2
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή με τίτλο Αποτύπωση υποθαλάσσιων πολιτιστικών στοιχείων και βιολογικών πόρων στην παράκτια ζώνη της νήσου Λέρου μου ανατέθηκε από τον Τομέα Περιβαλλοντικής Ωκεανογραφίας του τμήματος Γεωλογίας, του Πανεπιστημίου Πατρών, κατόπιν υποδείξεως του καθηγητή κυρίου Γεώργιου Παπαθεοδώρου και αφού είχε ολοκληρωθεί η φοίτησή μου στον πρώτο κύκλο μεταπτυχιακών σπουδών του ίδιου τομέα. Από τη θέση αυτή, θα ήθελα πρωτίστως να εκφράσω την βαθύτατη ευγνωμοσύνη μου ως προς τον Καθηγητή Δρ. Γεώργιο Παπαθεοδώρου τόσο για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε με την ανάθεση της παρούσας εργασίας, όσο και για την ενθάρρυνση και τις συμβουλές του. Ήταν τιμή μου να είναι επιβλέπων καθηγητής μου καθώς αποτελεί πρότυπο επιστημονικής προσωπικότητας και ολοκληρωμένου ανθρώπου, συνδυασμός σπάνιος στον χώρο τόσο της επιστήμης όσο και της κοινωνίας. Οφείλω επίσης να ευχαριστήσω τα υπόλοιπα δυο μέλη της τριμελούς εξεταστικής επιτροπής, Επίκουρες καθηγήτριες κυρίες Μ. Γεραγά και Χ. Καραπαναγιώτη για τις συμβουλές τους, καθώς επίσης και τον Δρ. Δ. Χριστοδούλου για την βοήθειά του. Οτιδήποτε αξιόλογο προκύψει από αυτήν την εργασία, αυτό θα ανήκει στους γονείς και την οικογένειά μου, στους δασκάλους μου αλλά και στους αληθινούς φίλους που στάθηκαν κοντά μου σ αυτήν την πορεία. Ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη για την διαρκή στήριξή τους οφείλω στους φίλους μου Θοδωρή Χρυσόπουλο, Γιώργο και Ελένη Κελασίδη. 2
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 2 Κατάλογος Εικόνων... 5 Κατάλογος Σχημάτων... 5 Κατάλογος Πινάκων... 5 Κατάλογος Χαρτών... 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ... 11 2.1 Εφαρμογή μεθόδων τηλεπισκόπησης στην ενάλια αρχαιολογία... 12 2.2 Εφαρμογή μεθόδων τηλεπισκόπησης στον εντοπισμό βιολογικών πόρων... 12 2.2.1 Λιβάδια Ποσειδωνίας (Posidonia Oceanica)... 13 2.2.2 Βιογενείς ύφαλοι - Ασβεστιτικά ροδοφύκη... 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ... 15 3.1 Η θάλασσα του Αιγαίου Πελάγους... 16 3.2 Η νήσος Λέρος... 17 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 21 4.1 Η Μάχη της Λέρου... 22 4.1.1 Η ιστορία του αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα... 23 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ... 26 5.1 Πλοήγηση και προσδιορισμός θέσης ερευνητικού σκάφους... 27 5.2 Θαλάσσια γεωφυσικά όργανα διασκόπησης... 27 5.2.1 Ηχοβολιστής πλευρικής σάρωσης... 28 5.2.2 Μαγνητόμετρο... 29 5.3 Σχεδίαση έρευνας... 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ... 32 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ... 36 7.1 Υποθαλάσσια χαρτογράφηση... 37 7.2 Εντοπισμός υποθαλάσσιων στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.1 ΠΕΡΙΟΧΗ I. Λακκί... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.1.1 Ευρήματα... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.1.2 Η τεκμηρίωση των στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.2 ΠΕΡΙΟΧΗ IΙ. Είσοδος λιμένα Λακκίου... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 3
7.2.2.1 Ευρήματα... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.3 ΠΕΡΙΟΧΗ III. Γούρνα... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.4 ΠΕΡΙΟΧΗ IV. Παρθένι... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.4.1 Ευρήματα... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.4.2 Η τεκμηρίωση των στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.5 ΠΕΡΙΟΧΗ V.Μπλεφούτης... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.6 ΠΕΡΙΟΧΗ VI. Αλίντα... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.7 ΠΕΡΙΟΧΗ VII. Παντέλι... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.2.7.1 Ευρήματα... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.3 Εντοπισμός βιολογικών πόρων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.3.1 ΠΕΡΙΟΧΗ II. Είσοδος λιμένα Λακκίου... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.3.2 ΠΕΡΙΟΧΗ IΙΙ Γούρνα... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.3.3 ΠΕΡΙΟΧΗ IV. Παρθένι... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7.3.4 ΠΕΡΙΟΧΗ IV. Άλιντα... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. ΑΝΤΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ... 77 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ... 81 4
