Η ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΩΣ ΜΕΣΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΕ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ ΕΓΚΕΦΑΛΙΚΗ ΠΑΡΑΛΥΣΗ. Γιώργος Κ. Φούρλας, M.Ed., M.Sc.SLT, MRCSLT. Λογοθεραπευτής "λόγος", Ινστιτούτο για τις Διαταραχές Επικοινωνίας www.logosinstitute.gr e-mail: gfourlas@logosinsitute.gr Εισαγωγή Σε κάθε επικοινωνιακή περίσταση (πλαίσιο αναφοράς) οι συμμετέχοντες, που κατά ελάχιστον είναι δύο, ο πομπός (αποστολέας) και ο δέκτης (παραλήπτης), επικοινωνούν κάνοντας χρήση του συστήματος της γλώσσας (μέσο), με το οποίο παράγουν, μεταδίδουν και προσλαμβάνουν μηνύματα (νοήματα) ώστε η επικοινωνία να συντελεστεί 1. Στα παιδιά με εγκεφαλική παράλυση η διαδικασία παραγωγής, αποστολής, μετάδοσης, πρόσληψης και αποκωδικοποίησης των μηνυμάτων χαρακτηρίζεται όχι μόνον από τα γλωσσικά αλλά και από τα πιθανά γνωστικά, κινητικά και συναισθηματικά ελλείμματα που προκύπτουν από το νευρολογικό υπόστρωμα των δυσκολιών τους 2. Η επιτυχής ανταλλαγή των νοημάτων στηρίζεται εν πολλοίς στις ικανότητες των συμμετεχόντων σε όλους τους ανωτέρω τομείς καθώς και στις επικοινωνιακές τους δεξιότητες. Η Αλυσίδα της Επικοινωνίας πομπός παραγωγή κωδικοποίηση μηνύματος ηπαραγωγή-μετάδοση-πρόσληψη γίνεται μέσω του γλωσσικού συστήματος μέσα σε ένα πλαίσιο αναφοράς δέκτης πρόσληψη αποκωδικοποίηση μηνύματος Ειδικότερα ο λόγος, ως δείκτης της επικοινωνιακής αποτελεσματικότητας, αξιολογείται ως επί το πλείστον σε επίπεδο μορφής (σύνταξη, γραμματική, φωνολογία, μορφολογία, προσωδιακά χαρακτηριστικά), και περιεχομένου (έννοιες-λεξιλόγιο, νοήματα), και λιγότερο σε επίπεδο χρήσης 3. Παραβλέπεται δηλαδή η λειτουργική επικοινωνιακή διάσταση του λόγου. Η εστίαση της αξιολόγηση των παιδιών με εγκεφαλική παράλυση στη μορφή και στο περιεχόμενο αναδεικνύει τα γλωσσικά ελλείμματα, που τις περισσότερες φορές είναι σημαντικά, πλην όμως αποπροσανατολίζει από την ολιστική θεώρηση της επικοινωνίας την οποία προαπαιτεί ο όρος «επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα». Αντιθέτως η πραγματολογική αξιολόγηση 4 πληροί την απαίτηση αυτή. Η πραγματολογία εξετάζει τους σκοπούς - προθέσεις 5 της «ομιλίας» 6, την ερμηνεία των σκοπών αυτών από τους συμμετέχοντες στην επικοινωνία και τις συνέπειες που έχουν στη συμπεριφορά τους 7. Η αξιολόγηση σε πραγματολογικό επίπεδο μπορεί να αποδειχθεί ικανότερος δείκτης της αποτελεσματικότητας της επικοινωνίας παιδιών με σοβαρά γλωσσικά ελλείμματα γιατί λαμβάνει υπ όψιν: τους σκοπούς, τις προθέσεις τους οποίους εξυπηρετεί ο λόγος κατά την ανταλλαγή των μηνυμάτων σε συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο, δηλαδή τις λειτουργίες της «ομιλούμενης» 8 γλώσσας. τις γνωστικές, γλωσσικές και κοινωνικές διαδικασίες που συμμετέχουν στην σύνθεση-κατασκευήανταλλαγή των νοημάτων στο συγκεκριμένο επικοινωνιακό περιβάλλον. τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των μη λεκτικών μέσων επικοινωνίας (ηλεκτρονικά βοηθήματα