Συνέντευξη με τον κύριο Κατράκη Φώτη 9-2-1999. Α. Πλευρά

Συνέντευξη με τον κύριο Κατράκη Φώτη 9-2-1999 Α. Πλευρά Κύριε Φώτη θα θέλαμε να μας πείτε πώς κάνατε τα πρώτα βήματά σας στη μουσική, πώς ξεκινήσατε, με ποιο όργανο και σε τι ηλικία; Εγώ ξεκίνησα απ όταν επήγα στο δημοτικό σχολείο, από οχτώ χρονών. Αλλά τότε δεν είχαμε όργανα, μαθαίναμε με ντενεκέδες, φτιάχναμε δικά μας όργανα, πιάναμε ένα ντενεκέ, του βάναμε χορδές από καλώδια και δοξάρι από ένα χόρτο, αθάνατος, δεν ξέρω αν τονε ξέρετε, το βράζαμε σε κατσαρόλια μεγάλα και βγάναμε τις τρίχες του και κάναμε δοξάρια. Το βράζατε με γάλα μαζί; Όχι, στο νερό το βράζαμε, το πιάναμε, το τινάζαμε έτσι και βγαίναν οι χορδές και κάναμε δοξάρια μ αυτό. Και στο δοξάρι βάναμε λιβάνι, δεν είχαμε ρετσίνια τότε και βάναμε λιβάνι. Κι αυτοί οι ντενεκέδες που λες ήτανε Ήτανε οι ντενεκέδες που είχανε παλιά τα σκάγια που κυνηγούσανε οι κυνηγοί, είχανε ντενεκέδες των τεσσάρων οκάδων τότε. Δηλαδή ντενεκέδες εννοείς τους μεγάλους; Ναι, τους έχεις φτάξει αυτούς, κάτι στενόμακροι. Τους βάναμε ένα στειλιάρι, χορδές και μαθαίναμε έτσι πιτσιρίκια. Δηλαδή ο τενεκές ήταν το ηχείο του οργάνου; Το ηχείο του οργάνου. Απ αυτά ξεκίνησα εγώ. Μέχρι που μουνα δεκατριών χρονών, μετά μου χε πάρει η μάνα μου η συχωρεμένη ένα βιολί. Μια στιγμή, γιατί ξεκίνησες από αυτά, δεν υπήρχαν όργανα στα χωριά σας ή δεν μπορούσες ν αγοράσεις; Όχι, εμείς εμέναμε σε χωριά, που ούτε αυτοκίνητα υπήρχανε τότε τίποτα, δεν είχε μέσο συγκοινωνίας, αλλά και τα όργανα τότε ήτανε 1

πολύ λίγοι τα χανε και λίγοι μπορούσαν να τ αγοράσουνε κιόλας, ένα καλό όργανο. Και μετά που έβλεπε η μάνα μου ότι μάθαινα εγώ, είχα κλίση προς το όργανο, πήγε και μου πήρε ένα βιολί. Αυτή την εποχή τώρα που λες, δηλαδή την πρώτη δεκαετία 40 με 50 προφανώς, το 40 γεννήθηκες έτσι; Ναι, απ το 48, οχτώ χρονών άρχισα εγώ και μάθαινα. Απ το δημοτικό σχολείο. Εκείνη την εποχή στο χωριό σου παίζανε μόνο βιολί; Ναι, στο Σέλινο εμάς παίζανε μόνο βιολιά. Λύρα δεν είχε καθόλου; Όχι. Ούτε άλλο όργανο κανένα; Ήταν ένας γέρος μπάρμπας μου κι έπαιζε λύρα, αλλά την είχε παρετήσει, δεν έπαιζε, ήταν εκεί γεροντάκος εντωμεταξύ, αλλά είχαμε πολλούς βιολατόρους τότε. Εκτός από βιολί και λύρα, άλλα όργανα, πνευστά όργανα παίζανε; Όχι, βιολί και λαγούτο παίζανε. Ασκομαντούρα δηλαδή θιαμπόλι; Δεν είχαμε τέτοια. Εμείς στο Σέλινο δεν είχαμε κανένα τέτοιο. Και ξεκινάτε να παίζετε σε γλέντι πρώτη φορά σε ποια ηλικία; Δεκατριών χρονών μου πήρε η μάνα μου ένα βιολί, τότε μου τ αγόρασε εκατόν εβδομήντα οκάδες λάδι. Ένα γερμανικό βιολί, παλιό, μου είχε αγοράσει, το βρήκα από χέρι κι άρχισα από δεκατριών χρονών κι έπαιζα σε γάμους κανονικά. Εσείς άμα σας ρωτούσανε ποιον θεωρείτε δάσκαλό σας, ποιον θα λέγατε, ποιον θαυμάζατε; Δάσκαλος εμένα δεν είναι κανείς, είναι όλοι δασκάλοι, που τους άκουγα και μάθαινα. Δεν με δίδαξε κανείς εμένα, είμαι αυτοδίδακτος. Από ποιους άκουγες; 2

Άκουγα τους συχωριανούς μου στα κοντινά χωριά, ήτανε ο Μαύρος, είχαμε και δεύτερο Μαύρο στο Σέλινο εμείς, επειδή ήτανε μελαχρινός τονε λέγανε Μαύρο. Πώς ήταν το πραγματικό του όνομα; Τρουλάκης λεγότανε. Τρουλάκης, το μικρό του; Γεώργιος. Γιώργης Τρουλάκης; Ναι, ήταν η καταγωγή του απ τη Σκλαβοπούλα, έπαιζε καλό βιολί στην εποχή του. Είχαμε το Μωραΐτη. Πώς λεγόταν αυτός; Κωνσταντίνος Μωραϊτάκης. Κι ήταν αυτός από ποιο μέρος; Απ το Βουτά ήτανε. Αυτοί ήταν επαγγελματίες, τότε παίζανε συνέχεια στα γλέντια και πήγαινα εγώ στους γάμους τότε πιτσιρίκι και παρακολουθούσα τα όργανα, άκουγα και μάθαινα σιγά-σιγά. Ποιους άλλους θυμάσαι από κείνη την περίοδο; Λαγούτα ήτανε ο Παυλάκης ο Παναγιώτης. Από πού; Απ το Βουτά ήταν κι αυτός, άλλο ένα βιολί ήτανε ο Μαράκης ο Σπύρος, απ το Βουτά κι αυτός, τ αδέρφια Παγώνιδες, παίζανε λαγούτα κι αυτοί, ήταν δυο αδέρφια παίζαν λαγούτα. Το πραγματικό τους όνομα πώς ήτανε; Παγωνάκης. Είναι ο ένας Κωστής κι ο άλλος Αντώνης. Με τον Κωστή έχω γράψει και την κασέτα μου. Ήταν απ τη μεριά τη δική μας, ήταν απ το... Σελίνου Παλιόχωρα, απ το ανατολικό Σέλινο υπήρχαν κι άλλοι βιολατόροι, ήτανε ο Θεοδωράκης ο Αντώνης, έπαιζε καλό βιολί, ο Νταγκούνης, έπαιζε λαγούτο απ την Κάντανο. Ο Νταγκούνης πώς λέγεται; Γιώργη τονε λέγανε. 3

Γιώργης Νταγκουνάκης; Νταγκουνάκης. Ήτανε ο Σταυρουλάκης ο Γιώργης έπαιζε λαγούτο απ την Παλιόχωρα, ο πατέρας του έχει πεθάνει τώρα, έπαιζε λαγούτο κι αυτός, ο αδερφός του ο Μάρκος, λατούτο κι αυτός, αυτούς θυμάμαι. Αλλά απ όλους αυτούς ποιον άκουγες έτσι περισσότερο για το βιολί, ποιος σου άρεσε περισσότερο και τον μιμήθηκες, ας το πούμε έτσι, δηλαδή πήρες το παίξιμό του; Περισσότερο που μ άρεσε ως τέχνη ήτανε ο Μαύρος, ο Μαύρος απ το Κολυμπάρι εδώ, ο Σαριδάκης ο Νικολής. Ο γνωστός Μαύρος; Ναι, ο Μαύρος. Ήταν ο Ναύτης τότε ο Κωστής. Από λαγούτα ο Κουτσουρέλης ο Γιώργης που έχω παίξει και πολλά γλέντια μαζί του, αυτοί ήταν οι παλιοί, ο Χάρχαλης ο συχωρεμένος, ο Μαριάνης. Μαριάνης; Ναι. Άλλος είναι ο Μαριάνος; Μαριάνος, Μαργιανάκης λέγεται. Το πραγματικό του όνομα είναι Μαργιανάκης; Μαριανάκης. Το μικρό; Γιώργης. Αυτούς άκουγα. Με ποιους άλλους μουσικούς συνεργαστήκατε, δηλαδή παίζατε μαζί; Με όλα τα λαγούτα του νομού Χανιών έχω παίξει. Ονόματα; Πάρα πολλά ονόματα. Κάποιον που είχατε προτίμηση να παίζετε; Ναι, είχα που παίζαμε πολλά χρόνια μαζί. Έπαιζα με το Νταουδάκη το Γιώργη που είναι εδώ μέσα τώρα, γράφει, παίζαμε πέντε χρόνια μαζί. Έπαιζα μ ένα Χαιρετάκη, το Λευτέρη απ τα Εννιά Χωριά, παίζαμε δεκατρία χρόνια μαζί, με τον Κουτσουρέλη το Γιώργη έχουμε παίξει σε 4

πάρα πολλά γλέντια, μ αυτούς έπαιζα τα περισσότερα χρόνια. Μετά που έφυγα φαντάρος εγώ, όταν απολύθηκα, έφυγα στην Αστράλια. Έκανα οχτώ χρόνια στην Αυστραλία, που κι εκεί εσυνέχισα το επάγγελμα. Ποια χρόνια ήσουνα στην Αυστραλία; Στην Αυστραλία έκανα εγώ 64 72. 64-72 ήσουνα στην Αυστραλία; Ναι. Εκεί έπαιζες; Ναι, βέβαια. Είχε δηλαδή κρητικό στοιχείο; Κάθε Σαββατοκύριακο είχαμε γλέντια. Περισσότερο γλεντίζαμε εκεί πέρα παρά εδώ. Γιατί άκουσα και ο γιος σου γεννήθηκε εκεί; Ναι, έχω δυο παιδιά κάμει, ο γιος στην Αυστραλία και η κόρη γεννημένη εκεί πέρα. Κι ο γιος άρχισε να μαθαίνει εκεί; Ο γιος μου άρχισε τώρα τελευταία και μάθαινε όργανο. Όχι στην Αυστραλία; Όχι, εδώ. Άρχισε μεγάλος, είκοσι χρονών. Είκοσι δύο χρονών άρχισε. Παλιότερα πώς καθοριζότανε η αμοιβή ενός βιολάτορα; Μόνο από τυχερά. Δηλαδή δεν πήγαινε κάποιος και έλεγε «θέλω να παντρέψω την κόρη μου, θα έρθεις, πόσα θέλεις»; Ποτέ. Και οι Χανιώτες εδώ πέρα εμείς οι βιολατόροι ποτέ δεν ζητάμε λεφτά, ακόμα και σήμερα. Δηλαδή να πούμε σ ένα γαμπρό «δώσε μας τόσα κι ό,τι βγάλουμε» ποτέ δεν το χω κάμει εγώ για πάρτη μου. Αλλά κι οι συναδέλφοι οι άλλοι. Βαδίζουμε με το παραδοσιακό, το γνήσιο. Αλλά βγάζουμε και καλά λεφτά στα γλέντια από τυχερά. Όταν λες τυχερά, εξήγησέ το μας αυτό; 5