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικ. 3.1 Χάρτης της Ελλάδος στον οποίο διακρίνεται το Αιγαίο πέλαγος... 16 Εικ. 3.2 Γεωγραφική τοποθέτηση της Δωδεκανήσου και της Λέρου στο ΝΑ Αιγαίο... 17 Εικ. 3.3 Απόψεις της ευρύτερης περιοχής της νήσου Λέρου, Αιγαίο πέλαγος... 19 Εικ. 4.1 Το ένδοξο ελληνικό αντιτορπιλικό Βασίλισσα Όλγα... 23 Εικ. 4.2 Η βύθιση του αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα στο Λιμάνι του Λακκίου στις 26 Σεπτεμβρίου 1943 ώρα 10:14 και το μνημείο των θυμάτων στο Λακκί... 25 Εικ. 5.1 Άποψη του ερευνητικού σκάφους Hydrovius διατεταγμένου έτσι ώστε να δεχτεί τον επιστημονικό εξοπλισμό της γεωφυσικής έρευνας... 27 Εικ. 5.2 Άποψη του ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης και του μαγνητόμετρου, όπως χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα του πυθμένα της Λέρου... 28 Εικ. 7.1 Τυπικές καταγραφές ασβεστιτικών ροδοφυκών περιοχή ΙΙΣφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Εικ. 7.2 Τυπική καταγραφή Ποσειδώνιας περιοχή ΙΙΙΣφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Εικ. 7.3 Τυπική καταγραφή Ποσειδώνιας περιοχή ΙVΣφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Εικ. 7.4 Τυπική καταγραφή Ποσειδώνιας περιοχή VΙΣφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΧΗΜΑΤΩΝ Σχήμα 6.1 Διάγραμμα ροής, στο οποίο φαίνονται τα στάδια που ακολουθήθηκαν για την πραγματοποίηση της έρευνας... 34 Σχήμα 6.2 Διάγραμμα ροής, στο οποίο φαίνονται τα μεθοδολογικά στάδια που ακολουθήθηκαν κατά την ανάλυση των δεδομένων του ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης... 35 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 4.1 Γενικά χαρακτηριστικά του αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα... 24 5
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ Χάρτης 3.1 Χάρτης της περιοχής έρευνας... 18 Χάρτης 5.1 Χάρτης στον οποίο έχουν σημειωθεί οι περιοχές στις οποίες πραγματοποιήθηκαν οι θαλάσσιες γεωφυσικές έρευνες... 30 Χάρτης 5.2 Χάρτης στον οποίο έχουν οριοθετηθεί οι περιοχές στις οποίες πραγματοποιήθηκαν οι θαλάσσιες γεωφυσικές έρευνες, καλύπτοντας ένα εύρος 49... 31 Χάρτης 7.1 Περιοχές χαρτογράφησης... 37 Χάρτης 7.2 Μωσαϊκά ηχογραφιών πυθμένα για όλες τις περιοχές έρευνας... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.3 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα της περιοχής (Ι)... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.4 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα της περιοχής (ΙΙ)... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.5 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα της περιοχής (ΙΙΙ).. Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.6 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα της περιοχής (ΙV).. Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.7 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα της περιοχής (V)... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.8 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα της περιοχής (VΙ).. Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.9 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα της περιοχής (VIΙ). Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.10 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις θέσεις των υποθαλάσσιων στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.11 Χάρτης υποθαλάσσιων στόχωνσφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.12 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις θέσεις των υποθαλάσσιων στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 6
Χάρτης 7.13 Χάρτης υποθαλάσσιων στόχωνσφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.14 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις θέσεις των υποθαλάσσιων στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.15 Χάρτης υποθαλάσσιων στόχωνσφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.16 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις θέσεις των υποθαλάσσιων στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.17 Χάρτης υποθαλάσσιων στόχωνσφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.18 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις θέσεις των υποθαλάσσιων στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.19 Χάρτης υποθαλάσσιων στόχωνσφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.20 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις θέσεις των υποθαλάσσιων στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.21 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις θέσεις των υποθαλάσσιων στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.22 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις θέσεις των υποθαλάσσιων στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.23 Χάρτης μωσαϊκών ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις θέσεις των υποθαλάσσιων στόχων... Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.24 Χάρτης ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις θέσεις εντοπισμού ασβεστιτικών ροδοφυκών περιοχής II.Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.25 Χάρτης βιογενών σχηματισμών περιοχής IIΣφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.26 Χάρτης ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις περιοχές εντοπισμού βιογενών σχηματισμών περιοχής IIIΣφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.27 Χάρτης βιογενών σχηματισμών περιοχής III.Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.28 Χάρτης ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις περιοχές εντοπισμού Ποσειδωνίας (P.oceanica) περιοχής IV.Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.29 Χάρτης βιογενών σχηματισμών περιοχής IVΣφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 7
Χάρτης 7.30 Χάρτης ηχογραφιών πυθμένα με σημειωμένες τις περιοχές εντοπισμού Ποσειδωνίας (P.oceanica)περιοχής VI.Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 7.31 Χάρτης βιογενών σχηματισμών περιοχής VI.Σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 8.1 Χάρτης θέσεων ιστορικής αξίαςσφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. Χάρτης 8.2 Συνθετικός χάρτης βιολογικών πόρωνσφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. 8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός έρευνας 9
Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή επικεντρώνεται στην μελέτη της παράκτιας ζώνης της νήσου Λέρου στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο, με στόχο την αναγνώριση και λεπτομερή χαρτογράφηση υποθαλάσσιων στόχων ιστορικής σημασίας. Η έρευνα για τον εντοπισμό και ακολούθως η προστασία των καταβυθισμένων ευρημάτων κρίνεται αναγκαία καθώς αυτά αποτελούν πολύτιμα ιστορικά στοιχεία σε παγκόσμια κλίμακα. Η έρευνα φιλοδοξεί να συνεισφέρει στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς του νησιού, καθώς αναμένεται να προκύψει ένας λεπτομερής υποθαλάσσιος χάρτης αποτύπωσης των ιστορικών μνημείων της περιόδου του Β Παγκοσμίου Πολέμου που βρίσκονται βυθισμένα στον πυθμένα της θάλασσας. Το Εργαστήριο Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας (ΕΘΑΓΕΦΩ) του τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών οργάνωσε και εκτέλεσε θαλάσσιες γεωφυσικές έρευνες στην παράκτια ζώνη της νήσου Λέρου. Η παρούσα μεταπτυχιακή διατριβή αποτελείται από οκτώ (8) κεφάλαια. Στα δυο πρώτα κεφάλαια (κεφάλαιο 1 & 2) επιχειρείται μια εισαγωγή στους στόχους της παρούσας έρευνας και ακολουθεί μια σύντομη βιβλιογραφική ανασκόπηση σχετικά με τις εφαρμογές των γεωφυσικών μεθόδων τηλεπισκόπησης τόσο στην Γεωλογία όσο και στην Αρχαιολογική Ωκεανογραφία, αναδεικνύοντας την πολύτιμη συμβολή τους στην υποθαλάσσια μελέτη της νήσου Λέρου. Ακολουθούν δύο σύντομα κεφάλαια, το κεφάλαιο 3, όπου προσδιορίζεται και περιγράφεται γεωγραφικά η περιοχή ερευνών και το κεφάλαιο 4, όπου αναφέρονται συνοπτικά σημαντικά ιστορικά στοιχεία της περιοχής. Στα κεφάλαια 5 και 6 αναπτύσσεται η μεθοδολογία και η διαδικασία που ακολουθήθηκε για την επεξεργασία των δεδομένων της παρούσας μελέτης. Στο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζονται και αναλύονται τα συλλεγμένα γεωφυσικά δεδομένα που οδήγησαν στην απεικόνιση του θαλάσσιου 10
πυθμένα μέσω θεματικών χαρτών της παράκτιας ζώνης της νήσου Λέρου. Στο όγδοο και τελευταίο κεφάλαιο παρατίθενται γενικά συμπεράσματα, όπως προέκυψαν από την έρευνα. Στο τέλος γίνεται παράθεση της χρησιμοποιούμενης βιβλιογραφίας και στο παράρτημα I παρουσιάζεται ο θαλάσσιος ερευνητικός πλόας στην νήσο Λέρο. 11
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ Ενάλια αρχαιολογία Βιολογικοί πόροι 12
2.1 Εφαρμογή μεθόδων τηλεπισκόπησης στην ενάλια αρχαιολογία Οι εξειδικευμένες θαλάσσιες γεωφυσικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνται σήμερα στην ωκεανογραφία για την μελέτη του πυθμένα των θαλασσών βρίσκουν μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα εφαρμογή στον τομέα της Θαλάσσιας Αρχαιολογίας. Η τεχνολογική πρόοδος σε συνδυασμό με την ανεύρεση σημαντικού αριθμού πολιτισμικών μνημείων στο θαλάσσιο περιβάλλον σε παγκόσμια κλίμακα οδήγησε στην ανάπτυξη ενός σχετικά νέου επιστημονικού πεδίου που καλείται Αρχαιολογική Ωκεανογραφία και εμφανίστηκε στις αρχές του 1950 (Ballard, 2001). Αντικείμενο μελέτης της Αρχαιολογικής Ωκεανογραφίας είναι ο εντοπισμός ναυαγίων, καταβυθισμένων λιμενικών ή άλλων εγκαταστάσεων και ακολούθως η συντήρηση και προστασία των υποθαλάσσιων αυτών αρχαιολογικών χώρων. Η μελέτη της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, αποκαλύπτει το μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει η προσπάθεια για τον εντοπισμό και την καταγραφή με σύγχρονες μεθόδους θαλάσσιας τηλεπισκόπησης, ενάλιων πολιτιστικών αγαθών. 2.2 Εφαρμογή μεθόδων τηλεπισκόπησης στον εντοπισμό βιολογικών πόρων Ωστόσο, η μελέτη του πυθμένα των θαλασσών παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον για την επιστημονική κοινότητα και από την πλευρά της υποθαλάσσιας χαρτογράφησης περιοχών του πυθμένα που παρουσιάζουν ιδιαίτερο βιολογικό ενδιαφέρον. Η θάλασσα ως ένα υδάτινο οικοσύστημα χαρακτηρίζεται από ποικιλία οικοσυστημάτων λόγω της ποικιλίας συνθηκών που επικρατούν στο υδάτινο περιβάλλον. Χαρακτηριστικά οικοσυστήματα που απαντώνται στο θαλάσσιο περιβάλλον αποτελούν τα πεδία Ποσειδωνίας (Posidonia 13
