ÉÄÑÕÌÁ ÅÕÃÅÍÉÄÏÕ ÑÕÓÏÕÍ ÌÅÔÁËËÉÏÍ ÁÊÁÄÇÌÉÁÓ ÁÈÇÍÙÍ ÅÊÐÁÉÄÅÕÔÉÊÏ ÅÃ ÅÉÑÉÄÉÏ ÁÊÁÄÇÌÉÙÍ ÅÌÐÏÑÉÊÏÕ ÍÁÕÔÉÊÏÕ
Á ÅÊÄÏÓÇ 2010 ISBN: 978-960-337-093-2 Copyright 2010 Ίδρυμα Ευγενίδου Áðáãïñåýåôáé ç ïëéêþ Þ ìåñéêþ áíáôýðùóç ôïõ âéâëßïõ êáé ôùí åéêüíùí ìå êüèå ìýóï êáèþò êáé ç äéáóêåõþ, ç ðñïóáñìïãþ, ç ìåôáôñïðþ êáé ç êõêëïöïñßá ôïõ ( ñèñï 3 ôïõ í. 2121/1993).
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ Ï ÅõãÝíéïò Åõãåíßäçò, éäñõôþò êáé ïñçãüò ôïõ «Éäñýìáôïò Åõãåíßäïõ», ðñïåßäå åíùñßôáôá êáé ó çìüôéóå ôç âáèéü ðåðïßèçóç üôé áíáãêáßï ðáñüãïíôá ãéá ôçí ðñüïäï ôïõ Ýèíïõò áðïôåëåß ç Üñôéá êáôüñôéóç ôùí ôå íéêþí ìáò óå óõíäõáóìü ðñïò ôçí çèéêþ ôïõò áãùãþ. Ôçí ðåðïßèçóþ ôïõ áõôþ ôçí ìåôýôñåøå óå ãåííáßá ðñüîç åõåñãåóßáò, üôáí êëçñïäüôçóå óåâáóôü ðïóü ãéá ôç óýóôáóç Éäñýìáôïò, ðïõ èá åß å ùò óêïðü íá óõìâüëëåé óôçí ôå íéêþ åêðáßäåõóç ôùí íýùí ôçò ÅëëÜäáò. ôóé, ôïí ÖåâñïõÜñéï ôïõ 1956 óõíåóôþèç ôï «ºäñõìá Åõãåíßäïõ», ôïõ ïðïßïõ ôçí äéïßêçóç áíýëáâå ç áäåëöþ ôïõ Ìáñ. Óßìïõ, óýìöùíá ìå ôçí åðéèõìßá ôïõ äéáèýôç. Áðü ôç óôéãìþ åêåßíç Üñ éóáí ðñáãìáôïðïéïýìåíïé ïé óêïðïß ðïõ ïñáìáôßóèçêå ï ÅõãÝíéïò Åõãåíßäçò êáé óõã ñüíùò ç åêðëþñùóç ìéáò áðü ôéò âáóéêüôåñåò áíüãêåò ôïõ åèíéêïý ìáò âßïõ. Ôï Ýñãï ôïõ Éäñýìáôïò óõíý éóå áðü ôï 1981 ìý ñé ôï 2000 ï Íéêüëáïò Âåñíßêïò- Åõãåíßäçò Ýêôïôå óõíå ßæåé áõôü ï ê. Ëåùíßäáò ÄçìçôñéÜäçò-Åõãåíßäçò. ÊáôÜ ôçí êëéìüêùóç ôùí óêïðþí ôïõ, ôï ºäñõìá ðñïýôáîå ôçí Ýêäïóç ôå íéêþí âéâëßùí ôüóï ãéá ëüãïõò èåùñçôéêïýò üóï êáé ðñáêôéêïýò. Äéåðéóôþèç ðñüãìáôé üôé áðïôåëåß ðñùôáñ éêþ áíüãêç ï åöïäéáóìüò ôùí ìáèçôþí ìå óåéñýò áðü âéâëßá, ôá ïðïßá èá Ýèåôáí ïñèü èåìýëéá óôçí ðáéäåßá ôïõò êáé èá áðïôåëïýóáí óõã ñüíùò ðïëýôéìç âéâëéïèþêç ãéá êüèå ôå íéêü. Åéäéêüôåñá, üóïí áöïñü óôá åêðáéäåõôéêü âéâëßá ôùí óðïõäáóôþí ôùí Äçìïóßùí Ó ïëþí Åìðïñéêïý Íáõôéêïý, ôï ºäñõìá áíýëáâå ôüôå ôçí ÝêäïóÞ ôïõò óå ðëþñç êáé óôåíþ óõíåñãáóßá ìå ôç Äéåýèõíóç ÍáõôéêÞò Åêðáéäåýóåùò ôïõ Õðïõñãåßïõ ÅìðïñéêÞò Íáõôéëßáò, õðü ôçí åðïðôåßá ôïõ ïðïßïõ õðüãïíôáé ïé Ó ïëýò áõôýò. Ç áíüèåóç óôï ºäñõìá Ýãéíå ìå ôçí õð áñéè. 61228/5031, ôçò 9çò Áõãïýóôïõ 1966, áðüöáóç ôïõ ÕÅÍ, ïðüôå êáé óõíåêñïôþèç êáé ç áñìüäéá ÅðéôñïðÞ Åêäüóåùí. ÁðïôÝëåóìá ôçò óõíåñãáóßáò áõôþò Þôáí ç Ýêäïóç ôçò ÓåéñÜò ÂéâëéïèÞêç ôïõ Íáõôéêïý, üðïõ åîåäüèçóáí: á) Ãéá ôïõò ìáèçôýò ôùí Δημοσίων Σχολών Εμπορικού Ναυτικού 30 ôüìïé âéâëßùí (1967 1979). â) Ãéá ôéò ÁÄÓÅÍ (Áíþôåñåò Äçìüóéåò Ó ïëýò Åìðïñéêïý Íáõôéêïý) 54 ôüìïé (1979 2001). Êýñéïò óêïðüò ôùí åêäüóåùí áõôþí, ôùí ïðïßùí ôï ðåñéå üìåíï åßíáé óýìöùíï ìå ôá åêüóôïôå éó ýïíôá áíáëõôéêü ðñïãñüììáôá ôïõ ÕÅÍ, Þôáí ç ðáñï Þ ðñïò ôïõò óðïõäáóôýò ôùí Íáõôéêþí Ó ïëþí ÁÄÓÅÍ êáé Íáõôéêþí Ëõêåßùí ôùí áíáãêáßùí ôüôå åêðáéäåõôéêþí êåéìýíùí, ôá ïðïßá áíôéóôïé ïýí ðñïò ôá ìáèþìáôá ðïõ äéäüóêïíôáé óôéò Ó ïëýò áõôýò. Åðßóçò åëþöèç éäéáßôåñç ðñüíïéá, þóôå ôá âéâëßá áõôü íá åßíáé ãåíéêüôåñá ñþóéìá ãéá üëïõò ôïõò áîéùìáôéêïýò ôïõ Åìðïñéêïý Íáõôéêïý, ðïõ áóêïýí ôï åðüããåëìá Þ åîåëßóóïíôáé óôçí éåñáñ ßá ôïõ êëüäïõ ôïõò, ùñßò áõôü íá óçìáßíåé üôé åðýñ åôáé ìåôáâïëþ óôç óôüèìç ôïõ ðåñéå ïìýíïõ ôïõò. Ìå ôçí õð. áñ. Μ 2111. 1/2/99/28-05-1999 (ΦΕΚ 1168Â/14-6-99) õðïõñãéêþ áðüöáóç, όπως τροποποιήθηκε με την Κ.Υ.Α. των υπουργών Οικονομίας και Οικονομικών και Εμπορικής Ναυτιλίας αρ. Μ 3611.2/05/05/16-12-2005 (ΦΕΚ 1942 Β/30-12-2005 και ΦΕΚ 169 Β/13-02-2006), το ÕÅÍ áíýèåóå óôï ºäñõìá Åõãåíßäïõ ôçí óõããñáöþ êáé Ýêäïóç ôùí äéäáêôéêþí åã åéñéäßùí των Ναυτικών Ακαδημιών ήäç ôï ÕΠ.ΟΙ.Α.Ν.