Φιλοδωρήματα που λέμε. Ποιος πληρώνει; Οι χορευτές. Δηλαδή καθένας που σηκώνεται να χορέψει; Ναι, όποιος σηκώνεται, χορεύει για την παρέα και πληρώνει. Δηλαδή μπορεί να σηκωθούνε, λέω το λόγο, πέντε δέκα άντρες, θα πληρώσουνε και οι δέκα. Όχι ένας; Όχι. Ισχύει αυτό που λέμε, γενικά που κυκλοφορεί, πολύ παραγγελιά; Ναι, στο νομό Χανίων πάντα αυτό γίνεται. Παραγγέλλουν και σηκώνονται. Μόνο που παλιά εχορεύαν ένας-ένας, δηλαδή πριν το 70 68 εσηκώνεται μια παρέα, λέμε το λόγο, πέντε γυναίκες, δέκα γυναίκες και χόρευες μία-μία. Ήταν το έθιμο τότε, διότι κάθε μία ήθελε ν ακούσει και τη μαντινάδα της. Και οι άντρες χορεύανε ένας-ένας. Τη μαντινάδα την έλεγε ο βιολάτορας; Ναι ο οργανοπαίχτης ή ο βιολάτορας ή ο λαουτιέρης. Όταν λες χόρευε ένας-ένας σημαίνει ότι χόρευε ο ένας και μετά πήγαινε στο τέλος κι έπιανε ο άλλος; Πήγαινε στο τέλος, να χορέψει ο δεύτερος, μέχρι που τελείωνανε. Και τελευταία μπορούσε να χορέψει η παρέα πάλι ή πεντοζάλη ή καλαματιανό, όλοι μαζί πάλι. Και τέλειωνε ο χορός. Αλλά, όταν δινόταν παραγγελιά, ερχόταν κάποιος και πλήρωνε κι έλεγε «παίξε μου»; Ναι, «να χορέψω την παρέα μου». Κι αυτό ισχύει από παλιά θυμάσαι; Από παλιά, από μικρός εγώ έτσι παίζαμε. Αυτό έχει εφαρμοστεί τώρα τα τελευταία χρόνια, μετά το 70. Ποιο έχει εφαρμοστεί; Το να χορεύουν όλοι μαζί. 6

Ποιο είναι πιο καλό, η παραγγελιά ή; Ως επαγγελματικό είναι το τελευταίο. Γιατί είναι το τελευταίο; Επειδή σηκώνονται δέκα άντρες μαζωμένοι, χορεύουνε μισή ώρα και πλερώνουν όλοι μαζί και αρχίζει άλλη σειρά πάλι. Δηλαδή ως οικονομικό, που λέμε, είναι πιο καλύτερο, αλλά ως παραδοσιακό είναι το πρώτο. Όταν δίναν παραγγελιά, επιτρεπόταν να σηκωθεί άλλος; Όχι, έκλεινες σειρές. Δεν μπορεί να βγει ο άλλος να σου πάρει τη σειρά σου, γιατί κάπου-κάπου γίνοταν και παρεξηγήσεις. Όχι, ας πούμε ότι σηκωνόμουνα εγώ με την παρέα μου, δέκα άτομα και σου δίναμε μια παραγγελιά να χορέψουμε. Κάποιος άλλος θα μπορούσε να πιάσει στη σειρά αυτή να χορέψει; Όχι. Μπορούσε να σηκωθεί μια γυναίκα να πιάσει στην άκρη, να χορέψει κι αυτή. Αλλά όχι άντρας. Άμα ήτανε δηλαδή γυναικεία παρέα να χορεύει, μπορούσε να πιάσει κι άλλη γυναίκα. Φυσικά άμα ήτανε γνωστή. Κι αντρική παρέα πάλι να τανε γνωστός άντρας, μπορούσε να πιάσει να χορέψει κι αυτός. Αλλά άγνωστος δεν μπορούσε να πιάσει. Δηλαδή, εάν τολμούσε να πιάσει, τι θα γινότανε; Πρώτον δεν σηκωνότανε, διότι άμα δεν γνωρίζεις την παρέα, δεν μπαίνεις μέσα. Ας πούμε πως ήμουνα εγώ, ένας ξένος, που δεν ξέρω τα έθιμα και σηκωνόμουνα κι έπιανα εκεί στη σειρά, τι θα συνέβαινε; Καμιά φορά γινότανε και παρεξηγήσεις. Σπανίως αυτό, αλλά κάπουκάπου γινότανε. Παλιά που ήτανε λίγο ιδιότροποι οι ανθρώποι γινότανε παρεξηγήσεις. Τα χω φτάξει εγώ αυτά. Οι γυναίκες στα γλέντια τι θέση είχανε; Δηλαδή κάποια γυναίκα θα μπορούσε να σηκωθεί να χορέψει από μόνη της ή έπρεπε κάποιος να τη σηκώσει, ο πατέρας της; Άμα τανε η γυναίκα λεβέντισσα σηκωνόταν κι οι γυναίκες χορεύανε, παραγγείλανε χορούς και χορεύανε. Πάλι παρέα οι γυναίκες. 7

Και παραγγέλνανε οι ίδιες; Ναι. Τι χορούς παραγγέλνανε; Ό,τι θέλουνε. Συνήθως συρτά χορεύανε; Συνήθως χορεύουμε συρτά εδώ πέρα, πεντοζάλια, πηδηχτά, μαλεβιζιώτικα, τέτοια χορεύουμε. Καλαματιανά χορεύουμε, νησιώτικα. Όχι, μιλάμε για μια γυναίκα τώρα, θα σηκωθεί και θα δώσει μια παραγγελιά; Ναι, μπορεί να χορέψει δυο, τρεις χορούς. Δεν θα παρεξηγηθεί από τον περίγυρο; Όχι. Αυτά για σήμερα, όταν ήσουνα μικρός, το 50 ας πούμε, που έπαιζες για πρώτη φορά; Πάλι παράγγελνε άμα ήθελε μια γυναίκα να χορέψει παρέα κανονικά, εκεί δική της. Μπορούσε και τότε; Βεβαίως. Τότε χορεύανε, όπως είπες, πηδηχτούς και νησιώτικα; Τότε νησιώτικα χορεύαμε πολύ λίγα τότε, αλλά εχορεύανε ευρωπαϊκά. Χορεύανε ταγκό, βαλς, τσάρλεστον. Αυτά τα πράγματα τα παίζαμε όλα εμείς τότε. Δηλαδή δεν παίζαμε όλη νύχτα συρτά και μαντινάδες. Χορεύαν όμως τότε οι ανθρώποι, δηλαδή ήθελε να παίξουμε ταγκό και να σηκωθούνε δέκα ζευγάρια, δεκαπέντε να χορεύουνε μαζί. Παίζαν και πηδηχτό; Ναι, χορεύαν και σούστες, μαλεβιζιώτικα τότε πολλές φορές. Δηλαδή ξέραν και χορεύανε οι άνθρωποι; Βέβαια. Όταν λέω οι άνθρωποι, εννοώ τους ντόπιους. Χορεύαν και χορεύανε και γνήσια τότε, σωστά πράματα. 8

Τότε χορεύαν περισσότερο απ ό,τι χορεύουν τώρα; Περισσότερο, ναι. Εννοώ αυτό το πηδηχτό, το μαλεβιζιώτη. Τον χορεύανε περισσότερο παλαιότερα ή τον χορεύουν εξίσου και τώρα; Τον μαλεβιζιώτη, που λέμε τώρα, εμείς τον λέγαμε σούστα τότε. Είναι η ρουματιανή σούστα; Η ρουματιανή σούστα. Δηλαδή χορεύεται λίγο πιο αργά απ το μαλεβιζιώτη η σούστα. Αυτός είναι ο μαλεβιζιώτης ο δικός μας εδώ πέρα. Η ρουματιανή σούστα ήταν σαν τοπικός χορός εδώ, δεν ήτανε κάτι ξένο; Ναι. Τη χορεύουνε κι ακόμα σήμερο. Έχει όμως άλλα γυρίσματα ή έχει και άλλα γυρίσματα από τον μαλεβιζιώτη; Το ίδιο, εκάνουνε λίγη παραλλαγή, δεν κάνουνε τα τσαλίμια αυτά που κάνουνε σήμερα, χορεύεται πιο σεμνά η ρουματιανή σούστα. Είναι μεν ο ίδιος ρυθμός, τα ίδια πάσα, αλλά χορεύεται πιο σεμνά και λίγο πιο αργά. Τώρα κάτι άλλο, τα όργανα πού καθόντουσαν σ ένα γλέντι; Πάντα καθόμασταν ψηλά, σ ένα τραπέζι. Δηλαδή είχανε μία θέση Πάντα, γινότανε οι γάμοι στα χωριά έξω, γινότανε σε αυλές, δεν υπήρχανε κέντρα τότε, μας είχανε ένα πάγκο πιο ψηλά, καθόμαστε. Ποτέ δεν καθόντουσαν στη μέση; Όχι, ποτέ. Γιατί αυτό; Στη μέση του γλεντιού ποτέ. Στην ανατολική Κρήτη μας λέγανε ότι παλιότερα ήτανε συνήθεια στη μέση. Εδώ στα Χανιά εμείς ποτέ στη μέση δεν ήτανε αυτό. Πώς το εξηγείς αυτό; Διότι ήτανε στενοί οι χώροι. 9