oceanica) και οι σχηματισμοί βιογενών υφάλων (ασβεστικά ροδοφύκη). Παρά το γεγονός ότι μέχρι σήμερα ελάχιστα έχουν γίνει ως προς την κατεύθυνση της συστηματικής χαρτογράφησης, θαλάσσιες περιοχές όπου απαντώνται σημαντικοί βιολογικοί πόροι προσφέρονται για έρευνα και μελέτη. 2.2.1 Λιβάδια Ποσειδωνίας (Posidonia Oceanica) Τα λιβάδια Ποσειδωνίας σχηματίζονται από το θαλάσσιο αγγειόσπερμα Posidonia Oceanica, το οποίο ανήκει στην κατηγορία των θαλάσσιων φανερόγαμων και αποτελεί ενδημικό της Μεσογείου. Απαντώνται σε βάθη από 1 έως 40 μέτρα και ο ρυθμός αύξησής τους θεωρείται εξαιρετικά αργός, της τάξης των 2 εκατοστών ετησίως. Οι περιβαλλοντικές συνθήκες που ευνοούν την εγκατάσταση και την διατήρηση ενός λιβαδιού Ποσειδωνίας σε μια παράκτια περιοχή είναι η επαρκής διείσδυση φωτός, που καθορίζει και τη βαθυμετρική του κατανομή, η κατάλληλη δομή ιζήματος του βυθού και η σχετικά ήπια έκθεση της περιοχής στον κυματισμό. Χαρακτηριστική είναι η βιοποικιλότητα που απαντάται στα λιβάδια Ποσειδωνίας καθώς αποτελούν έναν από τους πλέον σημαντικούς αναπαραγωγικούς βιοτόπους πολλών οργανισμών. Εκατοντάδες είδη ασπόνδυλων και ψαριών βρίσκουν καταφύγιο ανάμεσα στο πυκνό φύλλωμα της, τρέφονται και αναπαράγονται. Επιπρόσθετα, έχουν υψηλή πρωτογενή παραγωγή, καθώς τα φύλλα Ποσειδωνίας ανανεώνονται συνεχώς προσφέροντας τεράστιες ποσότητες οργανικής ύλης στο οικοσύστημα, άφθονο οξυγόνο, μέσω της φωτοσύνθεσης και δεσμεύοντας τεράστιες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα. Επιπλέον, τα λιβάδια ανθίστανται σημαντικά στις μεταβολές της θερμοκρασίας και στον έντονο κυματισμό, ενώ θεωρούνται ευαίσθητα στις μεταβολές της αλατότητας. Αποτελεί σημαντικό βιολογικό δείκτη αφού είναι ευαίσθητη στη ρύπανση, και οποιαδήποτε διαταραχή στο θαλάσσιο περιβάλλον έχει επιπτώσεις στο οικοσύστημα της. Η σπουδαιότητα της Ποσειδωνίας αναγνωρίζεται πλήρως, και γι αυτό το λόγο αποτελεί οικότοπο προτεραιότητας σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Οδηγία για τους Οικοτόπους (Τύπος Οικοτόπου Προτεραιότητας (τύπος 1120) σύμφωνα με το Παράρτημα I της Ευρωπαϊκής Οδηγίας των 14
Οικοτόπων 92/43/ΕΟΚ). Το 2006 η Ευρωπαϊκή Ένωση με τον κανονισμό 1967/2006 θεσπίζει αυστηρά μέτρα προστασίας των περιοχών με θαλάσσια φανερόγαμα σε σχέση με αλιευτικές δραστηριότητες. Για την προστασία και την διατήρηση τους τα κράτη-μέλη θα πρέπει να καθορίσουν προστατευμένες περιοχές (Ειδικές Ζώνες Διατήρησης). 2.2.2 Βιογενείς ύφαλοι - Ασβεστιτικά ροδοφύκη Οι ύφαλοι ασβεστολιθικών ροδοφυκών είναι περιοχές εξαιρετικά υψηλής βιοποικιλότητας και διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην παραγωγικότητα των θαλάσσιων οικοσυστημάτων. Ωστόσο, απειλούνται από συγκεκριμένες αλιευτικές πρακτικές, όπως η χρήση συρόμενων αλιευτικών εργαλείων. Οι ελληνικές θάλασσες μέχρι στιγμής στερούνται συστηματικής χαρτογράφησης των πεδίων βιογενών υφάλων με συνέπεια να είναι αδύνατον να καθοριστούν αλιευτικά πεδία και να εφαρμοστούν μέτρα διαχείρισης και προστασίας. Η υποβάθμισή τους είναι πολύ ανησυχητική εξαιτίας του πολύ αργού ρυθμού ανάπτυξής τους (0.006 0.83 μμ/χρόνο). Σύμφωνα με μελέτες, η ηλικία των υφάλων κυμαίνεται από 520 σε 7760 χρόνια και επομένως, σε περίπτωση καταστροφής τους, χρειάζονται χιλιάδες χρόνια για να επανακάμψουν. Οι ύφαλοι ασβεστολιθικών ροδοφυκών σχηματίζονται από φύκη της οικογένειας Corallinaceae, τα οποία παράγουν έναν σκελετό από ανθρακικό ασβέστιο που αποτελεί τη βασική δομή του υφάλου. Στο Αιγαίο πέλαγος συνήθως βρίσκονται σε βάθη 70 90 μέτρων και σε μερικές περιπτώσεις έως και 160 μέτρα σε αντίθεση με την δυτική Μεσόγειο όπου εμφανίζονται και σε πιο ρηχά νερά. 15
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΡΕΥΝΑΣ Γεωγραφική τοποθέτηση της νήσου Λέρου 16
