Παριςιοφ αναπτφςςεται ζνα νζο ςυνκετικό φφοσ βαςιςμζνο ςτθν πολφφωνικι γραφι των προθγουμζνων αιϊνων. Κφριοι αντιπρόςωποι είναι ο Λεονζν (Leonin), οργανίςτασ ςτθν Παναγία των Παριςίων μζχρι τα τζλθ του 12ου αιϊνα ο οποίοσ ξεφεφγει από τα δεςμά του Γρθγοριανοφ μζλουσ, εφαρμόηει τθν αντίκετθ κίνθςθ των φωνϊν και μετατρζπει το organum ςε ζργο τζχνθσ και ο Περοτζν (Perotin) (1180-1210) που ιταν μακθτισ του Λεονεν. Ο Περοτζν, ειςάγει τθ μίμθςθ, και προςπακεί να τελειοποιιςει τθ ςθμειογραφία κακορίηοντασ και τθ διάρκεια των φκόγγων που χρθςιμοποιοφςε. Θ μουςικι τθσ χολισ αυτισ ονομάηεται και ars antiqua (παλαιά τζχνθ) ςε αντίκεςθ με τθν μετζπειτα ars nova (νζα τζχνθ). Η ars nova Θ μουςικι τθσ ars nova εμφανίηεται πιο απελευκερωμζνθ και επθρεαςμζνθ και από τθ λαϊκι μουςικι. τισ αρχζσ του 14ου αιϊνα, ο Φιλίπ ντε Βιτρφ (1291-1361), Γάλλοσ διπλωμάτθσ, ςυνκζτθσ, ποιθτισ και κεωρθτικόσ, γράφει ζνα ςθμαντικό ζργο, ζνα εγχειρίδιο ςυνκετικισ τεχνικισ, το οποίο περιζχει όλεσ τισ νζεσ τάςεισ που ζτειναν να επικρατιςουν ςτθν μουςικι δθμιουργία. Με το ζργο αυτό κλονίηεται θ κυριαρχία των εκκλθςιαςτικϊν τρόπων (κλιμάκων) και εδραιϊνεται τθν ευρεία χριςθ των διαςτθμάτων 3θσ και 6θσ, που κεωροφνταν μζχρι τότε διαφωνίεσ, ενϊ καταργείται θ κυριαρχία του τρίςθμου ρυκμοφ που ςυνδεόταν ςυμβολικά με τθν Αγία Σριάδα. Όλεσ αυτζσ τισ κατακτιςεισ που κατζγραψε ο Βιτρφ τισ εφάρμοςε με τον ιδανικότερο τρόπο ο Γκυγιϊμ ντε Μαςϊ (1300-1377), πρωτοπρεςβφτεροσ ςτον κακεδρικό ναό τθσ Ρεμσ ςτθ Βόρεια Γαλλία. Εκτόσ από τισ άλλεσ ςυνκζςεισ του, ςθμαντικότατθ είναι θ τετράφωνθ Λειτουργία Messe Notre Dame, θ οποία με τθν εξαιρετικι τθσ καταςκευι εδραιϊνει τθν Λειτουργία ςαν μουςικι μορφι. 4
Η ςημειογραφία Γφρω ςτον 11 ο αιϊνα εμφανίηεται θ πρϊτθ μορφι ςθμειογραφίασ που κα οδθγιςει ςτο τα 1030 μ.χ., ο Ιταλόσ Γκουίντο ντϋαρζτςο (990-1050 μ.χ.) δίνει τα ςθμερινά ονόματα ςτουσ φκόγγουσ τθσ ςθμερινό πεντάγραμμο: αρχικά ςυνδυάηεται κλίμακασ παίρνοντασ τισ αρχικζσ ςυλλαβζσ των θ νευματικι γραφι με γραμμζσ που ορίηουν πρϊτων θμιςτιχίων ενόσ φμνου ςτον Άγιο Ιωάννθ ςτακερζσ νότεσ (αρχικά θ Φα, θ Ντο και θ Λα). Σον 12 ο UT queant laxis Για να μποροφν αιϊνα εμφανίηονται τα κλειδιά RE sonare fibris να αντθχοφν με χαλαρζσ (ςιμερα κλειδί του Φα, του ολ και του MI ra gestorum