Μα και κει ήταν στενοί, ένα δωμάτιο τέτοιο, αλλά ο λυράρης καθόταν στη μέση, ο βιολάτορας; Εδώ στα Χανιά είχαμε άλλο έθιμο, αλλά και ακόμα και σήμερα. Είναι έθιμο ή μήπως εξυπηρετούσε κάτι αυτό, πώς το βλέπεις εσύ; Κατά τη γνώμη μου εξυπηρετεί πιο καλύτερα, διότι είναι ο μεσαίος χώρος κενός και χορεύει άνετα ο χορευτής. Δεν μου λες, από τότε παλιά υπήρχε η συνήθεια να βαράνε μπαλωθιές; Μπαλωθιές ήταν από πάντοτε, αλλά όχι τόσο πολλές που είναι σήμερα. Θα ρθει η νύφη, να παίξουνε δυο, τρεις, πέντε πυροβολισμούς, μετά σταματούσανε. Ήταν και τα πράγματα τότε πιο δύσκολα, πιο αυστηρά, λιγότερα όπλα κυκλοφορούσανε. Δε μου λες, αυτές οι μπαλωθιές, τότε που ήταν πιο λίγες, τις φοβόσουνα; Εμείς δεν τις φοβούμαστε, γιατί τις είχαμε συνηθίσει, οι οργανοπαίχτες τα χουνε συνηθίσει αυτά. Απλώς κάνω μια σκέψη μήπως σας βάζαν εκεί στην άκρη Απλώς εφοβάσε μη φύγει καμιά κατά λάθος και την φας. Μήπως ήταν ένας λόγος αυτός; Όχι, δεν ήταν αυτό. Αλλά πάντα οι μπαλωθιές τονε φοβίζουν τον κόσμο. Άλλος είναι μεθυσμένος, μπορεί να του φύγει το χέρι. Άλλωστε έχουνε γίνει πάρα πολλά δυστυχήματα, έχουνε σκοτωθεί ανθρώποι σε γλέντια πάνω. Εγώ έχω τύχει πολλές φορές και σκοτωθήκανε στο γλέντι απάνω. Κι εγώ έχω φάει μια μπαλωθιά στο πόδι, στη γάμπα έχω φάει μια, αλλά ήταν ελαφρά. Κατά λάθος. Εκτός από συρτά και ρουματιανή σούστα, κάποιους άλλους τοπικούς χορούς είχατε; Τσάμικα παίζαμε. Όχι τοπικούς, εδώ στην Κρήτη. Αυτά είναι τα τοπικά τα δικά μας. Έχουμε κάτι άλλους σκοπούς, αλλά δεν χορεύονται. Είναι αυτά τα ταμπαχανιώτικα που είναι ταξίμια, είναι μόνο ακοής δεν χορεύονται αυτά. 10

Αυτά τα τσάμικα, που λες, χορεύανε οι ντόπιοι; Όχι, ξένοι χορεύανε. Ήθελε να τύχουνε ξένοι, τα παίζαμε, χορεύανε. Που και σήμερα ακόμα χορεύουνε πάρα πολλοί. Κανένα χορό ξένο που να τον χορεύουν και οι ντόπιοι ξέρεις; Οι δικοί μας εδώ; Ναι. Τα νησιώτικα. Χορεύουν νησιώτικα; Ναι, όλη η Κρήτη χορεύει νησιώτικα σήμερα. Σ όλα τα μέρη στην Κρήτη χορεύουνε σήμερα νησιώτικα. Από πότε άρχισαν να τα χορεύουν πιο έντονα; Πιο έντονα μετά το 70, μετά το 75. Καλαματιανό από πότε χορεύουνε; Καλαματιανό τονε παίζουμε από παλιά, απ όταν εγνώρισα όργανο, παίζαμε καλαματιανά. Το ζερβόδεξο τον είχατε εδώ; Όχι. Ούτε τον αγκαλιαστό; Όχι, αυτά τα χορεύουνε στη Σητεία μου φαίνεται. Εμείς εδώ πέρα είχαμε συρτό, πεντοζάλη, σούστα. Και τα άλλα που παίζαμε ξένα τραγούδια, όποιος τα ζητούσε κι όποιος εκάτεχε φυσικά να τα παίζει κιόλας. Στις Απόκριες είχατε κανένα ειδικό τραγούδι στην περιοχή σας; Όχι. Κανένα ειδικό χορό αποκριάτικο; Παλιά εχορεύανε οι γερόντοι ένα, τον αράπικο που λέγαμε, τονε χορεύανε οι γερόντοι που ήτανε κωμικοί, για να γελάσεις. Είναι ένας χορός, έχει πέντε έξι ζάλα και στο όργανο είναι πολύ εύκολος και τον λέγαν αράπικο. Ντυνόταν έτσι παράξενα, βάνανε πετσέτες, δηλαδή σαν τον μασκαρά που λέγαμε. Ντυνότανε και χορεύανε δυο γερόντοι κωμικοί και γέλαγε ο κόσμος. 11

Δηλαδή χόρευαν ζευγάρι; Ζευγάρι, δύο και κάνανε διάφορους μορφασμούς για να γελάει το γλέντι. Οι μορφασμοί αυτοί τι είδους μορφασμοί ήτανε; Κάνανε διάφορες κινήσεις, ξέρεις, ιδιότροπες για να γελάσεις. Κι ήταν μόνο δύο ή χορεύαν ζευγάρια; Δύο γερόντοι χορεύανε, δηλαδή δύο χορεύουνε, όσοι ξέρουνε το χορεύουνε, όχι παραπάνω. Αυτό το γνωστό τραγούδι, το «πώς το τρίβουν το πιπέρι» το τραγουδούσαν εδώ στην περιοχή; Στο Σέλινο εμείς δεν το τραγουδούσαμε, δεν το ξέρω κι εγώ αυτό το τραγούδι. Το τραγούδι το ξέρω, αλλά υπάρχει σκοπός του τραγουδιού αυτού; Υπάρχει, βεβαίως. Δεν το ξέρω. Ένα άλλο που λέει «πού πας αφέντη μέρμηγκα, πού πας καμαρωμένος»; Ούτε αυτό δεν το ξέρω. Για τα συρτά υπάρχει κάποια σειρά με την οποία αρχίζουν σ ένα γλέντι; Οπωσδήποτε, όλα τα συρτά έχουν τη σειρά τωνε. Δηλαδή οι παλιοί μας επαίζανε μια σειρά, αρχίζαν από ένα συρτό, μετά μπαίνανε σε άλλο, σε άλλο, μπορεί να παίξει δέκα συρτά στη σειρά, φυσικά στην ίδια κλίμακα. Αλλά με ποιο συρτό ξεκινούσανε ένα γλέντι; Πάντα ξεκινούσαν με τον πρώτο που λέμε το χανιώτικο, τον πρώτο τον λέγαμε εμείς τότε. Ήταν έθιμο τοπικό Ναι, είναι ο πιο παμπάλαιος συρτός ο χανιώτικος. Και ούτε ξέρουμε και ποιος τον έβγαλε ακόμα αυτό το σκοπό. Κανείς δεν ξέρει ποιος τον έβγαλε αυτό το σκοπό ακόμα. Δηλαδή ένα γλέντι αν ξεκινούσε με τον κισσαμίτικο; 12

Δεν έχει σημασία, αλλά πάντα ξεκινούσαμε με τον πρώτο. Απού και σήμερα ακόμα ξεκινούνε με τον χανιώτικο πάρα πολλοί. Αλλά θα ξεκινούσε μ ένα πεντοζάλη; Όχι, δεν μπορείς να ξεκινήσεις με πεντοζάλη το γλέντι κατευθείαν. Αυτός χορεύεται στο μέσο, ή προς το τέλος; Ανάμεσα ή θα μας το ζητήσουνε, θα το παίξουμε να χορέψουνε. Πεντοζάλια, σούστες και τέτοια συνήθως τα ζητάν και τα χορεύουνε. Ή μπορεί να παίξω αργές κοντυλιές, να πεις μαντινάδες, άμα έχει κενό το γλέντι και δεν χορεύουνε, έχει κενή ώρα, μπορεί να βάλεις μια σειρά κοντυλιές αργές, να πεις μερικές μαντινάδες, μετά στο γρήγορο, πεντοζάλη και τότε συνήθως ξεσηκώνονται και χορεύουνε. Δηλαδή από τις κοντυλιές το γυρνάτε κατευθείαν στο πεντοζάλη, στο γρήγορο πεντοζάλη; Ναι. Ποτέ σε πηδηχτό; Κανονικά παίζεται το πεντοζάλη, κανονικά το παραδοσιακό είναι κατευθείαν στο γρήγορο. Όχι, λέω από τις κοντυλιές που παίζατε για να τραγουδάνε, το γυρνούσατε ποτέ σε πηδηχτό κατευθείαν; Όχι, μόνο σε πεντοζάλη γυρίζει. Σε πηδηχτό όχι, ποτέ. Σε πεντοζάλη γυρίζει απ τις κοντυλιές. Είναι η σειρά τέτοια. Αυτές τις κοντυλιές τις λέτε και σιγανό χορό; Ναι σιγανός. Αυτές είναι οι ανωγιανές κοντυλιές που λέμε. Αλλά δεν είναι τοπικός χορός αυτές; Όχι, οι κοντυλιές σε μας δεν είναι τοπικός εδώ πέρα, αλλά τώρα τελευταία τις παίζουμε κι εμείς εδώ. Εδώ συνηθίζετε να τις λέτε κοντυλιές ή σιγανό; Κοντυλιές τις λέμε εδώ. Και συνήθως δεν χορεύονται απ ό,τι κατάλαβα ή όχι; 13

Όχι, χορεύουνε πάρα πολύ και τώρα. Χορεύουνε, εδώ στα Χανιά χορεύουνε πολύ και στα χωριά έξω, χορεύουνε κοντυλιές πολύ. Ειδικά νέα παιδιά το χορεύουνε. Τώρα για τη σειρά αυτή που είπατε ότι υπάρχουν μερικές σειρές που ξέρεις το ένα τι θα πάει μετά απ το άλλο το συρτό. Για πείτε μας λίγα περισσότερα πράγματα. Παλιά ο Χάρχαλης, ο Μαριάνης, ο Κουτσουρέλης, οι παλιοί μας τεχνίτες, αρχίζουν από ένα σκοπό, μετά μπαίνουν σε δεύτερο. Δηλαδή είχανε σειρά οι σκοποί τότε. Δεν μπορείς να παίξεις το χανιώτικο και να μπεις μετά σ ένα άλλο σκοπό που να ναι σε άλλη σκάλα, σε άλλη κλίμακα, διότι δεν πάει. Γύριζες σε δεύτερο σκοπό στην ίδια κλίμακα, αλλά άλλαζες σκοπούς. Μπορεί να παίξεις πέντε, δέκα σκοπούς στη σειρά. Μετά δηλαδή απ τον πρώτο το χανιώτη τι βάζετε συνήθως; Μπαίνει συνήθως λουσακιανός, παλιά συρτά πάλι στη σειρά αυτή, έτσι παίζονται αυτά. Δηλαδή είναι καθορισμένη σειρά αυτή μες στο μυαλό σας ή εκείνη τη στιγμή σκέφτεστε τι πάει μετά; Άμα σηκωθεί μία παρέα και χορεύει, δεν μπορείς να παίξεις ένα σκοπό και να σταματήσεις ν αρχίσεις άλλο. Είσαι υποχρεωμένος να βρεις μια κλίμακα, να βάλεις πέντε, έξι σκοπούς στη σειρά που να τελειώσει ο χορός. Ναι, αυτό που σε ρωτάω είναι, υπάρχει μια καθορισμένη σειρά που ακολουθείς κάθε φορά ή εκείνη τη στιγμή σκέφτεσαι τώρα έπαιξα, ας πούμε τον πρώτο, μετά θα πάω, λέω παράδειγμα τώρα μπορεί να μην είναι σωστό, μετά θα πάω στο λουσακιανό. Παίζεις το λουσακιανό και μετά σου έρχεται στο μυαλό ο γραβουσιανός και βάζεις το γραβουσιανό. Δηλαδή κάθε φορά βάζεις διαφορετική σειρά ή είναι μια σειρά τυποποιημένη που, όταν αρχίζεις να την παίζεις, αρχίζεις από το ένα και πας μέχρι το δέκα κι είναι συνέχεια πάντοτε το ίδιο; 14