3.1 Η θάλασσα του Αιγαίου Πελάγους Ο ελληνικός νησιωτικός πολιτισμός αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Τα ελληνικά νησιά αποτελούν το κύριο μορφολογικό γνώρισμα του ελληνικού χώρου και συστατικό τμήμα του πολιτισμού και της παράδοσης της Ελλάδας. Η ελληνική επικράτεια περιλαμβάνει 6.000 νησιά και νησίδες διάσπαρτα στα πελάγη του Αιγαίου και του Ιονίου, μοναδικό φαινόμενο στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Ως Αιγαίο Πέλαγος νοείται η θαλάσσια περιοχή της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου, μεταξύ Ελλάδας και Μικράς Ασίας, αποκαλούμενη ενίοτε και Αρχιπέλαγος (Εικ. 3.1). Το Αρχιπέλαγος του Ελληνικού Πολιτισμού, είναι από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας ένας ξεχωριστός τόπος ιδιαίτερου κάλλους. Έχει έκταση 240.000 και μέγιστο βάθος 2.249 m μεταξύ Κρήτης και Κυκλάδων. Στα βόρεια και τα δυτικά περιβάλλεται από την ελληνική ηπειρωτική χώρα, στα ανατολικά από τα μικρασιατικά παράλια και στο νότο από τα νησιά του Κρητικού τόξου. Το Αιγαίο Πέλαγος, ως θαλάσσιος δρόμος συνέβαλε στην ανταλλαγή ιδεών και αγαθών, καθώς και στην ανάπτυξη του ελληνικού και των μεσογειακών πολιτισμών. Εικ. 3.1 Χάρτης της Ελλάδος στον οποίο διακρίνεται το Αιγαίο πέλαγος 17
3.2 Η νήσος Λέρος Το νησιωτικό σύμπλεγμα που απλώνεται στον νοτιοανατολικό χώρο του Αιγαίου Πελάγους, απέναντι από τα Μικρασιατικά παράλια ονομάζεται Δωδεκάνησος. Βρισκόμενη στο σταυροδρόμι τριών Ηπείρων, η Δωδεκάνησος ανέπτυξε και διατήρησε για χιλιάδες χρόνια το δικό της πολιτισμό, αφομοιώνοντας διάφορες επιδράσεις, διατηρώντας όμως σταθερά τον ελληνικό της χαρακτήρα. Το νησί της Λέρου τοποθετείται στο Νοτιοανατολικό Αιγαίο και ανήκει στο σύμπλεγμα των Δωδεκανήσων(Εικ. 3.2). Εικ. 3.2 Γεωγραφική τοποθέτηση της Δωδεκανήσου και της Λέρου στο ΝΑ Αιγαίο Η Λέρος παρουσιάζει ιδιαίτερη γεωμορφολογία με μεγάλο μήκος ακτών, δυο λεπτούς ισθμούς και επτά φυσικούς όρμους (Χάρτης 3.1). Η συνολική έκταση του νησιού είναι περίπου 54 τετραγωνικά χιλιόμετρα, με μήκος ακτογραμμής που ανέρχεται περίπου στα 71 χιλιόμετρα. Το λιμάνι της Λέρου απαντάται στο Νοτιοδυτικό τμήμα του νησιού και ονομάζεται Λακκί, με άνοιγμα εισόδου μόλις 400 μέτρα, το οποίο αποτελεί ταυτόχρονα και το μεγαλύτερο φυσικό λιμάνι της ΝΑ Μεσογείου. Στη δυτική πλευρά του νησιού και βορειότερα από το Λακκί βρίσκεται ο όρμος της Γούρνας, αβαθής σε 18
πολλά σημεία με βραχονησίδες και σκοπέλους. Βόρεια της Λέρου βρίσκεται το Παρθένι με τον ομώνυμο καλά προστατευμένο όρμο. Βορειοανατολικά απαντάται ο όρμος της Αγ. Μαρίνας με τη φυσική προέκτασή του προς τα Άλιντα. Στα ανατολικά της Λέρου βρίσκεται το Παντέλι. Χάρτης 3.1 Χάρτης της περιοχής έρευνας 19
Εικ. 3.3 Απόψεις της ευρύτερης περιοχής της νήσου Λέρου, Αιγαίο πέλαγος Η Λέρος πρωταγωνιστεί στην ιστορία του Ελλαδικού χώρου από τα προϊστορικά χρόνια. Η στρατηγική της θέση στο νοτιοανατολικό Αιγαίο ήταν ο κύριος λόγος που το νησί ανέκαθεν αποτελούσε μήλον της έριδος ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις, κυρίως γιατί θεωρείτο σημείο κλειδί για τον έλεγχο της Ανατολής. Τα πρώτα ίχνη κατοίκησης που εντοπίστηκαν στο νησί και συγκεκριμένα στο Παρθένι ανήκουν στη Νεολιθική εποχή. Τον 5ο π.χ. αιώνα γνώρισε μεγάλη άνθηση. Κατά τη βυζαντινή περίοδο η Λέρος ακολουθεί την τύχη των άλλων νησιών της Δωδεκανήσου. Το 1314 το νησί κατέλαβαν οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη, οι οποίοι επέκτειναν το βυζαντινό κάστρο κάνοντάς το απόρθητο για κάθε επίδοξο κατακτητή. Το 1522 η Λέρος περνά στην κυριαρχία των Τούρκων, στην οποία και παρέμεινε όπως όλα τα Δωδεκάνησα ως το 1912. Μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων, η Λέρος βρέθηκε υπό ιταλική κατοχή μέχρι και το 1943. Την περίοδο του Β 20
Παγκοσμίου Πολέμου, το νησί γίνεται η σημαντικότερη ναυτική βάση των Ιταλών στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο. Το 1948, η Λέρος προσαρτήθηκε στην Ελλάδα. 21
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4. ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Η Λέρος κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο 22
4.1 Η Μάχη της Λέρου Κατά την διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου η Λέρος είχε συγκροτηθεί και οργανωθεί ως κομβικό στρατηγικό σημείο για τις ιταλικές ναυτικές δυνάμεις και κατ' επέκταση του Άξονα συνολικά. Η παρέμβαση των Ιταλών με βάση ένα πλήρως οργανωμένο σχεδιασμό, ήδη από το 1923 μετέβαλε ολόκληρο το νησί σε ένα οργανωμένο και άρτιο τεχνολογικά αεροναυτικό σταθμό. Η γεωστρατηγική της θέση σε συνδυασμό με το εξαιρετικό φυσικό λιμάνι στο Λακκί καθιστούν την Λέρο ιταλική ναυτική βάση στην Ανατολική Μεσόγειο. Στις 8 Σεπτεμβρίου του 1943 η ανατροπή του Μουσολίνι από την ηγεσία της Ιταλίας σηματοδοτεί την αποχώρηση της Ιταλίας από τον Άξονα και την συνθηκολόγηση με τους Συμμάχους. Αυτή η εξέλιξη σηματοδότησε τα στρατηγικά σχέδια της Βρετανίας που επιζητούσε εξασφάλιση ναυτικής και αεροπορικής κυριαρχίας στο Αιγαίο. Στη Λέρο καταφθάνουν βρετανικά στρατεύματα σε μια προσπάθεια κατάληψης του νησιού και έχοντας στο πλευρό τους τα ιταλικά