ðñïåêþñõîå ôçí óõããñáöþ 27 βιβλίων ðñïò êüëõøç των áíáãêþí ôùí óðïõäáóôþí âüóåé ôùí éó õüíôùí áíáëõôéêþí ðñïãñáììüôùí. Ïé óõããñáöåßò êáé ç ÅðéôñïðÞ Åêäüóåùí ôïõ Éäñýìáôïò êáôáâüëëïõí êüèå ðñïóðüèåéá, þóôå ôá âéâëßá íá åßíáé åðéóôçìïíéêþò Üñôéá áëëü êáé ðñïóáñìïóìýíá óôéò áíüãêåò êáé ôéò äõíáôüôçôåò ôùí óðïõäáóôþí. Ãé áõôü Ý ïõí ðñïóåãìýíç ãëùóóéêþ äéáôýðùóç ôùí êåéìýíùí ôïõò êáé ç äéáðñáãìüôåõóç ôùí èåìüôùí åßíáé áíüëïãç ðñïò ôç óôüèìç ôçò åêðáéäåýóåùò, ãéá ôçí ïðïßá ðñïïñßæïíôáé. Ìå ôçí ðñïóöïñü óôïõò êáèçãçôýò, óôïõò óðïõäáóôýò των ΑΕΝ êáé óå üëïõò ôïõò áîéùìáôéêïýò ôïõ Åμπορικού Íαυτικού ôùí åêäüóåþí ôïõ, ôï ºäñõìá óõìâüëëåé óôçí ðñáãìáôïðïßçóç ôïõ óêïðïý ôïõ éäñõôþ ôïõ Åõãåíßïõ Åõãåíßäïõ. ÅÐÉÔÑÏÐÇ ÅÊÄÏÓÅÙÍ ÉÄÑÕÌÁÔÏÓ ÅÕÃÅÍÉÄÏÕ Εμμανουήλ Δρης, êáèçãçôþò ΕΜΠ, Ðñüåäñïò. ÉùÜííçò Ôåãüðïõëïò, ïì. êáèçãçôþò ÅÌÐ. ÉùÜííçò ÔæáâÜñáò, áíôéíáýáñ ïò Ë.Ó. (Å.Á.). Iάκωβος Σέργης, αρχιðëïßáñ ïò Ë.Ó., Ä/ντής Íáõô. Åêðαιδ. Υ.Θ.Υ.Ν.ΑΛ. Óýìâïõëïò åðß ôùí åêäüóåùí ôïõ Éäñýìáôïò Êùí. Áãã. ÌáíÜöçò, ïìüôéìïò êáèçã. ÖéëïóïöéêÞò Ó ïëþò Ðáíåðéóôçìßïõ Áèçíþí. Eπιστημονικός Σύμβουλος για το βιβλίο «Ναυτική Γεωγραφία» Κωνσταντίνος Κουτσόπουλος, καθηγ. Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Διατελέσαντα μέλη της Επιτροπής Γ. Κακριδής (1955-1959) Καθηγητής ΕΜΠ, Α. Καλογεράς (1957-1970) Καθηγητής ΕΜΠ, Α. Παππάς (1955-1983) καθηγητής ΕΜΠ, Χ. Καβουνίδης (1955-1984) Μηχ. Ηλ. ΕΜΠ, Μ. Αγγελόπουλος (1970-2003) ομ. καθηγητής ΕΜΠ, Σπ. Γουλιέλμος (1958) Αντ/ρχος, Ξ. Αντωνιάδης (1959-1966) Αντ/ρχος, Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Π. Γ. Τσακίρης (1967-1969) Πλοίαρχος, Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Ελλ. Σίδερης (1967-1969) Υποναύαρχος, Π. Φουστέρης (1969-1971) Αντιπλοίαρχος Λ.Σ, Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Αλ. Μοσχονάς (1971-1972) Αντιπλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Ι. Χρυσανθακόπουλος (1972-1974) Αντιπλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Αθαν. Σωτηρόπουλος (1974-1977) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Γ. Σπαρτιώτης (1977) Αντιπλοίαρχος Λ.Σ., προσωρινός Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Θ. Πουλάκης (1977-1979) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Π. Λυκούδης (1979-1981) Πλοίαρχος Λ. Σ., Δ/ ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Αναστ. Δημαράκης (1981-1982) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Κ. Τσαντήλας (1982-1984) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Α. Σταυρόπουλος ομ. καθηγητής Πειραιώς (-2008) Ε. Τζαβέλας (1984-1986) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Γ. Γρηγοράκος (1986-1988) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Α. Μπαρκατσάς (1988-1989) Αρχιπλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Κ. Παπαναστασίου (1989) Αρχιπλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Γ. Λάμπρου (1989-1992) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Κ. Κοκορέτσας (1992-1993) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Κ. Μαρκάκης (1993-1994) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Ι. Ζουμπούλης (1994-1995) Πλοίαρχος Λ.Σ., Φ. Ψαρράς (1995-1996) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Γ. Καλαρώνης (1996-1998) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Θ. Ρεντζεπέρης (1998-2000) Αντιπλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Ι. Στεφανάκης (2000-2001) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Κ. Μαρίνος (2001) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Π. Εξαρχόπουλος (2001-2003) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Κ. Μπριλάκης (2003-2004) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Ν. Θεμέλαρος (2003-2004) Αντιπλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Π. Κουβέλης (2004-2005) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Δ. Βασιλάκης (2005-2008) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ., Π. Πετρόπουλος (2008-2009) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ.,Α. Ματσάγγος (2009-2011) Πλοίαρχος Λ.Σ., Δ/ντής Ναυτ. Εκπαιδ..
ΙΔΡΥΜΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΠΟΛΥΞΕΝΗΣ Γ. ΜΟΙΡΑ Kαθηγήτρια ΤΕΙ Πειραιά Δρ. Κοινωνιολογίας - Περιφερειολόγος ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ν. ΜΥΛΩΝΟΠΟΥΛΟΥ Αξιωματικός Λ.Σ. (ε.α) Δρ. Ναυτικού Δικαίου ΑΘΗΝΑ 2010
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ Το περιεχόμενο του εγχειριδίου απευθύνεται στους σπουδαστές των Ακαδημιών Εμπορικού Ναυτικού και ανταποκρίνεται στη διδακτέα ύλη του αναλυτικού προγράμματος της ΑΕΝ Πλοιάρχων (ΦΕΚ 1224/Β/2007). Σκοπός του εγχειριδίου είναι να αποκτήσουν οι σπουδαστές γνώση των βασικών στοιχείων της ωκεανογραφίας και των ιδιοτήτων του θαλασσινού νερού, των ηπείρων, των ωκεανών της γης, των κυριότερων θαλασσών, των κυριότερων λιμένων της γης και των εμπορευμάτων που διακινούνται από αυτούς, αλλά και γνώση των μεγάλων πλωτών ποταμών, λιμνών και διωρύγων. Το εγχειρίδιο περιλαμβάνει επτά κεφάλαια. Το πρώτο αναφέρεται στη γεωγραφία ως επιστήμη, στη συμβολή των αρχαίων Ελλήνων στη δημιουργία και εξέλιξη ως επιστημονικού κλάδου και στις κατηγοριοποιήσεις της. Επίσης εξετάζεται ειδικότερα η Ναυτική Γεωγραφία ως ειδικός κλάδος της Γεωγραφίας και η αλληλεξάρτηση των διαφόρων παραγόντων που επηρεάζουν τη ναυτιλιακή δραστηριότητα, την ανάπτυξη του διεθνούς θαλάσσιου εμπορίου στις διάφορες χώρες του κόσμου και τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτισμικές επιπτώσεις από την άσκησή τους. Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στην ωκεανογραφία ως επιστημονικό κλάδο που ενώνει τους τομείς της γεωγραφίας, της γεωλογίας, της χημείας, της φυσικής και της βιολογίας. Η μελέτη των ωκεανών οφείλεται στη σημασία τους για τις μεταφορές-ναυσιπλοΐα, στην αξία τους ως πηγή ενέργειας, ως πηγή τροφής, ως αποθήκη φυσικών πόρων (πετρέλαιο, φυσικό αέριο, κασσίτερος, μέταλλα κ.λπ.), καθώς και στην επίδραση που ασκούν στο κλίμα. Το τρίτο κεφάλαιο εξετάζει τις ηπείρους και τους ωκεανούς της γης, ώστε ο φοιτητής να αποκτήσει πλήρη εικόνα του υδάτινου στοιχείου της γης. Το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στις θάλασσες και στα πέλαγα, δίνοντας μεγαλύτερη έμφαση στα ελληνικά πελάγη και στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Το πέμπτο κεφάλαιο αναφέρεται στα λιμάνια, μέσω των οποίων γίνεται η διακίνηση εμπορευμάτων και αγαθών καθώς και επιβατών από και προς κάθε γωνία της γης. Το έκτο κεφάλαιο αναφέρεται στους πλωτούς ποταμούς και στις λίμνες που έχουν μεγάλη σημασία για τη διεξαγωγή του διεθνούς εμπορίου. Το έβδομο κεφάλαιο αναφέρεται στη σημασία των διωρύγων όσον αφορά στην ασφαλή και οικονομική διεξαγωγή της ναυσιπλοΐας. Οι συγγραφείς θα ήθελαν να επισημάνουν ότι οι χάρτες που περιλαμβάνονται στο εγχειρίδιο έχουν δημιουργηθεί αποκλειστικά και μόνο για να διευκολύνουν τους φοιτητές στη δημιουργία «εικόνας» του γεωγραφικού χώρου του λιμένα και γι αυτόν το λόγο δεν περιέχουν άλλες περιττές πληροφορίες. Τέλος, οι συγγραφείς εκφράζουν τις θερμές ευχαριστίες τους στην Επιτροπή Εκδόσεων του Ιδρύματος Ευγενίδου, στον ειδικό επιστημονικό σύμβουλο της Επιτροπής κ. Κωνσταντίνο Κουτσόπουλο καθηγητή ΕΜΠ και στο προσωπικό του Εκδοτικού Τμήματος για τη διόρθωση και λοιπή φροντίδα του κειμένου. Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται και σε όλους όσοι συνέβαλαν άμεσα ή έμμεσα στην ολοκλήρωση της συγγραφής. Οι συγγραφείς