Απ Δεν είναι υποχρεωτικό αυτό ότι είναι μια σειρά και πρέπει να μπεις από τον πρώτο σκοπό στο δεύτερο, πρέπει ν αλλάξουμε σκοπούς αρκεί να ναι στην ίδια κλίμακα, να χουνε την ίδια μουσική. Δεν είναι υποχρεωτικό ότι πρέπει να παίξεις αυτούς τους σκοπούς. Παλιά όμως ο Χάρχαλης, ο Μαριάνης, αυτοί είχανε μια σειρά. Τυποποιημένη; Τυποποιημένη, μπαίνανε ο ένας πίσω τον άλλο. Αλλά και σήμερα καμιά φορά που παρακολουθώ μερικούς οργανοπαίχτες, αρχίζουν μια κλίμακα και μετά καταλήγουν σε μία άλλη κλίμακα, που δεν πάει καθόλου, στο αυτί δεν ακούγεται όμορφα. Απ αυτές τις σειρές που έκανε ο Μαριάνος ή ο Κουτσουρέλης θυμάσαι να μας πεις καμιά χαρακτηριστική σειρά που ήταν αυτή η σειρά και δεν άλλαζε με τίποτα, ήτανε τυποποιημένη σειρά; Θυμάσαι καμία τέτοια σειρά να μας πεις; Ναι, ο Χάρχαλης έπαιζε χανιώτικο, έπαιζε μετά το λουσακιανό, το παλιό λουσακιανό, δυο, μετά είχε τρία, τέσσερα δικά του συρτά ο Χάρχαλης. Έπαιζε αυτές τις σειρές. Και μάλιστα τον είχε δώσει και ονομασία, θυμάμαι κι έλεγε άλφα, βήτα, γάμα, δέλτα, τους ονόμαζε αυτός. Είχε τη σειρά του αυτός τότε. Ο Κουτσουρέλης; Κι ο Κουτσουρέλης. Θυμάσαι καμιά τέτοια σειρά να μας πεις; Ο Κουτσουρέλης έπαιζε με το Χάρχαλη πολλές φορές, είχανε κάμει συγκρότημα, παλιά παίζανε μαζί. Όχι λέω θυμάσαι καμιά τέτοια σειρά του Κουτσουρέλη να μας πεις; Ο Κουτσουρέλης παλιά έπαιζε τα δικά τονε, τις συνθέσεις τις δικές τονε έπαιζε σε σειρά. Έπαιζε το «άρωμα» το «αγρίμι» πέντε έξι συρτά πάλι που τα χανε βγάλει αυτοί δίσκους, τα παιζε στη σειρά. Για πες μου μια δικιά σου σειρά τυποποιημένη, σειρά που έχεις εσύ στο μυαλό σου μέσα. 15

Εγώ δεν έχω, παίζω τη σειρά κι εγώ των παλιών. Δεν έχω δική μου σειρά. Μια σειρά που εσύ συνηθίζεις να την παίζεις όμως πολλές φορές. Δηλαδή όταν σκεφτείς να παίξεις μία σειρά, θα παίξεις αυτή συνέχεια; Λέμε το λόγο ότι παίζω μια σειρά του Κώστα του Παπαδάκη του Ναύτη, θα παίξω τέσσερα, πέντε συρτά στη σειρά του Ναύτη ή μετά αλλάζω κλίμακα και πάω στου Χάρχαλη τους σκοπούς. Πάλι μια σειρά απ αυτούς. Ακόμα αυτή τη σειρά την έχουμε, τη συνεχίζω εγώ. Ή μπορεί να παίξω ηρακλειώτικα, ρεθεμνιώτικα. Παίζομε και πολλά τέτοια τραγούδια. Θα παίξω μια σειρά του Μουντάκη τέσσερα, πέντε συρτά, του Σκορδαλού. Έτσι δουλεύω σήμερα εγώ. Δηλαδή θεωρείται καλό να μην ανακατεύετε να βάλετε δύο του Ναύτη, δύο του Χάρχαλη; Είναι αναλόγως τη φωνή που θα τα πιάσεις. Αυτά είναι όλα σε διαφορετικές κλίμακες που είπατε; Ε, οπωσδήποτε. Είναι ορισμένα συρτά που έχουνε μια κλίμακα, μπαίνει το να μες στο άλλο κι ακούς την ίδια μουσική, μια ωραία μουσική. Είναι άλλα που παίζονται πιο ψηλά, άλλα που παίζονται πιο χαμηλά. Ή έχουνε ένα ειδικό τρόπο με τα στολίδια τους, μ αυτά που ταιριάζουνε όλα του Ναύτη; Κι ο Ναύτης, δεν είναι όλοι οι σκοποί γραμμένοι με μια κλίμακα. Όχι, γιατί μας είπατε «εγώ τις σειρές τις κάνω έτσι, δηλαδή παίρνω όλα του Ναύτη και τα παίζω». Όχι όλα, ορισμένα του Ναύτη είπα. Ορισμένα παίζονται σε μία κλίμακα, ορισμένα παίζονται σε άλλη. Όπως όλοι οι σκοποί. Είναι πολλοί σκοποί που συνομοιάζουνε και μπαίνει σε σειρά, παίζεις στην ίδια κλίμακα. Κάτι άλλο τώρα, οι σκοποί, τα συρτά από πού παίρνουν τα ονόματά τους; 16

Παλιά τωνε δίνανε ονόματα, λέμε το λόγο, έβγανα εγώ ένα συρτό που τον αφιέρωνα στο χωριό μου ή στα Χανιά ή στο Ηράκλειο ή όπου σ άρεσε. Του δινες αυτό το όνομα. Δηλαδή έχουμε μία περίπτωση από το όνομα του τόπου που θέλατε να το αφιερώσετε; Ναι, όλοι οι σκοποί οι παλιοί έτσι των είχαν δώσει ένα όνομα στο μέρος που αγαπούσες. Αυτός του Καραγκιουλέ που λένε; Ο Καραγκιουλές ήτανε ένας καλλιτέχνης του βιολιού, που είχε γεννηθεί εδώ στα Καλουδιανά στην Κίσσαμο και τότε που είχε γίνει το παιδομάζωμα επί τουρκοκρατίας, τον είχανε πάρει γενίτσαρο. Είχε πάει στην Τουρκία έτσι άκουσα κι εγώ απ τους παλιούς και μετά λιποτάκτησε αυτός από κει πέρα, έπαιζε βιολί και γύρισε πάλι στα Καλουδιανά, πέθανε στα Καλουδιανά. Αυτός είχε βγάλει τον καραγκιουλέ τότε. Λεγότανε Καραγκιουλές. Υπάρχουν ακόμα τα ερείπια τα δικά του των Καραγκιουλέδων στα Καλουδιανά στην Κίσσαμο. Οι μεταγενέστεροι έδωσαν αυτό το όνομα δηλαδή, επειδή τον έπαιζε ο Καραγκιουλές; Ο Καραγκιουλές του είχε δώσει το όνομα αυτός τότε και συνεχίζει μέχρι σήμερα τ όνομα αυτό. Ο ίδιος δηλαδή τον είχε ονομάσει; Έδωσε τ όνομά του. Δηλαδή μπορούμε να πούμε ότι τα συρτά έχουν δυο ονομασίες, μια είναι ο τόπος, ας πούμε απ τα Καλουδιανά, καλουδιανός ο συρτός. Κι η άλλη είναι του συνθέτη, όπως είναι ο Χάρχαλης έχει πολλούς σκοπούς αλλά λέγονται του Χάρχαλη. Ο ενάντιος; Ο ενάντιος είναι παλιός σκοπός, δεν ξέρω ποιος τον έχει βγάλει. Αυτός από πού πήρε το όνομά του; 17

Ενάντιος είναι επειδή είναι ιδιότροπος σκοπός, στο τραγούδι είναι πολύ δύσκολος, πάει ανάποδα. Τονε παίζεις σωστά και μετά πρέπει να τονε τραγουδήσεις λίγο ανάποδα. Γι αυτό λέγεται ενάντιος. Μπορείς να μας το εξηγήσεις αυτό, τι σημαίνει να τον τραγουδήσεις ανάποδα; Τονε παίζεις, διότι έχει πολλές στροφές ο ενάντιος και πρέπει να μπεις ανάποδα σε δύο στροφές μόνο, γιατί το τραγούδι είναι δύο στροφές. Ναι, ανάποδα τι εννοείς, πώς να μπεις ανάποδα; Είναι μια, δυο φωνές που πρέπει ν αρχίσεις από ανάποδα, να μπεις μέσα στην κύρια φωνή μετά. Κι εγώ δυσκολεύομαι σ αυτό το σκοπό να τον τραγουδήξω. Είναι πολύ λίγοι που τονε τραγουδούνε αυτό το σκοπό. Και ειδικά ήταν δυο, τρεις, τέσσερις παλιοί που τονε τραγουδούσανε αυτό το σκοπό. Σήμερο, όποιος τονε τραγουδεί, δεν τον τραγουδάει σωστά. Γι αυτό τον λένε κι ενάντιο, επειδή είναι ιδιότροπος σκοπός. Στο χορό δημιουργεί πρόβλημα; Όχι, στο χορό είναι σωστός. Όποιος χορεύει, δηλαδή, δεν έχει πρόβλημα; Δεν έχει κανένα. Όποιος προσπαθεί να τον τραγουδήσει εκεί πρέπει να προσέχει; Ναι, είναι ζόρικος. Όταν τον παίζετε εσείς στο βιολί; Ούτε στο βιολί είναι δύσκολο. Άλλα ονόματα περίεργα όπως ο ενάντιος υπάρχουν, άλλα ονόματα για συρτά; Πώς, είναι ένας σκοπός που είχε βγάλει ο Τσέγκας τον είχε ονομάσει κακράπη. Τώρα δεν ξέρω από πού το χει δώσει το όνομα αυτός. Άλλα; Που να μην έχουν την ονομασία του χωριού. Σαν παρατσούκλι που λένε; Ναι, έτσι περίεργο. Δεν ξέρω άλλους. Και να ναι κανείς δεν ξέρω το παρατσούκλι τους. 18