στρατεύματα που είχαν παραμείνει στο νησί. Οι ισχυροί αεροπορικοί βομβαρδισμοί εναντίον της Λέρου υπήρξαν το προμήνυμα ότι επέκειτο γερμανική επίθεση. Στις 26 Σεπτεμβρίου 1943 γερμανικά αεροπλάνα θα βυθίσουν το ένδοξο ελληνικό αντιτορπιλικό «Βασίλισσα Όλγα» και το Βρετανικό αντιτορπιλικό «HMS Intrepid», τα οποία βρίσκονταν αγκυροβολημένα στο λιμάνι του Λακκίου. Ήταν η έναρξη των επιχειρήσεων για την κατάληψη του νησιού. Οι μάχες για την κατάληψη του νησιού θα διαρκέσουν σχεδόν 52 συνεχόμενες ημέρες με αποκορύφωμα την απόβαση των γερμανικών στρατευμάτων την Νοεμβρίου 1943. Η αριθμητική υπεροχή των Γερμανών κατάφερε να εξουδετερώσει γρήγορα την αντίσταση Βρετανών και Ιταλών και τέσσερις μέρες αργότερα περίπου 3.200 Βρετανοί και 5.500 Ιταλοί στρατιώτες παραδόθηκαν στους Γερμανούς. Οι απώλειες από την μάχη της Λέρου απαριθμούν περισσότερους από 1000 βρετανούς και έλληνες στρατιώτες και ίσο σχεδόν αριθμό ιταλών στρατιωτών και γερμανών αιχμαλώτων. Περισσότερα από 4 τάγματα είχαν χαθεί, ενώ παράλληλα το ίδιο σοβαρές υπήρξαν και οι ναυτικές απώλειες. Συγκεκριμένα, βυθίστηκαν 6 αντιτορπιλικά και 2 υποβρύχια από αεροπλάνα ή νάρκες. Ακόμη 4 καταδρομικά και 4 αντιτορπιλικά 23
υπέστησαν σοβαρές ζημιές (Ουίνστον Τσώρτσιλ, 2 ος Παγκόσμιος Πόλεμος, τόμος 7 ος, κεφάλαιον Δέκατον). Η Μάχη της Λέρου θεωρείται η τελευταία μεγάλη ήττα των Βρετανών και από τις τελευταίες νίκες των Γερμανών στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. 4.1.1 Η ιστορία του αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα Το Αντιτορπιλικό ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ (D-15) (Εικ. 4.1) είναι ένα από τα ενδοξότερα πλοία του Βασιλικού Πολεμικού Ναυτικού και ακόμη το πιο επιτυχημένο ελληνικό πολεμικό πλοίο κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Εικ. 4.1 Το ένδοξο ελληνικό αντιτορπιλικό Βασίλισσα Όλγα Έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις 1940-43. Μέχρι τον Απρίλιο του 1941 έλαβε μέρος σε συνοδείες νηοπομπών, καθώς και στην πρώτη και τρίτη επιδρομή στο Στενό του Οτράντο. Μετά την κατάληψη της Ελλάδας διέφυγε στη Μέση Ανατολή. Μεταξύ Νοεμβρίου και Δεκεμβρίου του 1941, πραγματοποίησε μετασκευή στην Καλκούτα. Επανήλθε στη Μεσόγειο τον Φεβρουάριο του 1942, πήρε μέρος στις 24
επιχειρήσεις του Tobruk, ενταγμένο σε βρετανική μοίρα, όπου είχε ιδιαίτερα αξιόλογη δράση (Κυβερνήτης Γ. Μπλέσσας). Την περίοδο 1942-1943 βύθισε το ιταλικό Υ/Β VARSCIEC, το ιταλικό πετρελαιοφόρο STROMBOLI καθώς και μια ιταλική νηοπομπή, αποτελούμενη από 2 πολεμικά πλοία και 2 πλοία συνοδείας, μεταξύ αυτών το Α/Τ CASTORE και το ίδιο έτος βύθισε μια ακόμη νηοπομπή, αποτελούμενη από τα φορτηγά ΡLUTO και PAOLO και το συνοδό τους Νο 2104. Στη συνέχεια έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις κατάληψης της Παντελλάρια και της αποβάσεως στη Σικελία. Τελικά, το ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ βυθίστηκε από γερμανική αεροπορική επιδρομή στις 26 Σεπτεμβρίου 1943, ενώ ήταν αγκυροβολημένο στον όρμο Λακκί της Λέρου (Εικ. 4.2). Απωλέσθησαν ο Κυβερνήτης, 6 αξιωματικοί και 65 υπαξιωματικοί και ναύτες. Πίνακας 4.1 Γενικά χαρακτηριστικά του αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα ΑΝΤΙΤΟΡΠΙΛΙΚΟ ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΟΛΓΑ Τύπος G-Class Κατασκευαστής Yarrow & Co Ltd Γλασκόβη Καθέλκυση 2 Ιουνίου 1938 Εκτόπισμα 1.414 τόνοι Ταχύτητα 35 κόμβοι Βασικός οπλισμός 4 πυροβόλα 4πολυβόλα 4τετραπλοί τορπιλοσωλήνες Πλήρωμα 200 25
Εικ. 4.2 Η βύθιση του αντιτορπιλικού Βασίλισσα Όλγα στο Λιμάνι του Λακκίου στις 26 Σεπτεμβρίου 1943 ώρα 10:14 και το μνημείο των θυμάτων στο Λακκί 26
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5. ΜΕΘΟΔΟΙ ΕΡΕΥΝΑΣ Εργασίες πεδίου 27
5.1 Πλοήγηση και προσδιορισμός θέσης ερευνητικού σκάφους Τα διαθέσιμα σεισμικά δεδομένα συλλέχθηκαν στα πλαίσια του ερευνητικού πλόα στην νήσο Λέρο, ο οποίος εκτελέστηκε από το Εργαστήριο Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας (Ε.ΘΑ.ΓΕ.Φ.Ω.) του τμήματος Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών. Η γεωφυσική έρευνα που εκτελέστηκε ήταν ευρείας κλίμακας και κάλυπτε το μεγαλύτερο μέρος του νησιού. Για τη συλλογή των γεωφυσικών δεδομένων και τη διενέργεια των καταδυτικών εργασιών χρησιμοποιήθηκε το κατάλληλα διαμορφωμένο ιδιωτικό καταδυτικό σκάφος Hydrovius, νηολογίου Λέρου (Εικ. 5.1). Η ταχύτητα πλεύσης του σκάφους σε γενικές γραμμές κυμάνθηκε μεταξύ 3,5 κόμβων, ανάλογα με τις επικρατούσες συνθήκες θαλάσσης και τα επιτρεπτά όρια λειτουργίας των οργάνων. Για τον προσδιορισμό του σκάφους χρησιμοποιήθηκε Δορυφορικό Σύστημα (GPS) τύπου Hemisphere.Magellan NAV 6500. Το σύστημα Magellan αποτελείται από μία κινητή κεραία και έναν δέκτη Magellan NAV 6500. Το σύστημα αυτό επέτρεψε το προσδιορισμό της θέσης του σκάφους με ακρίβεια 2 m. Εικ. 5.1 Άποψη του ερευνητικού σκάφους Hydrovius διατεταγμένου έτσι ώστε να δεχτεί τον επιστημονικό εξοπλισμό της γεωφυσικής έρευνας 5.2 Θαλάσσια γεωφυσικά όργανα διασκόπησης 28