Κεφάλαιο 1 ΠΕΡΙ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ 1.1 Η έννοια της Γεωγραφίας 1.2 Διακρίσεις της Γεωγραφίας 1.3 Ο γεωγραφικός χάρτης Γενικά 1.4 Ναυτική Γεωγραφία 1.5 Ο ναυτικός χάρτης 1.6 Ο ηλεκτρονικός χάρτης
10 1.1 Η έννοια της Γεωγραφίας. Στην Ελλάδα, ο όρος Γεωγραφία είναι γνωστός από την εποχή του Αριστοτέλη (4 ος π.χ. αιώνας) και αναφέρεται στην περιγραφή της γης. Η Γεωγραφία συνδέεται με έναν από τους αρχαιότερους τομείς της ανθρώπινης γνώσεως, διότι ο άνθρωπος πάντοτε επεδίωκε να γνωρίζει νέους τόπους είτε από περιέργεια, είτε από ανάγκη, είτε από απληστία. Ως πρώτος γεωγράφος αναφέρεται ο επικός ποιητής Όμηρος (8 ος αιώνας π.χ.). Γύρω στα 600 π.χ. στη Μίλητο της Ιωνίας τίθενται οι βάσεις της Γεωγραφίας ως επιστήμης από το Θαλή (630/635 543 π.χ.), τον Αναξίμανδρο (610 545 π.χ.) και τον Εκαταίο το Μιλήσιο (540 479 π.χ.). Στον Εκαταίο αποδίδεται η συγγραφή ενός από τα αρχαιότερα γεωγραφικά κείμενα, που είναι γνωστό με τον τίτλο Περίπλοι. Σ αυτό περιγράφονται οι θαλάσσιοι δρόμοι που συνέδεαν τα σπουδαιότερα εμπορικά κέντρα της εποχής. Σημαντικός γεωγράφος και πρόδρομος όλων των περιηγητών θεωρείται ο Ηρόδοτος (485 421/415 π.χ.), καθώς στο ιστορικό του έργο παρέχει γεωγραφικές πληροφορίες για τις διάφορες περιοχές που επισκέφθηκε κατά τα ταξίδια του [(σχ. 1.1(α)]. Σπουδαίοι γεωγράφοι υπήρξαν επίσης ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης (380 310 π.χ.) ο οποίος στα έργα του Περί Ωκεανού και Γης Περίοδος, περιέγραψε τις ταξιδιωτικές εμπειρίες του παραθέτοντας τους σχετικούς χάρτες, ο Στράβων (63 π.χ. 25 μ.χ.) με το έργο του Γεωγραφικά, που θεωρείται ο πληρέστερος Γεωγραφικός Άτλας της εποχής του και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (108 168 μ.χ.) [σχ. 1.1(β)] με το έργο του Γεωγραφική Υφήγησις το οποίο περιέχει οδηγίες για τη σύνταξη γεωγραφικών χαρτών και κατάλογο 8.000 τοπωνυμιών. Μετά τον Πτολεμαίο η εξέλιξη της επιστημονικής γεωγραφίας εμποδίστηκε από το θρησκευτικό δογματισμό και από τις δεισιδαιμονίες του Μεσαίωνα. Μάλιστα, στην περίοδο του Μεσαίωνα η χαρτογραφία, η οποία εξακολουθεί να είναι αναγκαία, είτε αναπαράγει τη ρωμαϊκή χαρτογραφία είτε την αναπροσαρμόζει, προκειμένου να αποτυπώσει γεωγραφικά το χριστιανικό κόσμο. Χαρακτηριστικός είναι ο χάρτης με την ονομασία Carta Pisana (~1275) που βρέθηκε στην Πίζα και φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού. Ο χάρτης αυτός απεικονίζει τη Μεσόγειο θάλασσα και σχεδιάστηκε με σκοπό να βοηθήσει τους Σταυροφόρους της Η' Σταυροφορίας. Ο χάρτης, καθώς περιλαμβάνει πορείες πλεύσεως, λιμάνια και αγκυροβόλια εντάσσεται στην κατηγορία των ναυτικών χαρτών [ή πορτολάνοι (portolans) χάρτες πλοηγήσεως]. Από το 16 ο αιώνα αρχίζει σταδιακά να βελτιώνεται η χαρτογραφία και να γράφονται τα πρώτα εγχειρίδια γεωγραφίας (Κοσμογραφίες). Αυτά περιείχαν στοιχεία αστρονομίας, ιστορίας και φυσικών επιστημών και ήταν εικονογραφημένα με χάρτες και σχήματα. Η Γεωγραφία ως επιστήμη αρχίζει να προβάλλεται και πάλι στον 17 ο αιώνα. Ο Β. Βαρένιους (Β. Varenius) (1622 1650) στο έργο του Geographia generalis εξετάζει όλα τα φυσικά φαινόμενα θέτοντας τη βάση για την ανάπτυξη της Ωκεανογραφίας, της Κλιματολογίας και της Ορεογραφίας. Στον 19 ο αιώνα, δύο Γερμανοί, ο A. φον Xούμπολντ (A. Von Humboldt) (1769 1859), με το έργο του Κόσμος και ο Κ. Ρίτερ (C. Ritter) (1779 1859) με το έργο του Γεωγραφία, έθεσαν τις βάσεις της νεότερης Γεωγραφίας, ως επιστήμης πολύπλευρης, περιγραφικής και ερμηνευτικής. To 1850 ιδρύθηκε στη Νέα Υόρκη η Αμερικανική Γεωγραφική και Στατιστική Υπηρεσία (American Geographical and Statistical Society) και το 1870 δημιουργήθηκαν έδρες Γεωγραφίας στα γερμανικά πανεπιστήμια. Γεωγραφία είναι η επιστήμη που ασχολείται με τη συστηματική μελέτη και την περιγραφή της επιφάνειας της γης και των φαινομένων που συμβαίνουν σ αυτήν. Περιγράφει, διερευνά, αναλύει, κατανοεί και εξηγεί τη διαμόρφωση της επιφάνειας της γης και όλα τα φαινόμενα και τις δραστηριότητες που προέρχονται από την αλληλεπίδραση φυσικού περιβάλλοντος και ανθρώπινης δραστηριότητας. Κατ επέκταση, ως επιστήμη μελετά και τη σχέση που αναπτύσσει ο άνθρωπος με τη γη. Μελετά το πώς οι άνθρωποι χρησιμοποιούν, αλλά και διαμορφώνουν το χώρο μέσα στον οποίο δραστηριοποιούνται και πώς ο γεωγραφικός χώρος επηρεάζει τον τρόπο ζωής τους. Η σύγχρονη Γεωγραφία είναι μία κοινωνική επιστήμη, στο χώρο της οποίας νέα και διαφορετικά ρεύματα συνυπάρχουν και συνυφαίνονται με την παράδοση. Παράλληλα η εξειδίκευση ως προς το
11 (α) (β) Σχ. 1.1. Χάρτης του κόσμου κατά πληροφορίες του Ηροδότου (α) και του Πτολεμαίου (β) από το βιβλίο «Άτλας Αρχαίας και Κλασικής Γεωγραφίας» των J. M. Dent and Sons (1912).
12 αντικείμενο και τις χρησιμοποιούμενες μεθόδους δημιουργεί διάφορες κατευθύνσεις, ενώ η κυρίαρχη προσέγγιση είναι διεπιστημονική και συνθετική. Μέσα απ τη Γεωγραφία συναντώνται η Κοινωνιολογία, η Οικολογία, η Πολιτική, η Ιστορία, η Οικονομία, η Δημογραφία, τα Μαθηματικά, οι Διεθνείς Σχέσεις και άλλες επιστήμες οι οποίες αποτελούν εργαλεία για το γεωγράφο, ως προς την ανάλυση και ερμηνεία του χώρου. 1.2 Διακρίσεις της Γεωγραφίας (σχ. 1.2). Τη Γεωγραφία μπορούμε να τη διακρίνομε στη Μαθηματική Γεωγραφία, στη Φυσική Γεωγραφία και στη Βιογεωγραφία. α) Η Μαθηματική Γεωγραφία εξετάζει τη γη ως ουράνιο σώμα και διακρίνεται στους εξής επί μέρους κλάδους: 1) Tην Αστρονομική Γεωγραφία ή Κοσμογραφία, η οποία μελετά τη γένεση της γης, τη θέση της στο σύμπαν, τις κινήσεις της γης και των άλλων ουρανίων σωμάτων, καθώς και τα φαινόμενα που έχουν σχέση με την κίνησή της κ.ά.. 2) Τη Γεωδαισία, που ασχολείται με το μέγεθος και το σχήμα της γης, καθώς και τη μελέτη των φαινομένων που σχετίζονται με το σχήμα της. 3) Τη Γεωφυσική, που ασχολείται με τους νόμους που διέπουν τα φυσικά φαινόμενα, τα οποία λαμβάνουν χώρα στην ατμόσφαιρα της γης, στην επιφάνεια και στο εσωτερικό της. Στη σύγχρονη εποχή, η Γεωφυσική ταυτίσθηκε με τη μελέτη της ξηράς, ενώ η Ωκεανογραφία, η Μετεωρολογία και άλλες επιστήμες που μελετούν τα φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα στους ωκεανούς και στην ατμόσφαιρα αυτονομήθηκαν και εξελίχθηκαν σε ανεξάρτητες επιστήμες. 4) Τη Χαρτογραφία, η οποία ασχολείται με την απεικόνιση των δεδομένων της παρατηρήσεως και της έρευνας. Χαρτογραφία είναι η μεταφορά ή η μετάδοση (όχι μόνο η κατασκευή) της πληροφορίας που έχει χωρική διάσταση μέσω χαρτών. β) Η Φυσική Γεωγραφία, εξετάζει και ερμηνεύει τις μορφές της επιφάνειας της γης, τη σύστασή της, τη μορφή του ανάγλυφού της, τα κλιματικά φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα και την υδρογραφία της. Διακρίνεται στους εξής επί μέρους κλάδους: 1) Τη Γεωμορφολογία, που ασχολείται με τη μορφολογία της επιφάνειας της γης, την ανάλυση των δυνάμεων οι οποίες συντελούν στη διαμόρφωσή της και αναζητά τις προϋποθέσεις υπό τις οποίες αυτές ενεργοποιούνται. 2) Την Κλιματολογία, που ασχολείται με τη μελέτη του κλίματος κάθε χώρας και την επίδρασή του στους ανθρώπους, την κτηνοτροφία, τη γεωργία κ.λπ.. Κύριος σκοπός και στόχος της είναι να ανακαλύψει και να εξηγήσει την κανονική συμπεριφορά των ατμοσφαιρικών φαινομένων, να περιγράψει και να εξηγήσει τη φύση του κλίματος. 