Εάν σου βάλουμε μια ηχογράφηση στο μαγνητόφωνο που παίζουνε διάφοροι βιολί, βιολάτορες από διάφορα μέρη των Χανίων, μπορείς ν αναγνωρίσεις και να πεις, αυτός είναι Κισσαμίτης, αυτός είναι Αποκορωνιώτης. Μπορείς να το αναγνωρίσεις; Το παίξιμο; Ναι 80% θα αναγνωρίσω ποιο βιολί παίζει ή λύρα. Δηλαδή υπάρχουν διαφορές από περιοχή σε περιοχή; Ναι, υπάρχουνε. Καμιά φορά βάζω το ραδιόφωνο που βάνουνε ιδιωτικούς σταθμούς και καταλαβαίνω αμέσως ποιος παίζει; Όχι, εγώ δεν λέω ποιος παίζει, αν παίζει ο Ναύτης ξέρεις, ή αν παίζει ο Μαριάνος ή αν παίζει ο Χάρχαλης μπορείς να το καταλάβεις. Αλλά λέω από περιοχή σε περιοχή το κισσαμίτικο, το αποκορωνιώτικο, υπάρχουν διαφορές κατά περιοχές; Ναι, οπωσδήποτε η Κίσσαμος με τον Αποκόρωνο έχει διαφορά. Τι διαφορές έχει; Στο Σέλινο εμάς και στην Κίσσαμο είναι πιο χτυπητό το παίξιμό μας, πιο κοφτό. Πιο νευρικό; Ναι, διότι μη ξεχνάμε ότι είναι η μουσική μας πυρρίχια μουσική, χορεύανε πολεμικά που λέμε. Είναι πολεμικοί οι χοροί μας. Πάντως πρέπει να πω, χθες που σε άκουσα, σε σχέση με το Ναύτη, που άκουσα επίσης να παίζει, εσύ ήσουνα πιο γλυκός λιγάκι. Πάντα παίζω έτσι εγώ. Παίζω σιγανά. Κι όμως είστε κι οι δυο Κισσαμίτες, δεν είναι, γιατί αυτή η διαφορά; Μ άρεσε εμένα του Μαύρου το παίξιμο. Δεν μ αρέσει να βάνω πολλά μπιχλιμπίδια μέσα, διότι ένας χορευτής δεν νιώθει τη μουσική, όπως τη νιώθουμε εμείς. Θέλει να του παίξεις στρωτά να χορέψει. Δηλαδή αυτές οι διαφορές είναι στα γεμίσματα που βάζετε μέσα, στα μπιχλιμπίδια που είπες έτσι χαρακτηριστικά; Ναι. Κι εγώ μπορώ να βάλω μπιχλιμπίδια, αλλά δεν μ αρέσουν. Ποιο είναι το παραδοσιακό παίξιμο στην περιοχή; 19

Παραδοσιακό παίξιμο είναι το απλό. Πού βάζουνε πιο πολλά μπιχλιμπίδια, σε ποια περιοχή; Εδώ στα Χανιά. Κίσσαμο παίζανε στρωτά, Σέλινο εμάς. Όταν ακούς Ρεθεμνιώτες ή Ηρακλειώτες να παίζουνε συρτά, πώς σου φαίνονται; Εμένα μ αρέσουνε, ειδικά ο συχωρεμένος ο Μουντάκης. Ήμαστε πολύ φίλοι με το συχωρεμένο τον Κωστή, μ αγαπούσε πολύ. Σκορδαλός. Αυτοί τα παίζαν καλά στη λύρα, τ αποδίδανε καλά; Ειδικά ο Μουντάκης έπαιζε τα χανιώτικα ατόφια. Ο Σκορδαλός τώρα ήταν στο σύστημα το δικό του. Έβγαζε δικά του; Ναι, αλλά ο Μουντάκης μη ξεχνάμε ότι έζησε στα Χανιά με Κουτσουρέληδες, είχε κάμει και στα Ρούματα χωροφύλακας παλιά κι είχε μάθει τη χανιώτικη μουσική καλά. Τον βρίσκεις ότι έπαιζε σωστά; Βέβαια. Ενώ ο Σκορδαλός; Ο Σκορδαλός, μεν σωστός κι αυτός, ωραίος, στο στυλ το δικό του πάλι. Ξεχώριζε ότι έκανε δικά του πράγματα; Μα ξεχώριζε κι από τον Μουντάκη. Εσύ παίζεις καθόλου του Σκορδαλού; Πάρα πολλά. Και σου αρέσει να τα παίζεις; Ναι μ αρέσουνε. Και τα παίζεις έτσι όπως τα παίζει ο Σκορδαλός ή τα βάζεις στο δικό σου; Το ίδιο. Δε μου λες, χτες σ άκουσα να τραγουδάς συνέχεια. Κάθε φορά λες διαφορετική μαντινάδα; Εχτές είπαμε παραδοσιακές μαντινάδες, παλιές μαντινάδες. 20

Είπες ποτέ δυο φορές την ίδια μαντινάδα εχθές; Όχι. Δηλαδή ξέρεις πολλές; Στο γλέντι λέμε πολλές μαντινάδες. Βγάζεις και μόνος σου μαντινάδες; Ε, άμα κάτσω βγάζω κι εγώ δικές μου μαντινάδες. Δηλαδή αν σου λεγα να μου βγάλεις τώρα μια μαντινάδα, θα μπορούσες να μου βγάλεις μία; Τώρα επί τόπου όχι. Έτσι στο γλέντι, χορεύει μία γυναίκα και πρέπει να της βγάλεις μια μαντινάδα, είπες προηγουμένως ότι οι γυναίκες θέλουν ν ακούσουν τις μαντινάδες τους; Στο γλέντι βγάνω. Παλιά στο γλέντι εμείς παίζαμε και εσηκωνόνταν κοπέλες και χορεύανε και σε κάθε κοπέλα της λέγαμε τη μαντινάδα της. Δηλαδή σύμφωνα με το στυλ που είχε, την ενδυμασία που φορούσε, τις βγάζαμε τη μαντινάδα της, της λέγαμε τη μαντινάδα της. Και θέλανε κι οι κοπελιές ν ακούσουνε τη μαντινάδα τους. Εάν σηκωνόταν τώρα η Ειρήνη να χορέψει τι θα της έλεγες; Θα έφτιαχνα μαντινάδα. Για πες μου μια. Αλλά τώρα είναι λιγάκι δύσκολο, γιατί χαλάσαν και τα χρόνια. Δηλαδή τις βγάζατε εκείνη τη στιγμή; Εκείνη, αλλά τότε ήτανε αλλιώς, ήτανε η πείρα απάνω στο γλέντι. Στο γλέντι σου ρχονται και τα λες. Τώρα δεν σου ρχεται καμιά να της πεις μια μαντινάδα; Άλλη φορά. Για πείτε μας τώρα, πώς κρατάτε το βιολί; Παρατήρησα εχθές πως δεν το βάζετε εδώ στο σαγόνι. Ναι, εμείς εδώ στα Χανιά δεν το κρατάμε το βιολί, όπως το κρατάνε στο ωδείο, διότι μας εδυσκολεύει πολύ, δηλαδή μας κουράζει έτσι. 21

Από μικρός θυμάσαι ότι όλοι το κρατούσαν έτσι; Ναι. Κανένας δεν το βαστούσε με το σαγόνι; Κανείς δεν το κρατούσε στο σαγόνι. Αυτό δηλαδή πού δυσκολεύει, στη στάση, στο τραγούδι, όταν θέλετε να πείτε μια μαντινάδα; Είναι που τραγουδάμε κιόλας και μας δυσκολεύει στο τραγούδι αυτό. Εάν το χω το βιολί εγώ εδώ στο σαγόνι μου, όπως το κρατάνε στο ωδείο ξέρεις οι μουσικοί, δεν μπορείς να τραγουδήσεις, γιατί, όταν θα τραγουδήσεις, πρέπει να κινηθείς, να σιμώσεις το μικρόφωνο. Είναι δύσκολο. Κι είναι συνήθειο μετά. Τώρα κάτι άλλο, το κούρδισμα, ακούσαμε και μερικά συρτά εχθές στο παλιό κούρδισμα. Ναι, παλιά κουρντίζαμε έτσι το βιολί, επειδή δεν υπήρχανε μηχανήματα, ενισχυτές τότε και ήσουνα υποχρεωμένος ν ανεβάσεις το βιολί πιο ψηλά, ν ακουστεί από την άκρη του γλεντιού. Γιατί τότε ο κόσμος δεν έκανε οχλαγωγία, γιατί την οχλαγωγία την κάνουμε τώρα εμείς με τα μηχανήματα. Εμείς έχουμε κάνει και δεν καθίζουν οι ανθρώποι, παρά φεύγουνε. Το δημιουργήσαμε εμείς το πρόβλημα τώρα με τα μηχανήματα. Παλιά παίζαμε σκέτη μουσική, αγνή μουσική κι ο άλλος καθότανε κι άκουγε. Εάν δεν είχες καλό όργανο, να χει καλή φωνή ή να το ανεβάσεις το βιολί ψηλά, δεν ακουγότανε πιο πέρα. Εκτός απ αυτό το παλιό κούρδισμα, που το κάνουν γι αυτό το συγκεκριμένο λόγο, για να μεγαλώσουν τη φωνή του οργάνου, κάνατε κανά άλλο κούρδισμα; Όχι, δεν εκάναμε άλλο κούρδισμα. Δηλαδή ήθελε να πάει ή πιο ψηλά ή πιο χαμηλά ακόμα, δεν έχει σημασία, αλλά κάναμε πάντως το παλιό κούρδισμα. Τώρα το καινούργιο κούρδισμα το κάνουμε τώρα τελευταία. Μας το εφάρμοσε ο Κωστής ο Παπαδάκης ο Ναύτης. Μετά το 70. 22