χορδζσ οι δοφλοι ςου Ντο), ενϊ τον 14 ο αιϊνα θ λεγόμενθ τετράγωνθ ςθμειογραφία, ςτθν οποία τα νεφματα αντικακίςτανται από ρομβοειδι ι τετράγωνα ςχιματα που γράφονται πάνω ςε οριηόντιεσ γραμμζσ (τρίγραμμο - FA muli tuorum SOLve polluti LA bii reatum Sancte Johannes τα κατορκϊματά ςου, λφςε τθν αμαρτία των μολυςμζνων μου χειλζων, Άγιε Ιωάννθ. εξάγραμμο - πολφγραμμο και ςυνθκζςτερα, τετράγραμμο). Σημαντικοί ςυνθζτεσ τησ εποχήσ του Μεςαίωνα: Λεονεν (Leonin/ 1150-1210 περίπου), Περοτεν (Perotin, 1150-1225 περίπου), Σηων Ντάνςτεϊμπλ (John Dunstable, 1370-1453), Γκυγιϊμ Ντυφαί (Guillaume Dufay, 1400-1474), Γιοχάνεσ Όκεγκεμ (Johannes Ockeghem, 1430-1495), Γιάκομπ Όμπρεχτ (Jacob Obrecht, 1430-1505), Ηοςκζν ντε Πρε (Josquin Desprez, 1450-1521) 5
Η κοςμική μουςική του Μεςαίωνα Θ κοςμικι μουςικι ςυνδζεται με τουσ περιπλανϊμενουσ τραγουδιςτζσ που πθγαίνουν από μζροσ ςε μζροσ και τραγουδοφν για τον ζρωτα και τον πόλεμο. Οι μουςικοί αυτοί (Σροβαδοφροι ςτθ Νότια Γαλλία, Σρουβζροι ςτθ Βόρεια Γαλλία, Ερωτοτραγουδιςτζσ Minnessänger, ςτθ Γερμανία) ςυνκζτουν και τραγουδοφν διάφορα είδθ κοςμικισ μουςικισ: Ροντό, Μαδριγάλι, Λαί και ανςόν, που αντιςτοιχοφν ςυνικωσ ςε χοροφσ. Ο διάςθμοσ τρουβζροσ ο Αντάμ ντε λα Αλ (Adam de la Halle, 1237-1287), γνωςτόσ με το παρατςοφκλι "Ο καμποφρθσ του Αρράσ", ζγραψε ζνα είδοσ μουςικισ που λεγόταν «Παιχνίδια» και ιταν τραγουδιςτοί διάλογοι που ςχολιάηουν ευχάριςτα κάποιο ερωτικό επειςόδιο. Ερωτήςεισ 1. Ποια χρονικι περίοδοσ τθσ ιςτορίασ ονομάηεται Μεςαίωνασ; 2. Ποια είναι τα χαρακτθριςτικά του Μεςαίωνα; 3. Σι είναι θ μονοφωνικι μουςικι; 4. Ποια είναι τα χαρακτθριςτικά τθσ Βυηαντινισ μουςικισ; 5. Ποια μουςικά όργανα παίηονται τθν εποχι του Βυηαντίου; 6. Σι είναι το Γρθγοριανό μζλοσ; 7. Ποια είναι τα χαρακτθριςτικά του Γρθγοριανοφ μζλουσ; 8. Ποιεσ είναι οι πρϊτεσ μορφζσ πολυφωνίασ; 9. Σι γνωρίηεται για τθν χολι τθσ Παναγίασ των Παριςίων; 10. Σι είναι θ ars nova; 11. Σι γνωρίηεται για τθν τετράγωνθ ςθμειογραφία; 12. Πότε κακιερϊκθκαν οι ςθμερινζσ ονομαςίεσ για τουσ μουςικοφσ φκόγγουσ (ντο, ρε, μι, κλπ); 13. Αναφζρατε μερικοφσ ςθμαντικοφσ ςυνκζτεσ του Μεςαίωνα. 14. Πϊσ ονομάηονταν οι περιπλανϊμενοι τραγουδιςτζσ ςτθν Γαλλία και τθν Γερμανία του Μεςαίωνα; 15. Ποια είδθ κοςμικισ μουςικισ του Μεςαίωνα γνωρίηετε; 6