3) Την Ωκεανογραφία, που έχει ως αντικείμενο μελέτης τους ωκεανούς και τις θάλασσες. Σκοπός της είναι η κατανόηση των φαινομένων και των φυσικών και χημικών διεργασιών που λαμβάνουν χώρα σ αυτούς. γ) Η Βιογεωγραφία, που εξετάζει τους διάφορους οργανισμούς της γης, σε σχέση πάντοτε με το γεωγραφικό χώρο στον οποίο ζουν, καθώς και τις μεταβολές του. Διακρίνεται στη Ζωογεωγραφία, τη Φυτογεωγραφία και την Ανθρωπογεωγραφία. Η Ανθρωπογεωγραφία μελετά τις δραστηριότητες του ανθρώπου σε σχέση με το περιβάλλον που ζει. Στον 20 ο αιώνα η παραδοσιακή Γεωγραφία δέχεται έντονη κριτική και δίδεται ιδιαίτερη έμφαση στις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ ανθρώπου και φύσεως, καθόσον η ανθρώπινη δραστηριότητα λαμβάνει χώρα μέσα στο φυσικό περιβάλλον, το οποίο επηρεάζει καθοριστικά. Έτσι αναπτύσσεται ιδιαίτερα η Ανθρωπογεωγραφία, η οποία μελετά τις δραστηριότητες του ανθρώπου σε σχέση με το γεωγραφικό χώρο. Η Ανθρωπογεωγραφία διακρίνεται στην: 1) Περιφερειακή και Αστική Γεωγραφία, που εξετάζει την αλληλεπίδραση περιβάλλοντος και ανθρώπου σε συγκεκριμένη περιοχή της επιφάνειας της γης (περιφέρεια, αστικά κέντρα), και 2) Συστηματική Γεωγραφία, που μελετά τις δραστηριότητες, με τις οποίες οι άνθρωποι πα-
13 ÃÅÙÃÑÁÖÉÁ ÌáèçìáôéêÞ Béïãåùãñáößá ÖõóéêÞ Zùïãåùãñáößá Ãåùìïñöïëïãßá Áíèñùðïãåùãñáößá Êëéìáôïëïãßá ÐåñéöåñåéáêÞ êáé ÁóôéêÞ Ùêåáíïãñáößá ÓõóôçìáôéêÞ ÏéêïíïìéêÞ ÊïéíùíéêÞ ÐïëéôéêÞ Öõôïãåùãñáößá ράγουν τα απαραίτητα για τη ζωή τους και τους τρόπους με τους οποίους την οργανώνουν. Έτσι, ανάλογα με τους τομείς δραστηριότητας η Συστηματική Γεωγραφία διακρίνεται σε εξειδικευμένους κλάδους, όπως: την Οικονομική Γεωγραφία που μελετά τις οικονομικές δραστηριότητες, π.χ. γεωργία, μεταφορές, τουρισμός κ.λπ., την Κοινωνική Γεωγραφία που μελετά την κοινωνική διάρθρωση, τον τρόπο ζωής των ανθρώπων κ.λπ., την Πολιτική Γεωγραφία που μελετά την πολιτική δομή και τη διοικητική οργάνωση κ.ά.. Πρέπει όμως να επισημανθεί ότι οι διακρίσεις αυτές δεν είναι απόλυτες, αλλά συχνά διαπιστώνονται αλληλοεπικαλύψεις. Σήμερα η Γεωγραφία διακρίνεται σε πληθώρα κλάδων, ανάλογα με το εξεταζόμενο θέμα. Έτσι μιλάμε για Αγροτική, Κοινωνική, Πολιτισμική, Τουριστική Γεωγραφία κ.λπ.. 1.3 Ο γεωγραφικός χάρτης Γενικά. Σχ. 1.2 Διακρίσεις της Γεωγραφίας. Οι πρώτοι χάρτες δημιουργήθηκαν στην περιοχή της Μεσοποταμίας γύρω στο 2.500 π.χ. από την ανάγκη των ανθρώπων να αντιμετωπίσουν προβλήματα της καθημερινότητας. Σ αυτούς καταγράφονταν οι διαδρομές προς τις γειτονικές φυλές, τα σημεία υπάρξεως υδατίνων πόρων, οι θέσεις των εχθρών και διάφοροι άλλοι κίνδυνοι. Η κατασκευή τους βασίσθηκε στην ανθρώπινη εμπειρία που αποκτήθηκε από τη δραστηριότητα και την εξοικείωση με το περιβάλλον. Ανάλογοι χάρτες κατασκευάστηκαν στην Αίγυπτο την περίοδο της βασιλείας του Ραμσή, γύρω στο 1.300 π.χ., ώστε να αντιμετωπισθεί η ανάγκη μεταναστεύσεως των λαών προς περισσότερο εύφορα εδάφη. Έτσι
14 κατέστη επιτακτική η ανάγκη της χαρτογραφήσεως των δρομολογίων για το πέρασμα των ερήμων και των βουνών, των τοποθεσιών των θερινών και των χειμερινών βοσκοτόπων, των θέσεων των πηγών και των πηγαδιών κ.λπ.. Πάνω στο χάρτη αποδίδονται με απλά ή σύνθετα σύμβολα, δεδομένα και φαινόμενα που συμβαίνουν και εξελίσσονται στο χώρο και στο χρόνο. Τα δεδομένα έχουν σχήμα και περιεχόμενο, ενώ η εικόνα του γήινου χώρου εμφανίζεται σε σμίκρυνση, σε σχέση με τον πραγματικό χώρο. Η μεταφορά ή η μετάδοση (όχι μόνο η κατασκευή) της πληροφορίας που έχει χωρική διάσταση μέσω χαρτών, αποτελεί ιδιαίτερο επιστημονικό πεδίο και ονομάζεται χαρτογραφία. Η δημιουργία ενός χάρτη περιλαμβάνει τις εξής τρεις φάσεις που αποτελούν τη χαρτογραφική διαδικασία: α) Τη συλλογή των δεδομένων. β) Την επεξεργασία των δεδομένων και γ) την απόδοση των δεδομένων (η σχεδίαση του χάρτη). Βασικό στοιχείο ενός χάρτη είναι ο βαθμός λεπτομέρειας και αξιοπιστίας στην απεικόνιση του χώρου. Η απεικόνιση αυτή έχει άμεση σχέση με την κλίμακα που θα κατασκευαστεί ο χάρτης, δηλαδή πόσο θα σμικρυνθεί ο αρχικός χώρος για να αναπαρασταθεί στο χάρτη. Λέγοντας σμίκρυνση εννοούμε πόσες φορές θα φανεί μικρότερη η πραγματικότητα πάνω στο χάρτη. Έτσι αν θέλομε να αναπαραστήσομε την πραγματικότητα σε μ φορές στο χάρτη, αυτή θα αναπαρασταθεί σε κλίμακα Κ, δηλ. Κ = 1/μ. Η αναγνώριση του χάρτη είναι η συστηματική έρευνα ενός πλήθους χαρακτηριστικών που προσδιορίζουν τη συνολική ποιότητά του. Ο χάρτης μπορεί να αναγνωριστεί από τα εξωτερικά του χαρακτηριστικά, τα οποία είναι άμεσα αναγνωρίσιμα όπως ο τίτλος, το μέγεθος, τα γεωγραφικά πρότυπα που απεικονίζονται και η σμίκρυνσή τους, η πληρότητα των περιγραφών του περιεχομένου του, δηλαδή το υπόμνημά του (εξήγηση συμβολισμού, χρονολογία συντάξεως και κατασκευής, τρόπος εκτυπώσεως κ.λπ.). Υπάρχουν όμως και εσωτερικά χαρακτηριστικά που είναι χαρακτηριστικά ακριβείας, γενικεύσεως των πληροφοριών και χαρακτηριστικά δυνατότητας κατανοήσεως του χάρτη από το χρήστη. Η εξωτερική αναγνώριση του χάρτη διακρίνεται σε αναγνώριση κατά διάσταση και σε αναγνώριση κατά κατάσταση: α) Η αναγνώριση κατά διάσταση γίνεται κυρίως από την κλίμακα του χάρτη και απ τις διαστάσεις του φύλλου που την περιέχει. Ως κλίμακα εννοείται η σταθερή σχέση που υπάρχει μεταξύ των αποστάσεων στο χάρτη και των πραγματικών αποστάσεων στην επιφάνεια της γης. Η κλίμακα μπορεί να εκφραστεί είτε ως κλάσμα, οπότε χαρακτηρίζεται ως κλασματική, είτε ως ευθεία γραμμή με ανάλογες υποδιαιρέσεις, οπότε χαρακτηρίζεται ως γραφική. 1) Η κλασματική κλίμακα εκφράζεται ως κλάσμα με αριθμητή τη μονάδα και παρονομαστή τον αριθμό που δείχνει πόσες φορές, μια γραμμή στο χάρτη είναι μικρότερη από την αντίστοιχη στο έδαφος, π.χ. 1:1.000.000 σημαίνει ότι μία μονάδα μήκους στο χάρτη αντιστοιχεί σε 1.000.000 τέτοιες μονάδες στην πραγματική περιοχή που απεικονίζεται. 2) Η γραφική κλίμακα (σχ. 1.3α) αντιπροσωπεύει γραφικά τη γραμμική σμίκρυνση. Εκφράζεται με το μήκος μιας γραμμής, με υποδιαιρέσεις σε τμήματα που αντιστοιχούν σε χιλιόμετρα ή μέτρα και αντιπροσωπεύει, υπό κλίμακα, το συγκεκριμένο μήκος μιας γραμμής στην πραγματικότητα. Η γραφική κλίμακα χρησιμοποιείται στους τοπογραφικούς χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού. β) Η κατά κατάσταση αναγνώριση (σχ. 1.3β) αναφέρεται στον τίτλο, στο θέμα, στη μορφή του χάρτη, στο γεωγραφικό και μαγνητικό βορρά και στο υπόμνημα που περιέχει πληροφορίες για τα σύμβολα που χρησιμοποιούνται στο χάρτη, τη χρονολογία εκτυπώσεως κ.λπ.. Η εσωτερική αναγνώριση του χάρτη είναι περισσότερο πολύπλοκη και αναφέρεται στη γραφική ακρίβεια, στην ακρίβεια των διαστάσεων και στην ακρίβεια των σχέσεων. Χαρτογραφικά στοιχεία. Σκοπός ενός χάρτη είναι να παρουσιάζει τις γεωγραφικές πληροφορίες σε μορφή κατανοητή.
15 1 1/2 0 1 2 3 4 Xéëéüìåôñá 1000 500 0 1000 2000 3000 4000 ÌÝôñá Σχ. 1.3α. Γραφική κλίμακα 1:25.000. ÖïñÝáò êáé ñïíïëïãßá óυíôάîεωò ôïõ Üñôç Ôßôëïò, èýìá Óôïé åßá ó åôéêü ìå ôç ãåùãñáöéêþ ðåñéï Þ, êëßìáêá, êùäéêïß Üñôç ÐÅÑÉÅ ÏÌÅÍÏ ÔÏÕ ÁÑÔÇ Õðïäéáßñåóç êáííüâïõ ëëåò ðëçñïöïñßåò ð.. âïññüò ÅðåîÞãçóç óõìâïëéóìþí- Õðüìíçìá Êëßìáêá Σχ. 1.3β. Η κατά κατάσταση (εξωτερική) αναγνώριση του χάρτη. Οι πληροφορίες είναι ενδεικτικές. ÐõñêáãéÜ Ëüöïé ÄáóùìÝíïé ëüöïé ÐáëÜôé Ìéêñü äüóïò ÌïíïðÜôé ÓðÞëáéï ÊÜóôñï ÌåãÜëï äüóïò ÖÜñïò ùñéü Ï õñü Æïýãêëá ÊáôáóêÞíùóç Ðüëç Äñüìïò ÂëÜóôçóç ÂÜëôïò Âïõíü Ðåäßï ìü çò ÈÝóç íáõìá ßáò Ïñõ åßï ÌåãÜëç ðüëç Ðñùôåýïõóá Åñåßðéá ÈåñìÝò ðçãýò éüíé Ðáãåôþíáò Çöáßóôåéï ñçìïò Ðýñãïò ¾öáëïò Σχ. 1.3γ. Διάφορα σύμβολα χάρτη.