Αυτό το λεγόμενο αλά τούρκα το κάνατε εσείς ποτέ, αλά τούρκα κούρδισμα; Ναι, ορισμένα τραγούδια τα παίζαμε. Κι ο συχωρεμένος ο Χάρχαλης το κούρδιζε αλά τούρκα το βιολί κι έπαιζε ανατολίτικα τραγούδια, μικρασιάτικα. Εσύ δεν το κάνεις ποτέ; Όχι, δεν το χω κάνει. Σου λέω μέχρι το 72 παίζαμε εμείς με το παλιό σύστημα. Τώρα τελευταία έγινε το διαπασών. Τώρα το σωστό είναι το διαπασών, να λέμε κι αλλιώς, διότι σε ξεκουράζει στο παίξιμο. Ενώ το παλιό κούρδισμα είναι μερικοί σκοποί που πρέπει να κατέβεις κάτω, πολύ χαμηλά στο μι. Και το τραγούδι δεν βγαίνει εκεί πάνω. Δεν μπορείς να τραγουδήσεις. Είναι πολύ ψηλά. Πώς τραγουδάνε τώρα, δηλαδή εσείς τραγουδάτε και ξέρετε σε ποιο σημείο θα μπείτε, έτσι; Ναι. Αυτό που λέτε είναι ένας στίχος χωρισμένος σε δύο μέρη; Ναι. Δηλαδή πείτε μας πώς θα τραγουδούσατε στο πρώτο το χανιώτικο; Κάθε σκοπός έχει δύο στροφές. Στην πρώτη στροφή θα πεις τη μισή μαντινάδα και στη δεύτερη στροφή την άλλη μισή μαντινάδα. Ωραία, ας πάρουμε την πρώτη στροφή που λες την μισή μαντινάδα. Αυτή τη μισή μαντινάδα πώς θα την πεις; Πάλι έτσι ολόκληρη είναι ή κομμάτια; Όχι, τέσσερα κομμάτια είναι. Τέσσερις σειρές δεν είναι η μαντινάδα; Πες μια μαντινάδα, έτσι μια στην τύχη. Μια οποιαδήποτε για να πάρουμε ένα παράδειγμα. «Ήθελα να μουν άρωμα / που βάζεις στα μαλλιά σου». Ωραία, αυτό είναι μια στροφή; Όχι, «ήθελα να μουν άρωμα» είναι μία «που βάζεις στα μαλλιά σου» δύο «σε κάθε σου αναπνοή» τρεις «να μπαίνω στην καρδιά σου» 23

τέσσερις. Έτσι τραγουδιούνται οι μαντινάδες, όλες οι μαντινάδες, σε όλη την Κρήτη. Εκτός μόνο τις κοντυλιές τις ανωγιανές που μπορεί να πεις τις δυο σειρές και μετά τις άλλες δυο σειρές. Αλλά στα συρτά λέγονται πάντα σε τέσσερις δόσεις. Τραγούδησέ μας σ ένα σκοπό αυτή τη μαντινάδα που είπες τώρα. (Τραγουδάει) «ήθελα να μουν άρωμα, άρωμα», αυτή είναι η πρώτη στροφή του σκοπού, του συρτού «ήθελα να μουν άρωμα που βάζεις στα μαλλιά σου» είναι η δεύτερη στροφή του σκοπού, αλλά την μαντινάδα την έχουμε πει τη μισή. Πες παρακάτω τώρα. Το ίδιο είναι και στην άλλη δόση. Ναι, πες να το ακούσουμε. (Τραγουδάει) «σε κάθε σου αναπνοή, αναπνοή» «σε κάθε σου αναπνοή να μπαίνω στην καρδιά σου». Έτσι τραγουδιόνται όλες οι μαντινάδες στα συρτά. Υπάρχει περίπτωση να πεις «ήθελα να μουν άρωμα, να μουν άρωμα». Έτσι δεν είπες τώρα; Το επαναλαμβάνεις για να καλοποιήσεις Ναι όπως το τραγούδησες. Λες «ήθελα να μουν άρωμα, να μουν άρωμα» και μετά είπες «ήθελα να μου άρωμα που βάζεις στα μαλλιά σου». Υπάρχει κανένας σκοπός που να τραγουδείς «ήθελα να μουν άρωμα, να μουν άρωμα» πρώτο, «ήθελα να μουν άρωμα που βάζεις στα μαλλιά σου, που βάζεις στα μαλλιά σου», να ξαναπείς δηλαδή αυτό; Δε σε βγάζει, βγαίνεις έξω μετά. Δηλαδή το σκοπό τον βγάζεις μετά μακρύ. Έχω ακούσει όμως σκοπό και το χει αυτό. Ναι, αλλά όμως δεν είναι σωστό. Μπερδεύει τους χορευτές δηλαδή αυτό; Όχι βγαίνει μακρύς, παίζεις το σκοπό κανονικό και το τραγούδι βγαίνει μακρύ έξω. Και φεύγει ο χορός μετά. Διότι ο χορός είναι έντεκα ζάλα, ο 24

συρτός είναι έντεκα ζάλα. Άμα πάει δώδεκα φεύγεις έξω μετά ή δεκατρία ή εννιά ή δέκα. Έχω εγώ όμως πολλούς Χανιώτες να το παίζουν αυτό το πράμα. Λάθος όμως, είναι αντικανονικό. Το θεωρείς λάθος δηλαδή; Οπωσδήποτε. Απ αυτά που τραγούδησες χτες εσύ, δεν είπες ποτέ κανένα τέτοιο; Δεν πιστεύω να χω φύγει χτες στο χρόνο απάνω. Εγώ δεν λέω πως έχεις φύγει, μπορεί να είναι και σωστό, αλλά λέω, μήπως είναι καμιά περίπτωση, που πρέπει να το βάλεις αυτό στο τέλος; Όχι δηλαδή η μαντινάδα πρέπει να τραγουδηστεί έτσι. Ό,τι μαντινάδες και να πεις. Αλλά πρέπει να τελειώνει το παίξιμο του συρτού, πρέπει να τελειώνει και η λέξη της μαντινάδας εκεί. Δεν μπορεί να συνεχίσεις τη μαντινάδα να πάει πιο πέρα, διότι χάνεις το χρόνο μετά. Πρώτα-πρώτα σου κάνει ζημιά, δεν μπορείς να παίξεις τον ίδιο το σκοπό, τονε χάνεις και χάνεις και το χορευτή μετά. Θα μπορούσε να τανε έτσι, παράδειγμα λέω, ερώτηση σου κάνω. «Άιντες αμάν, αμάν ήθελα να μουν άρωμα, ήθελα να μουν άρωμα που βάζεις στα μαλλιά σου». Θα μπορούσε να τραγουδηθεί έτσι; Δεν τραγουδιέται. Δεν βγαίνει; Όχι. Ούτε σε χανιώτικα, ούτε σε ηρακλειώτικα συρτά, ούτε σε κανένα συρτό. Διότι αυτά είναι μετρημένα. Β. Πλευρά Υπήρχε ποτέ η πιθανότητα να λυθούν ή να δημιουργηθούν παρεξηγήσεις με μαντινάδα; Να λεγε μία μαντινάδα ο ένας, ν απαντούσε ο άλλος και μ αυτό τον τρόπο να λύναν κάποια διαφορά που είχαν δυο άνθρωποι, δυο άντρες ή αν γινόταν κάποια παρεξήγηση; 25

Παλιά γινόταν αυτό. Καμιά φορά παραξηγούσανε παλιά και πολλές φορές παραξηγούσανε άμα ήθελε να πεις καμιά ιδιότροπη μαντινάδα, λέμε το λόγο σε μια κοπέλα που χόρευε, γινότανε παρεξηγήσεις τότε. Σου συνέβη ποτέ τέτοιο πράμα; Ναι, έπρεπε να λες σοβαρές μαντινάδες παλιά. Δεν μπορεί να λες ξετσίπωτες μαντινάδες τότε, παρεξηγούσανε οι ανθρώποι εύκολα. Ήτανε πιο σοβαρός ο κόσμος τότε. Δε μου λες, τις μαντινάδες τις έλεγαν μόνο οι οργανοπαίχτες ή μπορούσε και κάποιος άλλος; Υπήρχανε πολλοί που τραγουδούσανε στο βιολί ή στη λύρα. Δηλαδή μπορούσε ξαφνικά εκεί που παίζατε εσείς να σηκωθεί ένας και να ρθει Ναι, αλλά πρέπει να ξέρει να χει το χρόνο με τα όργανα, να ξέρει να τραγουδεί. Άμα δεν ξέρει δεν τραγουδούσε. Ναι, αλλά μπορούσε κάποιος που ήξερε; Ναι, σηκωνόντουσαν πολλοί. Και ήταν και οργανοπαίχτες πολλοί που δεν τραγουδούσαν καθόλου και παίρνανε τραγουδιστή. Όχι, εγώ δεν λέω ένα επαγγελματία τραγουδιστή, λέω κάποιος από κει απ την παρέα, μπορούσε να σηκωθεί και να ρθει απάνω εκεί; Σε μένα πολλές φορές. Το δεχόσασταν ευχαρίστως; Σε μένα πολλές φορές και μάλλον έχω φωνάξει και πολλούς εγώ ο ίδιος, φίλους, που τραγουδούσαν στο βιολί, του λέω «έλα να πεις μια μαντινάδα». Γυναίκες μαντινάδες λέγανε; Και γυναίκες ήταν πολλές γυναίκες που τραγουδούσανε στο όργανο. Και όταν τραγουδούσαν γυναίκες, παίζατε με τον ίδιο τρόπο ή χαμηλώνατε το όργανο; Πάντα το βιολί ήταν ψηλά τότε και πήγαινε η γυναικεία φωνή, ήτανε μάνα εκεί πέρα. 26