Για την επίτευξη των στόχων της έρευνας και τη συλλογή των στοιχείων χρησιμοποιήθηκε ηχοβολιστής πλευρικής σάρωσης τύπου EG&G για τη μορφολογική αποτύπωση του πυθμένα καθώς και μαγνητόμετρο (Εικ. 5.2). Ερευνητική αποστολή Χρονική περίοδος Όργανα γεωφυσικής διασκόπησης Λέρος 11-17/06/2011 i. Ηχοβολιστής Πλευρικής Σάρωσης ii. Μαγνητόμετρο Εικ. 5.2 Άποψη του ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης και του μαγνητόμετρου, όπως χρησιμοποιήθηκαν στην έρευνα του πυθμένα της Λέρου 5.2.1 Ηχοβολιστής πλευρικής σάρωσης Ένα σύστημα ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης διακρίνετααι από την ικανότητά του να αποτυπώνει την μορφολογία του πυθμένα μέσω δισδιάστατων απεικονίσεων της επιφάνειάς του. Οι απεικονίσεις αυτές καλούνται ηχογραφίες. Ο ηχοβολιστής πλευρικής σάρωσης συνίσταται από: 29
(α) μια ηχοβολιστική τορπίλη με δυνατότητα εκπομπής ηχητικών κυμάτων δύο συχνοτήτων (100 και 500 Hz), η οποία σύρεται πίσω από το σκάφος και διαθέτει δύο ημιπλωτούς πομποδέκτες πλευρικά και εκατέρωθεν του επιμήκους άξονά της (β) τα καλώδια σύρσης και μεταφοράς του σήματος, τα οποία συνδέουν μηχανικά και ηλεκτρικά την τορπίλη με τη καταγραφική μονάδα και (γ) μια καταγραφική μονάδα τύπου EG&G με δυνατότητα στοιχειοθέτησης ισομετρικής ηχογραφίας. 5.2.2 Μαγνητόμετρο Η αρχή λειτουργίας ενός θαλάσσιου μαγνητόμετρου βασίζεται στην μέτρηση και την καταγραφή της έντασης του μαγνητικού πεδίου της Γης. Η εφαρμογή του στις γεωφυσικές διασκοπήσεις βασίζεται στην αρχή ότι μπορεί να μετρήσει και να καταγράψει τις αποκλίσεις από το πεδίο της γης λόγω της παρουσίας των σιδηρομαγνητικών υλικών. Τα μαγνητόμετρα χρησιμοποιούνται στην υποβρύχια αρχαιολογία για τον εντοπισμό ναυαγίων, κυρίως στον τομέα των καταδύσεων για σύγχρονα ναυάγια με μεγάλη μάζα σιδήρου. Η πρόσφατη ανάπτυξη των αισθητήρων μαγνητόμετρων είναι το μαγνητόμετρο Overhauser, το οποίο συνίστανται για υποβρύχιες αρχαιολογικές έρευνες και χρησιμοποιείται και στην παρούσα έρευνα. 5.3 Σχεδίαση έρευνας Το Εργαστήριο Θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας οργάνωσε και εκτέλεσε θαλάσσιες γεωλογικές έρευνες στην παράκτια ζώνη της Λέρου, το καλοκαίρι του έτους 2011, κατά τη διάρκεια των οποίων συλλέχθηκε ένας σημαντικός αριθμός γεωφυσικών δεδομένων. Ένα πυκνό δίκτυο σεισμικών γραμμών σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε μέσα στα όρια της περιοχής έρευνας χρησιμοποιώντας ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης και μαγνητόμετρο. Για την επόπτευση του πυθμένα σε επιλεγμένες περιοχές με βάση την ανάλυση και ερμηνεία των γεωφυσικών δεδομένων εκτελέστηκαν καταδύσεις από έμπειρο δύτη. 30
Χάρτης 5.1 Χάρτης στον οποίο έχουν σημειωθεί οι περιοχές στις οποίες πραγματοποιήθηκαν οι θαλάσσιες γεωφυσικές έρευνες 31
Χάρτης 5.2 Χάρτης στον οποίο έχουν οριοθετηθεί οι περιοχές στις οποίες πραγματοποιήθηκαν οι θαλάσσιες γεωφυσικές έρευνες, καλύπτοντας ένα εύρος 49 Στο ΠΑΡΑΤΗΜΑ Ι δίνεται μια σύντομη περιγραφή της ερευνητικής αποστολής. 32
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6. ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 33
Οι θαλάσσιες γεωφυσικές έρευνες στην παράκτια ζώνη της Λέρου οδήγησαν στη συλλογή δεδομένων από ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης και δεδομένων από μαγνητόμετρο. Στα πλαίσια τόσο της διαχείρισης όσο και της ανάλυσης των συλλεχθέντων δεδομένων ακολουθήθηκε ένα μεθοδολογικό σχήμα σε ψηφιακό περιβάλλον, το οποίο απέδωσε τους υποθαλάσσιους θεματικούς χάρτες της περιοχής έρευνας. Η διαδικασία επεξεργασίας παρουσιάζεται συνοπτικά στο σχήμα (Σχήμα 6.1,Σχήμα 6.2) και αφορά την εν πρώτοις εισαγωγή τους στο λογισμικό πρόγραμμα της εταιρίας Triton Elics. Η επεξεργασία ξεκινά με την διόρθωση των αρχικών δεδομένων μέσω του Triton Isis και στην συνέχεια τα δεδομένα επεξεργάζονται στο DelphMap, όπου οι ηχογραφιες του πυθμένα σώζονται ως εικόνες της μορφής geotif προκειμένου εν συνεχεία τα δεδομένα να δύνανται να εισαχθούνι σε περιβάλλον ArcGIS προκειμένου να χαρτογραφηθεί η περιοχή ερευνών. Η μέθοδος που ακολουθήθηκε για την κατασκευή των επιμέρους χαρτών σε περιβάλλον ArcGIS βασίστηκε στην γεωαναφορά των ηχογραφιών στο παγκόσμιο γεωδαιτικό σύστημα αναφοράς WGS84 (datum) με Εγκάρσια Μερκατορική Προβολή UTM (projection). Με αυτό τον τρόπο κατασκευάστηκε ένα μωσαϊκό ηχογραφιών, το οποίο αποτέλεσε τη βάση για την ψηφιοποίηση και την χαρτογράφηση των μορφολογικών χαρακτηριστικών του πυθμένα της παράκτιας ζώνης της Λέρου. 34