16 Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται διάφορα σύμβολα (σχ. 1.3γ). Οι τρόποι με τους οποίους εμφανίζονται οι πληροφορίες στο χάρτη είναι πολλές και εξαρτώνται από το είδος του συγκεκριμένου χάρτη. Γενικά τα σύμβολα διακρίνονται σε σημειακά, όπως είναι μια πηγή πάνω στο χάρτη, σε γραμμικά όπως ένα ποτάμι και σε επιφανειακά όπως είναι ένα βουνό. Επίσης, για την απεικόνιση των γεωγραφικών πληροφοριών χρησιμοποιούνται σχήματα σε διαφορετικά μεγέθη, χρώματα κ.λπ.. Ο αναγνώστης οφείλει να μελετά με προσοχή το υπόμνημα που υπάρχει σε κάθε χάρτη, ώστε να αντιλαμβάνεται το περιεχόμενο των διαφόρων συμβόλων του. Οι χάρτες διακρίνονται: α) Ανάλογα με την κλίμακα σε χάρτες μεγάλης κλίμακας, από 1:10.000 και μεγαλύτερη, χάρτες μεσαίας κλίμακας, από 1:10.000 έως 1:300.000 και χάρτες μικρής κλίμακας, από 1:300.000 και μικρότερη. β) Ανάλογα με τη λειτουργία σε χάρτες γενικής χρήσεως ή αναφοράς, θεματικούς χάρτες και διαγράμματα. γ) Ανάλογα με το περιεχόμενο σε τοπογραφικούς, ναυτικούς, αεροναυτικούς, βαθυμετρικούς, γεωλογικούς, γεωμορφολογικούς, κτηματολογικούς, χάρτες πόλεων, πολιτικούς, τουριστικούς, πληθυσμιακούς, κλιματολογικούς, οικονομικούς, στατιστικούς κ.ά.. 1.4 Ναυτική Γεωγραφία. Η Ναυτική Γεωγραφία ουσιαστικά αποτελεί γέφυρα ανάμεσα στα φυσικά και στα κοινωνικά χαρακτηριστικά/στοιχεία που συνδέουν τον άνθρωπο με τη θάλασσα και επιτρέπουν μια πλήρη μελέτη της θάλασσας ως χώρου δραστηριότητάς του. Η Ναυτική Γεωγραφία ασχολείται με τη συστηματική μελέτη του φυσικού στοιχείου της υδρόσφαιρας και αποτελεί απαραίτητη γνώση για την άσκηση της ανθρώπινης δραστηριότητας που πραγματοποιείται με το πλοίο (ναυς ναυτική). Η Ναυτική Γεωγραφία μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ειδικός κλάδος της Φυσικής Γεωγραφίας. Έχει ως αντικείμενο μελέτης τις ακτές, τους ωκεανούς και τις θάλασσες, τα θαλάσσια ρεύματα, τους ποταμούς και τις λίμνες, τα λιμάνια και γενικά κάθε μορφοποίηση του θαλάσσιου χώρου που επηρεάζει τη ναυσιπλοΐα και διαμορφώνει την οικονομική δραστηριότητα του ανθρώπου. Έτσι, η Ναυτική Γεωγραφία προϋποθέτει τη διεπιστημονική προσέγγιση του θαλάσσιου στοιχείου και της σχέσεως του ανθρώπου με τη θάλασσα, με μεγαλύτερη έμφαση στο φυσικό περιβάλλον. Πατέρας της Ναυτικής Γεωγραφίας θεωρείται ο James H. Tuckey, με το έργο του Maritime Geography and Statistics που εκδόθηκε το 1815. Αντίθετα, η Ναυτιλιακή Γεωγραφία δίνει μεγαλύτερη έμφαση στην ανθρώπινη δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα στο θαλάσσιο περιβάλλον και ως εκ τούτου αποτελεί κλάδο της Οικονομικής Γεωγραφίας. Η Ναυτιλιακή Γεωγραφία εστιάζει περισσότερο στην ανάλυση και σύνθεση των ζητημάτων, που αναφέρονται στη θαλάσσια μεταφορά (ναυτιλία) με έμφαση στη χωρική διαφοροποίηση της υδρόσφαιρας. Εξετάζει το πλέγμα των σχέσεων που διαμορφώνονται απ την ανθρώπινη δραστηριότητα στο θαλάσσιο περιβάλλον με πεδίο δράσεως το πλοίο. Ειδικότερα, η Ναυτιλιακή Γεωγραφία εξετάζει το χωρο-κοινωνικό φαινόμενο της ναυτιλιακής δραστηριότητας που επικεντρώνεται στο θαλάσσιο εμπόριο, με βασικό συντελεστή το πλοίο, σε σχέση με το θαλάσσιο περιβάλλον, μέσα στο οποίο λαμβάνει χώρα η οικονομική αυτή δραστηριότητα. 1.5 Ο ναυτικός χάρτης. Ναυτικός ονομάζεται ο χάρτης που αναπαριστά την επιφάνεια της γης, με έμφαση στα στοιχεία που ενδιαφέρουν τους ναυτικούς, όπως το βάθος της θάλασσας, τη θέση των υφάλων, τη διαμόρφωση του βυθού και τα σημεία της ξηράς, όπως οι φάροι, τα χαρακτηριστικά κτίσματα κ.λπ., με βάση τα οποία υπολογίζεται το στίγμα.
Κατά κανόνα οι ναυτικοί χάρτες είναι μερκατορικής προβολής 1 και διακρίνονται σε: α) Γενικούς χάρτες (general sailing charts), που απεικονίζουν μεγάλες θαλάσσιες περιοχές όπως τη Μεσόγειο θάλασσα, τον Ατλαντικό ωκεανό κ.λπ.. Οι χάρτες αυτοί έχουν κλίμακα από 1:150.000 έως 1:600.000. β) Χάρτες ναυσιπλοΐας ή ακτοπλοϊκοί (coastal charts), οι οποίοι απεικονίζουν αναλυτικότερα τα φυσικά στοιχεία μιας θαλάσσιας περιοχής και είναι μεγαλύτερης κλίμακας (1:50.000 με 1:150.000). γ) Λιμενοδείκτες ή Πορτολάνους (harbor plans). Είναι χάρτες σε κλίμακα μικρότερη από 1:50.000, απεικονίζουν τα χαρακτηριστικά των λιμανιών τα οποία δεν είναι λεπτομερή στους χάρτες ναυσιπλοΐας και χρησιμοποιούνται κατά την προσέγγιση σε αυτά. Οι ναυτικοί χάρτες εκδίδονται από την αρμόδια κρατική υπηρεσία κάθε ναυτικής χώρας. Η Υδρογραφική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού εκδίδει ναυτικούς χάρτες μόνο για την ελληνική επικράτεια και ο συνοπτικός πίνακας συμβόλων και συντμήσεων έχει τον αριθμό 64. Στο εμπορικό ναυτικό γενικά χρησιμοποιούνται ναυτικοί χάρτες αμερικανικής και αγγλικής εκδόσεως. Η Υδρογραφική Υπηρεσία της Αμερικής (Hydrograffic Οffice/H.O.) εκδίδει συνοπτικό πίνακα συμβόλων και συντμήσεων με αριθμό 1. Το Αγγλικό Ναυαρχείο (British Admiralty/BA) εκδίδει συνοπτικό χάρτη συμβόλων και συντμήσεων με αριθμό 5011 (κάθε χάρτης έχει έναν αριθμό με βάση το ευρετήριό του). Τα βασικά στοιχεία που απεικονίζονται σ ένα ναυτικό χάρτη (σχ. 1.5α), ο οποίος για παράδειγμα αναπαριστά ένα τμήμα του Σαρωνικού κόλπου (σχ. 1.5β) είναι: α) Αριθμός xάρτη. Σε κάθε χάρτη στην επάνω αριστερά γωνία και στην κάτω δεξιά αναγράφεται ο αύξων αριθμός του στον κατάλογο χαρτών της υπηρεσίας που τον έχει εκδώσει. Μ αυτόν τον τρόπο εντοπίζεται ένας χάρτης ανάμεσα σε άλλους. Έτσι, αν στο χάρτη αναγράφεται Χ.Ε.Ε. 180 αυτό σημαίνει Χάρτης Ελληνικής Εκδόσεως με αριθμό 180, αν στο χάρτη αναγράφεται Χ.Β.Ν. 302 αυτό σημαίνει Χάρτης Βρετανικού Ναυαρχείου 302. Όταν ένας χάρτης αποτελεί τμήμα μιας περιοχής συνήθως σ αυτόν αναγράφεται και ο αριθμός του επόμενου χάρτη, στον οποίο συνεχίζεται η απεικόνιση της περιοχής. β) Τίτλος του χάρτη. Λέγοντας τίτλο του χάρτη εννοούμε τη γεωγραφική περιοχή την οποία απεικονίζει ο χάρτης. Αυτή καταχωρείται με μεγάλα γράμματα και μέσα σε πλαίσιο συνήθως στο επάνω δεξί τμήμα του και κάτω από το σύμβολο της υπηρεσίας που τον έχει εκδώσει. γ) Ημερομηνίες του χάρτη. Κάτω από τον τίτλο του χάρτη καταχωρούνται οι πηγές πληροφοριών που χρησιμοποιήθηκαν. Επίσης στο χάρτη καταχωρείται και η ημερομηνία εκδόσεώς του, συνήθως στη μέση του κάτω περιθωρίου. Σε περίπτωση επανεκδόσεώς του τότε η νέα ημερομηνία αναγράφεται δίπλα στην αρχική. Στο επάνω δεξί τμήμα του περιθωρίου του χάρτη καταχωρείται η ημερομηνία εκτυπώσεως. Συνήθως έχει τη μορφή πενταψήφιου αριθμού, π.χ. 165.02, που σημαίνει ότι εκτυπώθηκε την 165 η ημέρα του έτους 2002. δ) Ο τύπος προβολής και οι διαστάσεις του χάρτη καταχωρούνται μέσα στο πλαίσιο όπου αναγράφεται ο τίτλος του χάρτη και, συνήθως και ο τύπος της προβολής, π.χ. μερκατορική προβολή. Στο επάνω και αριστερά σημείο του χάρτη εμφανίζεται η ένδειξη με τη μονάδα μετρήσεως του βάθους που είναι συνήθως σε μέτρα. Το βάθος επισημαίνεται και σε άλλα σημεία του χάρτη, ώστε να αποφεύγονται λάθη εκτιμήσεως, τα οποία είναι πολύ επικίνδυνα για ένα πλοίο. Ακριβώς από κάτω από τη μονάδα μετρήσεως αναγράφεται η κλίμακα που έχει σχεδιαστεί. Για παράδειγμα κλίμακα 1:500.000 σημαίνει πως η περιοχή απεικονίζεται σε σμίκρυνση 500.000 φορές, κλίμακα 1:300.000 17 1. Ο μερκατορικός ναυτικός χάρτης στηρίζεται στην κυλινδρική προβολή. Δηλαδή θεωρητικά η γη τυλίγεται μ ένα φύλλο χαρτιού που εφάπτεται στον Ισημερινό, έτσι ώστε να σχηματίζεται ένας κύλινδρος, επάνω στον οποίο προβάλλονται, από το κέντρο της γης, όλα τα σημεία όπως οι μεσημβρινοί, οι παράλληλοι, τα σχήματα της ξηράς. Στο χάρτη αυτό κοντά στον Ισημερινό διατηρείται η μορφή των σχημάτων, ενώ όσο προσεγγίζονται οι πόλοι τα σχήματα εμφανίζονται μεγαλύτερα από την πραγματικότητα.