Υπήρχε κάποιος σκοπός για να κάνετε γλέντι, δηλαδή έπρεπε συγκεκριμένα να είναι πανηγύρι, ή στη γιορτή κάποιου αγίου, ή να είναι γάμος; Όχι, δημιουργούσαμε γλέντια, δηλαδή μπορεί να μαστε μια παρέα σ ένα καφενείο να καθόμαστε ή στο σπίτι μου ή στου γείτονα, να πιάσουμε τα όργανα από δυο, τρία άτομα, πέντε και ν αρχίζουμε να γυρίζουμε το χωριό γύρω-γύρω τα σπίτια να γλεντίζουμε όλη νύχτα. Με το παραμικρό. Δεν ήταν μόνο τα πανηγύρια ή οι γάμοι. Ερχόντουσαν από άλλα χωριά σ αυτές τις περιπτώσεις, δηλαδή λέγατε θα κάνουμε την Κυριακή ένα γλέντι στην πλατεία; Άμα το μαθαίναν ερχόνταν κι από άλλες γειτονιές, παρόλο που τότε δεν υπήρχαν οι δρόμοι και τα αυτοκίνητα ήταν στα χωριά ειδικά, δεν είχε ούτε αμαξωτό δρόμο να πάει. Πώς να το μάθει ο διπλανός, δεν το μάθαινε; Από γειτονικά χωριά δηλαδή δεν ήταν εύκολη η μετακίνηση; Δεν ήταν, ούτε τηλέφωνα δεν υπήρχανε τότε. Μόνο στα πανηγύρια. Δεν μου λες, μες στο χωριό, ας πούμε ότι κάνατε ένα γλέντι εσύ και ο φίλος σου ο Γιάννης και ο Γιώργης αποφασίζετε να κάνετε ένα γλέντι στο σπίτι σου, αλλά θέλετε να χετε και κοπελιές απ το χωριό, πώς ερχόντουσαν οι κοπελιές στο γλέντι; Μόλις ερχόνταν τα όργανα ερχόταν όλες. Μόνες τους; Γιατί ξέρεις πάντα είναι τα σπίτια στριμωγμένα κοντά-κοντά το να με τ άλλο και μόλις ακούγανε τα όργανα ερχότανε όλες οι κοπελιές. Και ήτανε και τότε τα χωριά, ήτανε κόσμος. Τώρα έχουνε ρημάξει τα χωριά, δεν υπάρχει άνθρωπος. Εμάς το χωριό μας ήτανε δεκατρία σπίτια όλο το χωριό κι ήμαστε ογδόντα δύο ψυχές και τώρα δεν υπάρχει άνθρωπος, έχει διαλύσει το χωριό τελείως. Πώς ερχόντουσαν οι κοπελιές, μόνες τους; Μόνες τους. 27

Ή πηγαίνατε και τις παίρνατε; Όχι, ερχότανε μόνες τους, με τα αδέρφια τωνε, με τον πατέρα τωνε, με τη μάνα τωνε. Αυτό λέω, έπρεπε οπωσδήποτε να συνοδεύεται μια κοπέλα με κάποιον; Μα ερχότανε κι όλο το σπίτι, θα ρχόταν όλοι απ το σπίτι για να γλεντήσουν. Γιατί τότε είχαμε τη μουσική μόνο τα όργανα, δεν είχαμε ούτε ραδιόφωνα δεν υπήρχαν τότε, ούτε μαγνητόφωνα, ούτε τηλεοράσεις, εγλέντιζε ο κόσμος με τα όργανα. Και δεν μου λες, εκεί μέσα στο γλέντι τώρα, εάν σηκωνόσουνα εσύ και ήθελες να χορέψεις τη Μαρία, έπρεπε να ζητήσεις άδεια απ τον πατέρα της, τον αδελφό της; Εμείς τότε παίζαμε αναμεταξύ μας, ούτε πλερωνόμαστε, παίζαμε έτσι, δεν παίρναμε λεφτά. Όχι δεν λέω για παίξιμο, ας πούμε πως ήσουνα ένας απ αυτούς που γλεντούσανε κι ήθελες να χορέψεις, έπρεπε να ζητήσεις την άδεια; Όχι έμπαινε ο καθένας, χόρευε. Πήγαινες κατευθείαν στη Μαρία και της έλεγες «έλα να χορέψουμε»; Αφού ήτανε στενός ο κύκλος, δικός μας, χωριανοί, ξαδέρφια, αδέρφια, δεν παρεξηγούσανε τότε. Το έθιμο ποιο ήτανε; Όποιος ήθελε χόρευε, σηκωνόταν όποιος ήθελε, έπαιρνε παρέα και χόρευε, διότι πάντα ήμαστε λίγα άτομα, δεν είμαστε πολλά, ήτανε δέκα, δεκαπέντε, είκοσι άτομα. Εάν ήταν μια κοπελιά που δεν ήταν συγγενής, αδερφή ή ξαδέρφη που είχες το άμεσο θάρρος, αλλά ήταν και μια κοπέλα που μπορεί να την είχες στο μάτι να την αρραβωνιαστείς, έπρεπε να ζητήσεις απ τον πατέρα άδεια ή τη μάνα αν ήτανε εκεί, να την χορέψεις; Ναι, ζητούσα. Παρεξηγούσαν αν δεν το κανες αυτό; 28

Ναι, ζητούσανε άδεια. Ύστερα ευρωπαϊκά ειδικά, χορεύαμε τότε βαλς, ταγκό, θα έπρεπε να ζητήσει άδεια από σένα ή απ τη μάνα. Άκου, δεν σηκωνότανε ούτε η κοπέλα να χορέψει, έπρεπε να ρωτήσει ή τη μάνα της, ή τον πατέρα της, ή τον αδερφό της. Υπήρχε κέρασμα σ αυτές τις περιπτώσεις; Δημιουργούσαμε εμείς τα κεράσματα τότε, ρεφενέ κάναμε που λέμε. Μαζευόταν απ το σπίτι απ τη γειτονιά κι έφερνε καθένας μεζέ δικό του, κρασί δικό του και δημιουργούσαμε γλέντι. Και καλό γλέντι. Χοροεσπερίδες κάνατε; Πώς δεν εκάναμε. Σ αυτές τις χοροεσπερίδες υπήρχε κάποιο κέρασμα; Όλοι οι χωριανοί φέρναν πράγματα. Κι ήταν πάνω στο τραπέζι και καθένας; Ναι. Δηλαδή δεν υπήρχε μπουφές που πήγαινες τη ντάμα σου μετά να την κεράσεις; Όχι, δεν υπήρχε μπουφές στο χωριό. Τραπέζι είχαν εκεί πέρα και φέρναν από κάθε σπίτι, άλλος έφερνε κρασί, άλλος έψηνε κρέας, άλλος ψάρια, ό,τι είχε ο καθένας. Και γινότανε το καλύτερο γλέντι τότε, το πιο κεφάτο γλέντι. Εδώ είχανε τη συνήθεια να κάνουνε μουσικοποιητικούς αγώνες, δηλαδή να λέει ο ένας μια μαντινάδα, ν απαντάει ο άλλος και ποιος θα βάλει τον άλλο κάτω; Εδώ στα Χανιά δεν γίνεται αυτό, στ Ανώγεια το κάνουν αυτό και σήμερα ακόμα με τις μαντινάδες. Κάτι άλλο, εσείς αν είχατε τώρα μία κόρη, θα τη δίνατε ευχαρίστως σ ένα οργανοπαίχτη; Πώς, γιατί; Οι οργανοπαίχτες τι έχουνε; Επειδή γυρνάνε στα γλέντια; Κι όμως οι οργανοπαίχτες είναι πολλοί παντρεμένοι, δημιουργημένοι, με οικογένειες καλές, καλά παιδιά και ζούνε ευτυχισμένοι. 29

Ο κόσμος έχει μεγάλη υπόληψη στους οργανοπαίχτες; Είναι μερικοί που σου λέει «είναι οργανοπαίχτης, ξενυχτάει, γυρίζει στα γλέντια» και μέχρι τώρα πολλές φορές το λένε, αλλά δεν είναι έτσι, δεν έχει σημασία. Τώρα ερωτεύεται ο άλλος μια κοπέλα την παίρνει και δεν ρωτάει και κανένα. Όχι τώρα, μιλάμε για την εποχή που ήσουνα μικρός; Παλιά τις εδίνανε στους οργανοπαίχτες, γιατί σου λέει αυτός κονομάει. Πράγματι κονομούσε; Μα και σήμερα ακόμα. Σήμερα βγάνουνε περισσότερα λεφτά. Πάει σ ένα γάμο σήμερα και μία η ώρα, δύο έχει διαλύσει ο κόσμος. Αλλά γίνονται μεγάλοι γάμοι σήμερα, χίλια άτομα, χίλια πεντακόσια άτομα, δυο χιλιάδες άτομα και ξέρεις είναι που σηκώνονται και μαζωμένοι και χορεύουν σήμερα, πιάνουνε στο χορό δέκα, είκοσι άντρες και πλερώνουνε πάλι όλοι μαζί. Ενώ παλιά βγάναμε λιγότερα λεφτά γιατί χόρευε ένας-ένας στο γλέντι, δηλαδή μπορούσε να κρατήσει ένας χορός μια ώρα. Αλλά σήμερα οικονομούν περισσότερα λεφτά. Είναι και τα μέσα συγκοινωνίας σήμερα που πας και ξεκουράζεσαι στη δουλειά σου, έχεις τα μηχανήματά σου παίζεις ξεκουράδα, δεν κουράζεσαι. Παλιά δεν υπήρχαν και δουλειές, δεν είχε κι ο κόσμος λεφτά παλιά, ήτανε δύσκολα τα χρόνια τότε. Μια και μιλάμε για μηχανήματα για πες μου κάτι, όταν παίζεις με μηχάνημα, σου αρέσει αυτό το πράγμα; Δυστυχώς εμένα δεν μ αρέσει, αλλά δεν μπορεί να κάνουμε κι αλλιώς. Γιατί δεν σου αρέσει; Εμένα μ αρέσει η αγνή μουσική, να παίξω έτσι σκέτα όργανα να το καταλάβω κιόλας μ ευχαριστεί. Αλλά τώρα πας σε γλέντι σήμερα, δεν μπορείς να παίξεις έτσι. Ναι, το καταλαβαίνω. Αλλά τι είναι αυτό που σε ευχαριστεί, όταν παίζεις σκέτο όργανο; Ακούγω τη μουσική αγνή. Ενώ όταν έχεις όργανο τι αισθάνεσαι; 30

Άμα έχεις ενισχυτή, μόνο την οχλαγωγία που ακούμε φτάνει. Δεν μ αρέσει η οχλαγωγία. Τι να κάνουμε όμως που υποχρεωτικός το κάνουμε αυτό. Έχει επίδραση και στο παίξιμό σου; Πώς δεν έχει και ειδικά άμα δεν έχεις καλά μηχανήματα, σου κάνουνε φασαρία, σου αλλοιώνουνε το παίξιμό σου. Εκτός απ την αλλοίωση του ήχου, όταν παίζεις, αισθάνεσαι τα δάχτυλά σου ότι πάνε καλά ή όχι, σε εμποδίζει αυτό να καταλάβεις αυτό που κάνεις, αυτό θέλω να καταλάβω εγώ, να μου εξηγήσεις; Άμα παίζεις σκέτη μουσική, αγνή, βάζεις περισσότερη τέχνη στα δάχτυλά σου ή μπορεί να βάλεις και περισσότερες φιγούρες. Στα μηχανήματα δεν μπορείς να βάλεις πολλές φιγούρες ή περισσότερα πράγματα, διότι ακούς οχλαγωγία μετά. Και ο κόσμος θέλει ν ακούει καθαρά. Πρωτεύοντα ρόλο τώρα σ ένα γλέντι, έπαιζε το βιολί ή το λαγούτο; Πάντα έχει το πρίμο όργανο προτεραιότητα. Το βιολί; Βέβαια. Ή λύρα ή το βιολί. Στο λαγούτο δίνατε ποτέ τη δυνατότητα ν ακουστεί ή έπρεπε να γίνει αυτό; Μόνο άμα ήθελε να παίξει ο λαουτιέρης σόλο λαγούτο, να παίξει κανένα τραγούδι δικό του, μπορούσε να παίξει σκέτο λαγούτο, ένα ταξίμι, ένα αμανέ. Μόνο τότε, όταν παίζανε και τα δύο όργανα; Συνήθως αυτά παίζονται σόλο λαγούτο. Όχι, δεν μιλάμε για αυτά τα τραγούδια, παίζατε συρτά και σε κάποια στιγμή νοιώθατε την ανάγκη ν ακουστεί το λαγούτο ή να βγει έξω το λαγούτο η φωνή του, να του δώσεις δηλαδή την ευκαιρία ν ακουστεί κι αυτός; Μα δεν μπορεί, άμα παίζει συρτά, πρέπει να παίζουν και τα δυο όργανα μαζί, δηλαδή να χουνε τον ίδιο ήχο και τα δύο. 31