Σχήμα 6.1 Διάγραμμα ροής, στο οποίο φαίνονται τα στάδια που ακολουθήθηκαν για την πραγματοποίηση της έρευνας 35
Σχήμα 6.2 Διάγραμμα ροής, στο οποίο φαίνονται τα μεθοδολογικά στάδια που ακολουθήθηκαν κατά την ανάλυση των δεδομένων του ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης 36
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7. ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ Υποθαλάσσια χαρτογράφηση Εντοπισμός υποθαλάσσιων στόχων Εντοπισμός βιολογικών πόρων 37
7.1 Υποθαλάσσια χαρτογράφηση Η παρουσίαση των αποτελεσμάτων της έρευνας αναπτύσσεται στο παρόν κεφάλαιο και συνίσταται σε δύο κατευθύνσεις. Η πρώτη κατεύθυνση αφορά στην περιγραφή των πιθανών στόχων ιστορικής σπουδαιότητας που εντοπίστηκαν στην επιφάνεια του πυθμένα της παράκτιας ζώνης της Λέρου και η δεύτερη κατεύθυνση αφορά στην παρουσία στην περιοχή μελέτης βιολογικών πόρων. Για τον σκοπό αυτό δημιουργήθηκαν θεματικοί χάρτες της υποδομής του πυθμένα, οι οποίοι παρουσιάζονται αναλυτικά στην συνέχεια του κεφαλαίου. Η παρουσίαση των θεματικών χαρτών της παράκτιας ζώνης της Λέρου επιτυγχάνεται σχεδόν ανά όρμο περιμετρικά της νήσου. Συνολικά παρατίθενται τα αποτελέσματα της έρευνας σε έξι περιοχές, όπως φαίνεται στον χάρτη (Χάρτης 7.1). Χάρτης 7.1 Περιοχές χαρτογράφησης 38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8. ΑΝΤΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΩΝ 78
Από την υποθαλάσσια έρευνα στη νήσο Λέρο προέκυψε μια σειρά θεματικών χαρτών, όπως αναλύθηκαν στα παραπάνω κεφάλαια και εν συνεχεία συντάχθηκαν οι συνθετικοί χάρτες στόχων ιστορικής αξίας και χαρτογραφήθηκαν οικοτόποι του πυθμένα με ιδιαίτερο βιολογικό και περιβαλλοντικό ενδιαφέρον όπως τα πεδία Ποσειδωνίας και τα ασβεστιτικά ροδοφύκη, οι οποίοι χρήζουν προστασίας βάση πρωτοκόλλων της Ευρωπαϊκής Ένωσης ( 1967/2006 Regulation). (Σφάλμα! Το αρχείο προέλευσης της αναφοράς δεν βρέθηκε. και Σφάλμα! Το αρχείο προέλευσης της αναφοράς δεν βρέθηκε. αντίστοιχα). Ο Χάρτης αποτύπωσης του πυθμένα της νήσου Λέρου με καταγεγραμμένες τις θέσεις των ιστορικών μνημείων της περιόδου του Β Παγκοσμίου Πολέμου (Μάχη της Λέρου), κατέδειξε πλήθος ευρημάτων, όπως: ναυάγια πολεμικών πλοίων, μεταξύ των οποίων τα θρυλικό αντιτορπιλικό Βασίλισσα Όλγα που βυθίστηκε στο λιμάνι του Λακκίου στις 26 Σεπτεμβρίου 1943, στην έναρξη των επιχειρήσεων της Μάχης της Λέρου. Επιπρόσθετα, πλήθος ευρημάτων που συνδέονται με τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως το το βυθισμένο αεροπλάνο στην είσοδο του λιμένα του Λάκκίου, καθώς και το ναυάγιο του αποβατικού πλοίου στο λιμάνι του Λακκίου, η ύπαρξη διάσπαρτων συντριμμιών στην επιφάνια του πυθμένα, ανθυποβρυχιακών διχτύων και αδιευκρίνιστων στόχων. Όσον αφορά την αποτύπωση των βιολογικών πόρων, υπολογίστηκε ότι καλύπτουν σχεδόν ένα ποσοστό της τάξης 18.6% αναφορικά με τη συνολική περιοχή που ερευνήθηκε με ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης. Ειδικότερα, οι λειμώνες Ποσειδωνίας εμφανίζουν ποσοστό κάλυψης του πυθμένα κατά 14.8% και οι ύφαλοι ασβεστιτικών ροδοφυκών κατά 3.8%. Οι συνθετικοί χάρτες που προέκυψαν από την έρευνα θεωρούνται θεμελιώδεις χάρτες για την προστασία και την αειφόρο διαχείριση της πολιτισμικής και φυσικής κληρονομιάς της Λέρου. 79
80
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ I Ερευνητική αποστολή ΛΕΡΟΣ (Ιούνιος 2011) Στόχος της θαλάσσιας γεωλογικής έρευνας στα νερά της Λέρου ήταν η λεπτομερής χαρτογράφηση και η επόπτευση περιοχών πιθανού ιστορικού ενδιαφέροντος. Για το σκοπό αυτό σχεδιάστηκε και ακολουθήθηκε δίκτυο πορειών ηχοβολιστή πλευρικής σάρωσης και μαγνητόμετρου βάση του οποίου καλύφθηκε θαλάσσια περιοχή 48.9.. 81
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ 1. Ballard, R.D., Hiebert, F.T., Coleman, D.F., Ward, C., Smith, J.S., Willis, K., Foley, B., Croff,K., 2001: Deepwater Archaeology of the Black Sea: The 2000 season at Sinop, Turkey.American Journal of Archaeology, 105 (4): 607-623 2. Ουίνστον Τσώρτσιλ, 2 ος Παγκόσμιος Πόλεμος, τόμος 7 ος, κεφάλαιον Δέκατον 3. Michalis Georgiadis, George Papatheodorou, Evangelos Tzanatos, Maria Geraga, Alexis Ramfos,Constantin Koutsikopoulos, George Ferentinos Coralligène formations in the eastern Mediterranean Sea: Morphology, distribution, mapping and relation to fisheries in the southern Aegean Sea (Greece) based on high-resolution acoustics, 2008 4. Sotiris Kiparissis, Elias Fakiris,George Papatheodorou, Maria Geraga, Michael Kornaros,Apostolos Kapareliotis, George Ferentinos Illegal trawling and induced invasive algal spread as collaborative factors in a Posidonia oceanica meadow degradation, 2010 82