18 σημαίνει πως η περιοχή απεικονίζεται σε σμίκρυνση 300.000 φορές. ε) Άλλες πληροφορίες. Κάτω από την κλίμακα συνήθως αναγράφονται λεπτομέρειες που αφορούν στο σχεδιασμό του χάρτη, αλλά και σε παρατηρήσεις που βοηθούν στην ακρίβεια της ναυσιπλοΐας. Έτσι αναγράφονται βάθη της θάλασσας και ύψη, κατά κανόνα σε μέτρα. Επίσης, αν στην περιοχή που απεικονίζει ο χάρτης καταγράφονται παλίρροιες και ρεύματα, καταχωρούνται με κατάλληλα σύμβολα. Για οικονομία χώρου, αλλά και για ευκολία στην αποτύπωση, οι πληροφορίες που απεικονίζονται στο χάρτη εμφανίζονται με μορφή συμβόλων και επιτμήσεων (συντομεύσεων). Τα σύμβολα και οι επιτμήσεις επεξηγούνται λεπτομερώς στον ειδικό Χάρτη Συμβόλων και Επιτμήσεων (Συντομεύσε- Σχ. 1.5α. Στοιχεία σε χάρτη.
Σχ. 1.5β. Τμήμα ναυτικού χάρτη Σαρωνικού κόλπου. 19
20 ων) που, για την Ελλάδα, εκδίδεται από την Ελληνική Υδρογραφική Υπηρεσία του Π.Ν. με τον αριθμό 64 (Χ.Ε.Ε. 64). Τα σύμβολα και οι επιτμήσεις όσον αφορά στους φάρους και στους φανούς ναυσιπλοΐας επεξηγούνται σε ειδικά ναυτικά βοηθήματα τους Φαροδείκτες. Επάνω στο χάρτη απεικονίζεται πάντοτε και το ανεμολόγιο, με βάση το οποίο βρίσκεται η κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθηθεί χαράζοντας μία πορεία πάνω σ αυτόν. Μέσα στο ανεμολόγιο αναγράφεται και η ετήσια απόκλιση της περιοχής. Σε ορισμένα σημεία του χάρτη υπάρχει μία μικρή στήλη που μετατρέπει τα μέτρα σε πόδια και οργιές. Μετρώντας μία απόσταση με το διαβήτη (κουμπάσο) και τοποθετώντας το άνοιγμά του εκεί έχομε την απόσταση σε τρεις μονάδες μετρήσεως. Ο χάρτης πλαισιώνεται από δύο κλίμακες. Την κλίμακα του πλάτους που βρίσκεται αριστερά και δεξιά και την κλίμακα του μήκους που βρίσκεται στο πάνω και στο κάτω μέρος του χάρτη. Όταν η κλίμακα μήκους αυξάνει από αριστερά προς τα δεξιά αναπαριστά περιοχή η οποία ανήκει στο ανατολικό ημισφαίριο. Όταν η κλίμακα αυξάνει από δεξιά προς τα αριστερά αναπαριστά περιοχή που ανήκει στο δυτικό ημισφαίριο. Προκειμένου να προσδιοριστεί ένας συγκεκριμένος ναυτικός χάρτης, είναι απαραίτητο να είναι γνωστά τα εξής στοιχεία: α) Ο αριθμός του χάρτη. β) Ο τίτλος του χάρτη. γ) Η ημερομηνία εκδόσεώς του. δ) Η ημερομηνία της νεότερης εκδόσεώς του. ε) Η ημερομηνία της τελευταίας μεγάλης διορθώσεώς του. στ) Ο αριθμός και η ημερομηνία της τελευταίας μικρής διορθώσεώς του. 1.6 Ο ηλεκτρονικός χάρτης. Η εξέλιξη της τεχνολογίας έχει οδηγήσει στη δημιουργία και στην ευρύτατη χρήση ηλεκτρονικών ναυτικών χαρτών. Ο ηλεκτρονικός χάρτης παρέχει σημαντικά πλεονεκτήματα όσον αφορά στην ασφάλεια της ναυσιπλοΐας, καθώς δεν αποτελεί απλά και μόνο μια απεικόνιση στην οθόνη ενός Η/Υ, αλλά είναι ένα σύστημα ναυσιπλοΐας, σε πραγματικό χρόνο (realtime), που ενοποιεί ποικίλες πληροφορίες και δεδομένα, τα οποία απεικονίζονται και ερμηνεύονται από το ναυτιλλόμενο. Ο ηλεκτρονικός ναυτικός χάρτης αποτελεί ένα βοήθημα αυτοματοποιημένης λήψεως αποφάσεων, που επιτρέπει τον αδιάλεπτο προσδιορισμό της θέσεως ενός σκάφους σε σχέση με τη στεριά. Επίσης απεικονίζει χαρτογραφημένα αντικείμενα, ναυτιλιακά βοηθήματα και διάφορους μη ορατούς κινδύνους. Σήμερα, οι Ηλεκτρονικοί Ναυτικοί Χάρτες (Electronic Navigational Charts ΕΝCs), [σχ. 1.6(α και β)] είναι επίσημοι ναυτικοί χάρτες, οι οποίοι παράγονται από τους εθνικούς υδρογραφικούς οργανισμούς κάθε χώρας και προορίζονται κυρίως για χρήση στα Συστήματα Απεικονίσεως Ηλεκτρονικών Χαρτών και Πληροφοριών (Electronic Chart Display and Information Systems ECDIS 1 ). Τα ECDIS απεικονίζουν ηλεκτρονικούς ναυτικούς χάρτες και παρουσιάζουν όλες τις απαραίτητες πληροφορίες για την ασφαλή ναυσιπλοΐα. Τα συστήματα ECDIS ικανοποιούν τις απαιτήσεις 1. Τα ECDIS είναι ολοκληρωμένα πληροφοριακά συστήματα, στα οποία απεικονίζονται ηλεκτρονικοί (ψηφιακοί) χάρτες. Τα συστήματα αυτά συνδέονται με τα διάφορα Δορυφορικά Συστήματα Προσδιορισμού Στίγματος του πλοίου και άλλα ηλεκτρονικά όργανά του και βοηθούν στην ομαλή ναυσιπλοΐα. Το ECDIS προσφέρει ένα πλήρες σύστημα πλοηγήσεως και προειδοποιήσεως που απεικονίζει τη θέση του πλοίου και κάθε άλλη πληροφορία που είναι βασική για την ασφαλή πλοήγησή του. Επίσης, το σύστημα παρέχει ηχητικά και οπτικά σήματα προειδοποιήσεως στην περίπτωση που το πλοίο παρεκκλίνει από την πορεία του, περνά από αβαθή νερά, επίκειται σύγκρουση κ.λπ.. Εάν εισαχθούν εικόνες από το ραντάρ, το σύστημα μπορεί να απεικονίσει και άλλα πλοία, καθώς και τις κινήσεις τους στην περιοχή.
21 (α) (β) Σχ. 1.6. Ηλεκτρονικοί χάρτες.
22 και προδιαγραφές που έχει θέσει ο Διεθνής Ναυτιλιακός Οργανισμός (International Maritime Organizarion IMO 2 ) για τα σκάφη που υπόκεινται στη Διεθνή Σύμβαση για την Ασφάλεια της Ανθρώπινης Ζωής στη Θάλασσα (Safety of Life at Sea SOLAS 3 ). Όλα τα άλλα είδη συστημάτων απεικονίσεως ηλεκτρονικών χαρτών θεωρούνται γενικά Συστήματα Ηλεκτρονικών Χαρτών (ECS). Για την παραγωγή των ENCs, αρμόδιες είναι μόνο οι εθνικές Υδρογραφικές Υπηρεσίες των κρατών, οι οποίες μπορούν να παράγουν οι ίδιες ή να δώσουν εξουσιοδότηση για την παραγωγή ENCs για τα χωρικά τους ύδατα. Γι αυτό, σημαντικό είναι κάθε Υδρογραφική Υπηρεσία να παράγει ηλεκτρονικούς ναυτιλιακούς χάρτες, οι οποίοι όταν χρησιμοποιηθούν μαζί με τους αντίστοιχους άλλων χωρών, να παρέχουν στο ναυτιλλόμενο, ως μία ενιαία βάση δεδομένων ηλεκτρονικών χαρτών, μία ασφαλή και αξιόπιστη πηγή πληροφορήσεως, στην οποία να μπορεί να βασιστεί για την εκτέλεση της ναυσιπλοΐας. Οι επίσημοι ελληνικοί ENCs, διατίθενται από τα περιφερειακά κέντρα ηλεκτρονικών ναυτικών χαρτών, το IC-ENC 4 και το PRIMAR 5 Stavanger σε κρυπτογραφημένη μορφή για αποκλειστική χρήση στα πιστοποιημένα συστήματα ECDIS. Η ελληνική Υδρογραφική Υπηρεσία διαθέτει, από τον Απρίλιο 2004, ελληνικούς ENCs. Επίσης, λειτουργεί σε μηνιαία βάση, υπηρεσία συνεχούς αναβαθμίσεως (updating service), μέσω των Περιφερειακών Συντονιστικών Κέντρων Διαθέσεως Η/Ν Χαρτών (RENCs). 2. Ο Ι.Μ.Ο. είναι ειδικευμένο όργανο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Έχει ως έδρα το Λονδίνο και ως αντικείμενο τη μελέτη και επίλυση των προβλημάτων που προκαλούνται κατά τη διεξαγωγή των θαλασσίων μεταφορών. Αποβλέπει στη συνεργασία των κρατών σε θέματα που αφορούν γενικότερα στην Εμπορική Ναυτιλία και στην επίτευξη ανώτερου επιπέδου ασφαλείας στα πλοία. Τα μέλη του ανέρχονται στα 163 μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα. 3. Η SOLAS: εφαρμόζεται σε όλα τα πλοία που εκτελούν διεθνείς πλόες. Εξαιρούνται και δεν διέπονται από τις διατάξεις της: α) τα πολεμικά πλοία και οπλιταγωγά, β) τα φορτηγά πλοία με χωρητικότητα μικρότερη των 500 κ.ο.χ., γ) τα πλοία που δεν έχουν μηχανική πρόωση, δ) τα ξύλινα πλοία πρωτόγονης κατασκευής, ε) τα πλοία ψυχαγωγίας που δεν χρησιμοποιούνται για εμπορικές μεταφορές και στ) τα αλιευτικά πλοία. Τα πλοία που υπάγονται στη SOLAS εφοδιάζονται με πιστοποιητικά που επιβεβαιώνουν ότι οι τομείς του πλοίου στους οποίους αναφέρεται το καθένα, βρίσκονται σε καλή κατάσταση και πληρούν τους όρους της Συμβάσεως για ασφαλή ναυσιπλοΐα. 4. Το Διεθνές Κέντρο Ναυτικών Χαρτών (International Centre for Electronic Navigational Chart) είναι ένωση των εθνικών υδρογραφικών οργανισμών, που συνεργάζονται με σκοπό την εναρμόνιση της παραγωγής και διανομής επισήμων ηλεκτρονικών χαρτών υψηλής ποιότητας και με στόχο την ασφάλεια της ναυσιπλοΐας στη θάλασσα. 5. To Primar Stavanger, είναι εξουσιοδοτημένο όργανο της Νορβηγικής Υδρογραφικής Υπηρεσίας. Προσφέρει τις υπηρεσίες του μέσω ενός περιφερειακού ENC. Οι ηλεκτρονικοί ναυτικοί του χάρτες διατίθενται μέσω διεθνούς δικτύου εξουσιοδοτημένων διανομέων. Στα κράτη-μέλη του φορέα ανήκει και η ελληνική Υδρογραφική Υπηρεσία.