Εννοώ να χαμηλώσει λίγο το βιολί και να βγει στην επιφάνεια το λαγούτο; Δεν γίνεται αυτό, πάντα σου λέω κάνει το πρίμο όργανο κουμάντο κι ο χορευτής χορεύει με το πρίμο όργανο. Το λαγούτο είναι μπάσο όργανο. Η Ειρήνη ρωτάει το εξής: παίζετε με κάποιον καλό λαουτιέρη, πολύ καλό, με τον Κουτσουρέλη ας πούμε, κάποια στιγμή εκεί που παίζεις ένα συρτό, χαμηλώνεις εσύ λιγάκι το βιολί και αφήνεις το λαούτο να παίξει πριμαδόρικα, ας το πούμε, λιγάκι και ν ακουστεί και το λαούτο, χωρίς να σταματήσεις κι εσύ να παίζεις. Το κανες αυτό ποτέ, ή είναι συνηθισμένο να γίνεται; Πώς το κάνουμε ειδικά άμα μ άρεσε, λέμε το λόγο, ένα σκοπό που μ άρεσε να τονε παίξει, του άνοιγα περισσότερο. Και σημερινούς λαουτιέρηδες. Δηλαδή είναι συνηθισμένο να γίνεται αυτό, αυτό ρωτάω; Πώς γίνεται αλλά σπανίως, δεν το κάνουνε πολλοί αυτό. Άμα παίξει σόλο λαγούτο, είναι στο χέρι το δικό του να κανονίσει το λαγούτο, όπως το θέλει. Αν βλέπατε το χορό, κάτι έγινε και χάσανε τα βήματα ή κάτι έγινε και πρέπει κάπως να διορθωθεί η κατάσταση, εσείς θα φτιάξετε την κατάσταση ή το λαγούτο; Κανονικά το πρίμο όργανο βρίσκει το χορό. Δεν μπορεί το λαγούτο να διορθώσει τα πόδια. Το πρίμο όργανο είναι υποχρεωμένο να παρακολουθεί τα πόδια και με μια ελαφριά παρατροπή να βρει το χορό. Απού το κάνουνε λίγοι σήμερα αυτό. Καμιά φορά βλέπω την τηλεόραση και χορεύουνε αλλού τα πόδια, αλλού τα όργανα. Πρέπει, όμως, να διορθώνουν οι οργανοπαίχτες. Διότι ο χορευτής ξεκινά, μπορεί να χορέψουνε δέκα, είκοσι άτομα μαζομένα και πάνε όλοι μαζί το ίδιο. Πρέπει ο οργανοπαίχτης, ο βιολάτορας ή ο λυράρης να βρει το χορό να πηγαίνουνε με τα όργανα. Δε βρίσκει αυτό, να πηγαίνουνε με το χρόνο, δεν έχει καμία αξία. Εγώ κυνηγάω τα πόδια των χορευτών πάντα μου. 32

Ίσως αυτός είναι ένας λόγος που στα Χανιά, επειδή είναι ο χορός τόσο σημαντικός, γι αυτό ίσως κάθεστε στην άκρη και πιο ψηλά, για να παρακολουθείτε τα βήματα πώς πάει ο χορός; Πάντα καθόμαστε ψηλότερα οι οργανοπαίχτες, επειδή καμιά φορά άμα είσαι κάτω στο πάτωμα, έτσι που γυρνάνε σε πατάνε καμιά φορά. Γιατί μπορεί να πιάσει μια κουλούρα είκοσι άτομα, ξέρεις γυρνά ο χορός γύρω-γύρω, ειδικά άμα είναι πεντοζάλια, τέτοιοι ζωηροί χοροί σε τσαλαπατάνε. Θα βόλευε όμως, άμα είσαστε εσείς στο κέντρο, να παρακολουθείτε και πώς πάνε τα βήματα; Δε βολεύει στο κέντρο, στη μέση του χορού δεν βολεύει. Ειδικά σήμερα που έχουμε τα μηχανήματα δεν βολεύει να κάτσεις στη μέση, πώς να κάτσεις, με τα μηχανήματα στη μέση δεν βολεύει, γιατί είναι τα καλώδια. Και παλιότερα. Παλιά μπορούσες να κάτσεις στη μέση, αλλά εμείς εδώ στα Χανιά ποτέ δεν καθίζαμε στη μέση, στο νομό Χανίων. Δεν ξέρω σ άλλα μέρη στην Κρήτη. Παιχνιδιάτορες, αυτό το πράμα, το χετε ακούσει να λένε έτσι τους βιολάτορες, θα ρθουν οι παιχνιδιάτορες; Ναι, το λέγαν οι παλιοί, οι γερόντοι οι παλιοί μας τα λέγανε «έρχονται οι παιχνιδιάτορες». Υπάρχει καμιά άλλη έκφραση σχετικά με το παιχνιδιάτορες; Εγώ θυμάμαι τη γιαγιά μου κι η μάνα μου το λεγε η συχωρεμένη αυτό, οι χωριανοί μας όλοι οι γερόντοι. Εκτός απ αυτό, λέγανε τίποτα άλλο; Οργανοπαίχτες λέγανε, οι παιχνιδιάτορες, βιολατόροι έτσι λέγανε, λυράρηδες. Στην ανατολική Κρήτη άκουσα να λένε βιολοντάουλα. Εδώ δεν το λέγαμε. Ξέρεις εδώ από χωριό σε χωριό ακούς διαφορές στα έθιμα, από χωριό σε χωριό έχει διαφορές. 33

Πριν φύγουμε απ αυτό ακόμα μια ερώτηση να σου κάνω. Εκτός από το λαγούτο, υπήρχε άλλο όργανο που συνόδευε ποτέ το βιολί; Εδώ στα Χανιά συνόδευε πάντα το λαούτο, είχαμε και δύο κλαρίνα που παίζανε παλιά. Ήτανε ο Γλεντούσης, ο συχωρεμένος ο Γλεντούσης ο Κωστής. Πώς είναι το πραγματικό του όνομα; Γλεντουσάκης. Γλεντουσάκης Κώστας; Ναι. Από πού ήτανε αυτός; Αυτός ήτανε απ τις Βούβες. Βούβες, επαρχία; Επαρχία Κυδωνίας. Εδώ στο Κολυμπάρι από πάνω. Κι ήταν κι άλλος ένας Φουντουλάκης Σήφης απ την Πανέθημο. Πού είναι αυτό; Στην Κίσσαμο. Παίζαν κλαρίνο; Έχω παίξει μαζί των εγώ. Ο κόσμος πώς το δεχόταν το κλαρίνο; Τότε το αγαπούσε το κλαρίνο, μα είναι χρόνια πολλά όμως. Πρέπει να ναι πάνω από τριάντα χρόνια. Καλούσανε κλαρίνο, βιολί, λαγούτο. Πηγαίναν και λαούτα δύο φορές καμιά φορά, αλλά όχι άλλα όργανα. Στο κλαρίνο τι παίζανε; Παίζαν συρτά κρητικά. Και μαζί με το βιολί είχαν την κύρια μελωδία και τα δύο; Ναι. Και πότε έλεγε το ένα, πότε το άλλο ή και τα δύο μαζί; Μαζί παίζανε συγχρόνως. Εκτός από λαούτο μήπως υπήρχε άλλο όργανο αντί για λαούτο; 34

Σε γλέντι έπαιζε μόνο λαούτο, αλλά παίζαμε κι άλλα όργανα εδώ πέρα, μαντολίνα παίζανε. Σε γλέντι παίζανε μαντολίνο; Όχι σε γλέντι, δύο λαγούτα μαζί παίζανε. Μπουλγαρί παίζανε ποτέ; Εδώ στα Χανιά δεν είχαμε εμείς μπουλγαρί, είχαμε μόνο τον Φουσταλιέρη στο Ρέθυμνο, που δεν ξέρω αν είναι κι άλλος σήμερα. Πέθανε κι αυτός. Ο Στέλιος παίζει μπουλγαρί. Εδώ δεν θυμάστε εσείς κανένα να παίζει μπουλγαρί; Όχι. Στην ηλικία τη δική μου δεν θυμάμαι εγώ κανένα, αν υπήρχε παλιά, αλλά δεν ήτανε. Ποια είναι για σας τα χαρακτηριστικά ενός καλού βιολάτορα, δηλαδή τι πρέπει να χει ένας βιολάτορας για να πείτε αυτός παίζει καλά; Δηλαδή από τέχνη; Ναι. Ή από παρουσιαστικό; Απ όλα. Το σπουδαιότερο πράγμα να φέρεσαι όμορφα στον κόσμο, να μιλάς όμορφα. Το παρουσιαστικό έχει μεγάλη σημασία εκεί που κάθεσαι και παίζεις και φυσικά να παίζεις καθαρή μουσική. Να βγάλεις καθαρή μουσική. Δηλαδή όταν λέτε καθαρή μουσική τι εννοείτε; Να βγάνεις δηλαδή ήχο καθαρό, μελωδικό και να παίζεις σωστά τους σκοπούς. Αυτό είναι το παν στον οργανοπαίχτη. Υπάρχει κάποιο όριο που νομίζετε ότι, αν το ξεπεράσετε, θα βρεθείτε στην άλλη άκρη, δηλαδή στα στολίδια που θα βάλετε, στο πώς θα στολίσετε το κάθε σκοπό, που να ακούσετε κάποιον και να πείτε «τον παίζει σωστά το σκοπό, τον παίζει καθαρά, έχει καλό παρουσιαστικό αλλά δεν είναι καλός βιολάτορας, κάτι βάζει πολύ ή κάτι βάζει λίγο, κάτι θέλει περισσότερο»; 35