Κεφάλαιο 2 ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΩΚΕΑΝΟΓΡΑΦΙΑΣ 2.1 Αντικείμενο της ωκεανογραφίας 2.2 Ιστορία της ωκεανογραφίας 2.3 Ωκεανογραφική έρευνα Eισαγωγή 2.4 Προέλευση των ωκεανών 2.5 Ωκεανογραφική χημεία 2.6 Φυσικές ιδιότητες του θαλασσινού νερού 2.7 Το ανάγλυφο του βυθού
24 2.1 Αντικείμενο της ωκεανογραφίας. Η μελέτη του θαλάσσιου περιβάλλοντος από την αρχαιότητα αποτέλεσε επιτακτική ανάγκη για τον άνθρωπο, καθώς η θάλασσα αποτελεί πηγή τροφής και οδό επικοινωνίας για τους λαούς. Επομένως κατέστη απαραίτητη η γνώση των συνθηκών (θαλάσσια ρεύματα, κύματα, άνεμοι, αλλαγή θερμοκρασίας κ.λπ.) που επικρατούν στο θαλάσσιο χώρο, επηρεάζουν τις οικονομικές δραστηριότητες και επιδρούν στη συμπεριφορά των υδροβίων οργανισμών. Στον 21 ο αιώνα που τα περιβαλλοντικά προβλήματα γίνονται εντονότερα και επηρεάζουν τη ζωή όλων των λαών της γης, η κατανόηση και η αντιμετώπιση των προβλημάτων που απειλούν τη θάλασσα και το θαλάσσιο περιβάλλον καθίσταται πιο επιτακτική. Για τη μελέτη των προβλημάτων που σχετίζονται με τους ωκεανούς, τις θάλασσες και το θαλάσσιο περιβάλλον γενικότερα, έχει αναπτυχθεί ιδιαίτερος επιστημονικός κλάδος που ονομάζεται ωκεανογραφία. Ασχολείται με τη μελέτη των ωκεανών και των θαλασσών στο σύνολό τους, αλλά και με τη μελέτη των ορίων τους. Σκοπός της είναι η κατανόηση των φαινομένων και των φυσικών και χημικών διεργασιών που λαμβάνουν χώρα στους ωκεανούς και στις θάλασσες. Έτσι η ωκεανογραφία μελετά τόσο τις παράκτιες περιοχές, όσο και την ανοικτή θάλασσα, τους ωκεανούς και τους βυθούς. Ειδικότερα, σκοπός της ωκεανογραφίας είναι ο ορισμός, η περιγραφή, η κατανόηση, η πρόγνωση και η αξιοποίηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος, τόσο για τη βασική έρευνα, όσο και για διάφορες πρακτικές εφαρμογές, όπως είναι η ναυσιπλοΐα, η βιομηχανία, η αλιεία, η αξιοποίηση πηγών ενέργειας, οι μεταφορές κ.λπ.. Καθώς τα θαλάσσια οικοσυστήματα είναι εξαιρετικά πολύπλοκα, η μελέτη τους απαιτεί τη συνεργασία πολλών και διαφορετικών επιστημονικών κλάδων. Ιδιαίτερα η Φυσική, η Χημεία, η Γεωλογία, η Βιολογία, η Γεωδαισία, η Χαρτογραφία και η Υδρογραφία, παρέχουν βασικές γνώσεις για την μελέτη του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Επίσης άμεσα συνδέεται με τη Μετεωρολογία και τη Κλιματολογία. Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία η ωκεανογραφία διακρίνεται σε τέσσερεις κυρίως κλάδους: Τη Γεωλογική, τη Φυσική, τη Χημική και τη Βιολογική ωκεανογραφία (σχ. 2.1). α) Η γεωλογική ωκεανογραφία μελετά τη δομή και τη μορφολογία του θαλάσσιου πυθμένα, την προέλευση, τη σύσταση και τις ιδιότητες των ιζημάτων. β) Η φυσική ωκεανογραφία μελετά τα φυσικά φαινόμενα του θαλάσσιου περιβάλλοντος, όπως τα κύματα, τις παλίρροιες, τα ρεύματα, τη θερμοκρασία, τη μετάδοση του ήχου και του φωτός στη θάλασσα, τις κινήσεις των θαλασσίων υδατίνων μαζών και την αλληλεπίδραση της ατμόσφαιρας και του ωκεανού. γ) Η χημική ωκεανογραφία μελετά την προέλευση και τη σύσταση του νερού των θαλασσών και των ωκεανών. Εξετάζει την περιεκτικότητα, τη συμπεριφορά και τις επιπτώσεις της ρυπάνσεως στο θαλάσσιο και στο ωκεάνιο οικοσύστημα. δ) Η βιολογική ωκεανογραφία μελετά όλες τις μορφές θαλάσσιας ζωής φυτικής ή ζωικής τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους, την κατανομή τους στις θάλασσες και στους ωκεανούς και τον τρόπο προσαρμογής τους στο θαλάσσιο περιβάλλον. Επίσης μελετά τις επιπτώσεις της ρυπάνσεως στη θαλάσσια χλωρίδα και πανίδα, τις αλλαγές του βιολογικού κύκλου εξαιτίας της ρυπάνσεως και της υπεραλιεύσεως, καθώς και τις λύσεις για την ανάπτυξη βιωσίμων μορφών αλιείας 1. Επίσης, συγγενείς με την ωκεανογραφία κλάδοι είναι η Θαλάσσια Βιολογία, που εξετάζει τη βιολογία των θαλασσίων ζώων και φυτών, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στη συμπεριφορά και στη φυσιολογία τους, η Θαλάσσια Μετεωρολογία, η οποία μελετά τις δυνάμεις, που επενεργούν στην επι- 1. Η βιολογική ωκεανογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά μετά την επινόηση της αυτόνομης καταδυτικής συσκευής από τον Ζακ Υβ Κουστώ το 1943, που επιτρέπει την παρακολούθηση των θαλασσίων οργανισμών στο φυσικό τους περιβάλλον.
25 ÙÊÅÁÍÏÃÑÁÖÉÁ ÃåùëïãéêÞ ùêåáíïãñáößá ÖõóéêÞ ùêåáíïãñáößá çìéêþ ùêåáíïãñáößá ÂéïëïãéêÞ ùêåáíïãñáößá φάνεια της θάλασσας και της ατμόσφαιρας, την επίδραση της θάλασσας στη δημιουργία κυκλώνων, μουσώνων και άλλων φαινομένων και στις καιρικές μεταβολές και τέλος η Θαλάσσια Γεωχημεία, που μελετά τη σχέση μεταξύ θαλασσίων χημικών και γεωλογικών διεργασιών. 2.2 Ιστορία της ωκεανογραφίας. Σχ. 2.1. Διακρίσεις της ωκεανογραφίας. Ο άνθρωπος άρχισε από πολύ νωρίς να δείχνει ενδιαφέρον για τη θάλασσα. Είναι δυνατόν να διακριθούν τρεις μεγάλες περίοδοι όσον αφορά στη σχέση του ανθρώπου με το θαλάσσιο στοιχείο. Η πρώτη αναφέρεται στην περίοδο από την προϊστορία μέχρι και το Μεσαίωνα, η δεύτερη αφορά τις μεγάλες επιστημονικές ανακαλύψεις και η τρίτη είναι η σύγχρονη περίοδος αναπτύξεως της ωκεανογραφίας. 2.2.1 Η πρώτη περίοδος. Το πρώτο θαλάσσιο ταξίδι για εμπορικούς λόγους καταγράφεται το 7.250 π.χ. μεταξύ της νήσου Μήλου και της ελληνικής ενδοχώρας. Σημαντική εμπορική δραστηριότητα ανέπτυξαν οι Αιγύπτιοι (3.500 π.χ.), οι Φοίνικες (900 π.χ.) και οι Κρήτες (2200 1450 π.χ.). Πριν από 2.900 χρόνια οι Έλληνες πέρασαν το στενό του Γιβραλτάρ, που χωρίζει την Ευρώπη από την Αφρική και τη Μεσόγειο θάλασσα από τον Ατλαντικό ωκεανό. Έξω από τα στενά, οι Έλληνες παρατήρησαν ισχυρά θαλάσσια ρεύματα με κατεύθυνση από βορρά προς νότο. Καθώς οι ναυτικοί είχαν παρατηρήσει τέτοια ρεύματα στους ποταμούς θεώρησαν ότι το μεγάλο αυτό ρεύμα νερού έξω από τα στενά ήταν ένας πολύ μεγάλος ποταμός, τον οποίο ονόμασαν Ωκεανό. Οι Έλληνες στη μυθολογία τους θεωρούσαν τον Ωκεανό ως θεό. Ουσιαστικά ο Ωκεανός αποτελούσε την ανθρωπόμορφη ιδεατή μορφή του υδάτινου κόσμου που περιέβαλλε από παντού τη γη ως ένας τεράστιος ποταμός χωρίς πηγές, αλλά και χωρίς εκβολές. Μάλιστα, μετά τον κατακλυσμό του Δευκαλίωνα και την απόσυρση των υδάτων οι ποταμοί, οι λίμνες, οι πηγές και οι άλλοι υδάτινοι όγκοι στην επιφάνεια της γης θεωρήθηκαν αλληγορικά ως τα παιδιά του Ωκεανού. Επίσης, θεός της θάλασσας ήταν ο Ποσειδώνας και ο γιος του ο Τρίτων (ως προσωποποίηση του παράκτιου κύματος 1 ). Αρχικά ο Ωκεανός θεωρούνταν ως ένας τεράστιος κύκλος που χώριζε την ουράνια σφαίρα στο υπεράνω, και στο υπό της γης ημισφαίριο, το οποίο γι αυτό το λόγο ονομαζόταν και ορίζων. Σύμφωνα μ αυτήν την αντίληψη όλοι οι συναφείς μύθοι παρουσίαζαν την ανατολή του ήλιου της Ηούς, των αστέρων και των αστερισμών να γίνεται από τον Ωκεανό και στη συνέχεια να δύονται (να βυθίζονται), επίσης σ αυτόν. Πολλοί Έλληνες ασχολήθηκαν με την παρατήρηση της γης και της θάλασσας, όπως ο Ερατοσθένης (276 194 π.χ.), ο οποίος υπολόγισε σε 40.000 km την περιφέρεια της γης 2 και κατασκεύασε ένα 1. Ο Παυσανίας τον περιγράφει να έχει πυκνά βαθυπράσινα μαλλιά (το χρώμα της ρηχής θάλασσας), με μεγάλο στόμα (στο μήκος ακτής), μάτια μεγάλα λευκά (ο παράκτιος αφρός), δάκτυλα και νύχια μεγάλα (τα ίχνη του αποσυρόμενου παράκτιου κύματος επί της ξηράς) και από το στέρνο και κάτω ουρά δελφίνων (ως ορμή που έβγαινε από τη θάλασσα). 2. Η πραγματική τιμή, σύμφωνα με τις μετρήσεις με τα σύγχρονα μέσα είναι 40.032 km.
26 Σχ. 2.2α. Παγκόσμιος χάρτης του Πτολεμαίου. Ξυλόγλυπτη απεικόνιση από τον Johane Schnitzer. σύστημα συντεταγμένων με παραλλήλους και μεσημβρινούς, ο Στράβων (63 ή 64 π.χ. 23 π.χ.), ο οποίος μελέτησε την ηφαιστειακή δραστηριότητα και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ξηρά ανυψώνεται και βυθίζεται περιοδικά από τη θάλασσα και ο Πτολεμαίος (90 168 μ.χ.), ο οποίος κατασκεύασε τον πρώτο παγκόσμιο Άτλαντα, με βάση τον οποίο ο Χριστόφορος Κολόμβος, το 1492 θεώρησε ότι έφθασε στις δυτικές Ινδίες (σχ. 2.2α). Ακολούθησε ο Μεσαίωνας, κατά τη διάρκεια του οποίου επικράτησε μεν σκοταδισμός, αλλά χαρακτηρίζεται από την περαιτέρω ανάπτυξη των ναυτικών και ναυπηγικών δραστηριοτήτων. Η περίοδος μεταξύ 793 και 1066 μ.χ. χαρακτηρίζεται από τις εξερευνητικές και ναυτικές περιπέτειες των Σκανδιναβικών λαών, οι οποίοι είναι γνωστοί ως Βίκινγκς 1. Επίσης, Κινέζοι ναυπηγοί κατασκεύασαν μεγάλα σκάφη ικανά για υπερπόντια ταξίδια. Μάλιστα θεωρείται ότι αυτοί κατασκεύασαν την πρώτη πυξίδα, την οποία έφερε ο Μάρκο Πόλο στην Ιταλία, το 13 ο αιώνα. Ο Χριστόφορος Κολόμβος είναι ο πρώτος Ευρωπαίος που έφθασε στα νησιά της Καραϊβικής (1492). Επίσης ένας άλλος γνωστός θαλασσοπόρος, ο Φερδινάνδος Μαγγελάνος (1480 1521) είναι ο πρώτος που πραγματοποίησε τον περίπλου της γης (1519 1522). 2.2.2 Η δεύτερη περίοδος. Η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται από σημαντικά επιτεύγματα που συνέβαλαν στη γέννηση της 1. Οι Βίκινγκ, ήταν εθνοτική ομάδα, τμήμα των Βορείων Λαών της Ευρώπης. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα εμφανίσθηκαν ως εξερευνητές, πειρατές, έμποροι, μισθοφόροι. Κοιτίδα τους ήταν η Σκανδιναβία και τέσσερα έθνη έλκουν την καταγωγή τους απ αυτούς, οι Νορβηγοί, οι Σουηδοί, οι Δανοί και οι Ισλανδοί.
ωκεανογραφίας, όπως η πραγματοποίηση της χαρτογραφήσεως του Ειρηνικού ωκεανού από τον πλοίαρχο Τ. Κουκ (J. Cook) (1728 1779). Επίσης, ενδιαφέρον για τη θαλάσσια ζωή έδειξε και ο Κάρολος Δαρβίνος, ο οποίος το 1842 δημοσίευσε το βιβλίο Περί της δομής και κατανομής των κοραλλιογενών υφάλων και το έτος 1859 το περίφημο βιβλίο Περί της καταγωγής των ειδών. Η περίοδος αυτή των εξερευνήσεων της θάλασσας μπορεί να διακριθεί στις εξής υποπεριόδους: α) Η περίοδος της επιφανειακής ωκεανογραφίας ( 1873). Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από συστηματική συλλογή των παρατηρήσεων των ναυτικών για τις κινήσεις των ανέμων, των ρευμάτων, των κυμάτων, τις θερμοκρασίες και άλλων φαινομένων που παρατηρούνται από το κατάστρωμα των πλοίων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα διαγράμματα του Χάλεϋ (Halley) για τους ανέμους, ο χάρτης του Φράνκλιν (Franklin) για το ρεύμα του Κόλπου (gulf Stream) ή το βιβλίο η Φυσική Γεωγραφία της θάλασσας που έγραψε ο Μ. Μάουρι (M. Maury). β) H περίοδος εξερευνήσεως της βαθιάς θάλασσας (1873 1914). Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από ορισμένες σημαντικές ωκεανογραφικές αποστολές για τη μελέτη των συνθηκών της επιφάνειας και της υποεπιφάνειας της θάλασσας. Η σημαντικότερη ήταν η αποστολή του Τσάλεντζερ (HMS Challenger) 1 (σχ. 2.2β). γ) Η περίοδος των συστηματικών εθνικών ερευνών (1925 1940). Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την πραγματοποίηση εκτεταμένων ερευνών σε περιοχές αποικιών. Οι έρευνες αφορούσαν κυρίως σε εξερευνήσεις και στη μελέτη των μετεωρολογικών φαινομένων. δ) Η περίοδος της χρήσεως νέων μεθόδων (1947 1956). Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από μακρόχρονες μελέτες με τη χρήση νέων εργαλείων και οργάνων. Για παράδειγμα οι μελέτες της σεισμικής δραστηριότητας που διενεργήθηκαν στον Ατλαντικό ωκεανό και οδήγησαν στη χαρτογράφηση του θαλάσσιου Σχ. 2.2β. Το Τσάλεντζερ (1858). 27 1. Η πρώτη μεγάλη ωκεανογραφική έρευνα πραγματοποιήθηκε το 1872 1876 από το Τσάλεντζερ. Η αποστολή οργανώθηκε από τον καθηγητή Φυσικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου Τ. Γ. Τόμσον (C. W. Thomson) και το φυσιοδίφη Τ. Μάρεϊ (Sir J. Murray) που θεωρείται ο πατέρας της σύγχρονης ωκεανογραφίας. Σκοπός της αποστολής, η οποία χρηματοδοτήθηκε από τη Βασιλική Ένωση του Λονδίνου (Royal Society of London) και το Βασιλικό Ναυτικό, ήταν η διαπίστωση της υπάρξεως ή μη ζωής στα βάθη των ωκεανών, αλλά και η εξαγωγή αποτελεσμάτων σχετικά με τη χημική σύσταση του θαλάσσιου νερού, τα παράκτια και ωκεάνια ρεύματα και τη γεωλογία του θαλάσσιου βυθού. To σκάφος απέπλευσε από το λιμάνι του Πόρτσμουθ (Portsmouth) το 1872 και κατέπλευσε στο Spithead το 1876. Η αποστολή διήνυσε 68.890 ναυτικά μίλια καταγράφοντας τα καιρικά φαινόμενα, τη χημική σύσταση του θαλάσσιου νερού, τα ρεύματα, τις θερμοκρασίες της θάλασσας, τα θαλάσσια ρήγματα και τη σύσταση του θαλάσσιου βυθού. Συλλέχθηκαν δείγματα από τον Ατλαντικό και τον Ειρηνικό ωκεανό και τις θάλασσες του Β. Ατλαντικού και της Ανταρκτικής. Κατά τη διάρκεια της αποστολής συλλέχθηκαν και ταξινομήθηκαν 4.717 νέα θαλάσσια είδη. Τα αποτελέσματα της έρευνας δημοσιεύτηκαν με τον τίτλο «Αναφορά για τα επιστημονικά αποτελέσματα του εξερευνητικού ταξιδιού του ΗΜS Challenger τα έτη 1873-76» (Report Of The Scientific Results of the Exploring Voyage of HMS Challenger during the years 1873-76). Το έργο εκδόθηκε σε 50 τόμους από τον Μάρεϊ και χρειάστηκαν 20 χρόνια για να ολοκληρωθεί η συγγραφή τους (1876 1896). Η αποστολή του Τσάλεντζερ αποτέλεσε πηγή εμπνεύσεως για πολλές άλλες αποστολές που ακολούθησαν, ενώ θεωρείται ως η σημαντικότερη προσπάθεια για την κατανόηση του πλανήτη γη. Επίσης, σημαντική ήταν η έρευνα του Νορβηγού επιστήμονα και εξερευνητή Φ. Νάνσεν (F. Nansen 1861 1930) στην Αρκτική με το σκάφος Fram. Σκοπός της αποστολής ήταν να ελεγχθεί η θεωρία του Νάνσεν σχετικά με την ωκεάνια κυκλοφορία στα νερά της Αρκτικής. Το σκάφος πραγματοποίησε τον πρώτο διάπλου του Αρκτικού ωκεανού και η αποστολή ήταν η πρώτη που ανακάλυψε την ύπαρξη της βαθιάς πολικής λεκάνης.