εναλλακτικής επικοινωνίας, συστήματα νοημάτων και συμβόλων επηυξημένης επικοινωνίας) που συχνά υποστηρίζουν την επικοινωνία του πληθυσμού αυτού και την ικανότητα του χρήστη στην χρήση του μέσου. τα δεδομένα του επικοινωνιακού περιβάλλοντος κατά τη συγκεκριμένη περίσταση επικοινωνίας. τα χαρακτηριστικά των επικοινωνιακών συντρόφων και τις επικοινωνιακές τους δεξιότητες όπως είναι : η εναλλαγή της σειράς των ομιλητών, η προσοχή και η συγκέντρωση, η ικανότητα του
34,96 συνομιλητή να ακούει, η διατήρηση βλεμματικής επαφής, η ικανότητα κωδικοποίησης και αποστολής ενός μηνύματος με τον κατάλληλο τρόπο και στον κατάλληλο χρόνο, η ικανότητα «διόρθωσης» του επικοινωνιακού αποτελέσματος ή της διαδικασίας, η δυνατότητα αναγνώρισης των επικοινωνιακών προσπαθειών και των επικοινωνιακών ανταποκρίσεων, η αναγνώριση της πραγματολογικής αξίας μιας επικοινωνιακής προσπάθειας ή ανταπόκρισης. Σκοπός Σκοπός της έρευνας είναι η διερεύνηση και ο ορισμός των «επικοινωνιακών λειτουργιών» παιδιών με Εγκεφαλική Παράλυση και η κατασκευή ενός εργαλείου καταγραφής τους. Επίσης, η χρήση του εργαλείου για την περιγραφή του επικοινωνιακού προφίλ των παιδιών του δείγματος και η διερεύνηση της επικοινωνιακής τους αποτελεσματικότητας. Ως «επικοινωνιακές λειτουργίες» ορίζονται οι προθέσεις και οι σκοποί τους οποίους εξυπηρετεί η ανταλλαγή νοημάτων σε συγκεκριμένο επικοινωνιακό πλαίσιο 9. Μέθοδος 9 παιδιά με εγκεφαλική παράλυση ηλικίας 10:02-16:04 χρόνων ομαδοποιημένα σε 3 ομάδες ως προς το επικοινωνιακό τους μέσο (ομιλούμενη γλώσσα, νοήματα, εναλλακτικό μέσο συμβόλων), βιντεοσκοπήθηκαν στο φυσικό πλαίσιο της θεραπευτικής ομάδας. Η μέθοδος βασίστηκε στις αρχές της κοινωνικής ανθρωπολογίας 10 και συγκεκριμένα: οι ομάδες δεν κατασκευάστηκαν για τους σκοπούς της έρευνας. Oι συμμετέχοντες, παιδιά και θεραπευτές, λειτουργούσαν σαν ομάδα πολύ πριν την παρατήρηση. δε χρησιμοποιήθηκε κάποιο προκατασκευασμένο εργαλείο παρατήρησης. Το εργαλείο προέκυψε από την επεξεργασία του φυσικού υλικού (βίντεο και πρωτόκολλα παρατήρησης) βάσει κριτηρίων που τίθενται από τη βιβλιογραφία. το υλικό αναλύθηκε εξ ολοκλήρου. Δεν υπήρξε διαδικασία δειγματοληψίας. Το βιντεοσκοπημένο υλικό αναλύθηκε ως προς τις προθέσεις-σκοπούς επικοινωνίας των συμμετεχόντων δια της οποίας προέκυψε ένα σύστημα επικοινωνιακών λειτουργιών. Για τις επικοινωνιακές λειτουργίες του συστήματος που προέκυψε δόθηκαν ορισμοί, καταγράφηκαν δείκτες και κριτήρια κατηγοριοποίησης και παραδείγματα επικοινωνιακών πράξεων που ανήκουν σε κάθε κατηγορία. Κάνοντας χρήση του εργαλείου αυτού μετρήθηκε η συχνότητα εμφάνισης των επικοινωνιακών λειτουργιών στις συνεδρίες του δείγματος. Τα βίντεο των μισών συνεδρίων του δείγματος αναλύθηκαν και από δεύτερο ανεξάρτητο παρατηρητή και υπολογίστηκε ο βαθμός αξιοπιστίας 11 μεταξύ των δύο αναλυτών. Αποτελέσματα Βρέθηκαν 22 λειτουργίες που ομαδοποιούνται στις ακόλουθες 6 γενικότερες κατηγορίες: πληροφόρησης (11,99%), απόκρισης (34,96%) οργάνωσης (9,8%), έκφρασης αιτήματος (12,39%), δήλωσης (20,1%), συναισθηματικής έκφρασης (9,5%). Ο βαθμός αξιοπιστίας μεταξύ των αναλυτών κυμάνθηκε από 86,82% έως 95%. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ Ο χώρος δεν επιτρέπει την αναλυτική παρουσίαση όλων των λειτουργιών για το λόγο αυτό παραθέτονται οι ορισμοί μόνο των γενικών κατηγοριών: 20,10 9,50 1,22 11,99 ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΑΠΟΚΡΙΣΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΑΙΤΗΜΑΤΟΣ Λειτουργίες Πληροφόρησης Λειτουργίες παροχής πληροφοριών στη συζήτηση. Οι πληροφορίες προκύπτουν είτε από την ενασχόληση των παιδιών με το υλικό και τις πηγές στις οποία έχουν πρόσβαση στη συγκεκριμένη επικοινωνιακή περίσταση είτε αποτελούν προσωπικές γνώσεις και εμπειρίες. 12,39 9,81 ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΗΛΩΣΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΟΣ ΜΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΙΜΕΣ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ Λειτουργίες Απόκρισης Απαντήσεις σε ερωτήσεις άλλων μελών της ομάδας, απόκριση σε προτροπή για πράξη ή αντίδραση, ηχολαλία ή επαναλήψεις χωρίς γνωστική ή γλωσσική επεξεργασία, αποκρίσεις οι οποίες δεν εισάγουν νέες πληροφορίες στη συζήτηση.
Λειτουργίες Οργάνωσης Επικοινωνιακές προσπάθειες με σκοπό την οργάνωση της συζήτησης, την οργάνωση της δραστηριότητας, τη ρύθμιση ή τον καθορισμό ενεργειών, την καθοδήγηση, τη διόρθωση της επικοινωνίας με παροχή ή ζήτηση επεξήγησης. Λειτουργίες Έκφρασης Αιτήματος Διατύπωση αιτήματος προς άλλον συμμετέχοντα στην επικοινωνία, διατύπωση πρόθεσης παρέμβασης και αίτηση αδείας «ομιλίας». Λειτουργίες Δήλωσης Ο σχολιασμός, η έκφραση συμφωνίας ή διαφωνίας, η επιβεβαίωση ή απόρριψη πληροφορίας ή ερμηνείας, η διατύπωση υπόθεσης και η εισαγωγή της συζήτησης σε υποθετικές καταστάσεις, η επιχειρηματολογία. Λειτουργία Έκφρασης Συναισθήματος Η έκφραση προσωπικών συναισθημάτων όπως ενδιαφέρον, άρνηση, αναγνώριση του χιούμορ, απογοήτευση, ικανοποίηση, απόρριψη, ειρωνεία, θυμός, ευχαρίστηση, αποδοχή. Μη Κατηγοριοποιήσιμες Προθέσεις Λειτουργίες που δεν κατηγοριοποιούνται ως ανωτέρω. Στο πρωτόκολλο καταγραφής σημειώνεται το απόσπασμα του επικοινωνιακού συμβάντος και περιγράφεται η λειτουργία που επιτελεί. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ Χρήστες συμβόλων Χρήστες νοημάτων ΚΩΔ f% f% f% Χρήστες ομιλίας Σύνολο f% Πλ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ 6,54 14,7 14,75 11,99 Πε Περιγραφή 1,31 7,17 6,32 4,93 Πα Παράθεση 4,58 6,45 4,45 5,16 Ε Κοινοποίηση Εμπειρίας 0,65 1,08 3,98 1,90 Απ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΑΠΟΚΡΙΣΗΣ 49,67 26,88 28,34 34,96 ΑΚΘ Απάντηση σε κλειστή ερώτηση του Θεραπευτή 26,8 1,79 9,60 12,73 ΑΑΘ Απάντηση σε ανοιχτή ερώτηση του Θεραπευτή 17,65 7,89 8,20 11,24 ΑΚΠ Απάντηση σε κλειστή ερώτηση παιδιού 0,00 0,00 1,17 0,39 ΑΑΠ Απάντηση σε ανοιχτή ερώτηση παιδιού 0,00 0,36 0,23 0,19 ΑΚ Ακατάλληλη/ Aσύμβατη αντίδραση 0,00 4,66 3,75 2,80 ΗΧ Επανάληψη / Hχολαλία 0,00 8,96 2,81 3,92 Πρ Πρόκληση ενέργειας ή απάντησης 5,23 3,23 2,58 3,68 Οργ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ 9,80 10,75 8,90 9,81 Ρ Ρύθμιση 6,54 8,24 4,92 6,57 Κ Καθοδήγηση 1,31 2,15 2,81 2,09 Δ Επικοινωνιακή διόρθωση 1,96 0,36 1,17 1,16 Αιτ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΑΙΤΗΜΑΤΟΣ 5,88 20,07 11,24 12,39 Πρ Αίτηση πράξης 3,27 5,73 1,64 3,54 Πλ Αίτηση πληροφορίας 0,65 1,79 4,68 2,37 Πρ Εκδήλωση πρόθεσης 1,96 10,75 4,45 5,72 Αδ Αίτηση αδείας 0,00 1,79 0,47 0,75 Δ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΔΗΛΩΣΗΣ 12,42 17,20 30,68 20,10 Σχ Σχολιασμός 1,96 5,02 14,99 7,32 Κρ Κρίση 9,80 11,11 4,68 8,53 Υπ Υπόθεση 0,00 0,00 3,28 1,09 Επ Επιχειρηματολογία 0,65 1,08 7,73 3,15 Συν ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΟΣ 14,38 9,68 4,45 9,50 ΜΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΙΜΕΣ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ 1,31 0,72 1,64 1,22
Συμπεράσματα Το σύστημα κατηγοριοποίησης που προέκυψε έχει τα εξής πλεονεκτήματα σε σχέση με άλλα υπάρχοντα συστήματα 12 : προέκυψε από την ανάλυση φυσικών δεδομένων. σχεδιάστηκε να αναλύει την επικοινωνία παιδιών με εγκεφαλική παράλυση που χρησιμοποιούν τα συχνότερα μέσα επικοινωνίας αυτού του πληθυσμού i.e. ομιλία, βοηθήματα εναλλακτικής επικοινωνίας, χειρονομίες-νοήματα, σύμβολα. ορίζει τις επικοινωνιακές προθέσεις χωρίς τη χρήση γλωσσικών δεικτών όπως άλλα συστήματα 13. μπορεί να χρησιμοποιηθεί ανεξαρτήτως των γλωσσικών, γνωστικών ή κινητικών ικανοτήτων των συμμετεχόντων στην επικοινωνία. παρέχονται σαφή κριτήρια και παραδείγματα από τα δεδομένα που συλλέχθηκαν ως βοηθήματα για την κατηγοριοποίηση. ο υψηλός δείκτης αξιοπιστίας μεταξύ των βαθμολογητών και ο περιορισμένος αριθμός μη κατηγοριοποιημένων λειτουργιών υποδηλώνει την αξιοπιστία του εργαλείου. Η διαδικασία που ακολουθήθηκε για την κατασκευή του εργαλείου είναι από μόνη της αξιόπιστη κλινική πρακτική για την ανάλυση της επικοινωνίας. Στους περιορισμούς του συστήματος θα περιελάμβανε κανείς τη χρονοβόρα διαδικασία συλλογής και ανάλυσης των δεδομένων και τη δυσκολία καταγραφής των λειτουργιών σε πραγματικό χρόνο. Η ανάλυση των αριθμητικών συνόλων μεταξύ άλλων καταδεικνύει ότι: Ο ρόλος των παιδιών του δείγματος στην επικοινωνία είναι κυρίως απαντητικός με κυρίαρχη υπολειτουργία τις απαντήσεις σε κλειστές ερωτήσεις του θεραπευτή, γεγονός που υποδηλώνει την εξάρτηση της επικοινωνίας των συμμετεχόντων από τον ικανότερο συμμέτοχο στην επικοινωνία, το θεραπευτή. Η λειτουργίες δήλωσης καταλαμβάνουν το αμέσως χαμηλότερο ποσοστό και σε συνδυασμό με το ποσοστό των λειτουργιών πληροφόρησης δηλώνουν το βαθμό και το είδος της ενεργού συμμετοχής των παιδιών στην επικοινωνία. Το μέσο επικοινωνίας (σύμβολα, νοήματα ή ομιλία) επηρεάζει σημαντικά τον επικοινωνιακό ρόλο του χρήστη και την επικοινωνιακή του αποτελεσματικότητα 14. Οι διαφορές στη συχνότητα εμφάνισης των λειτουργιών στις τρεις υποομάδες του δείγματος είναι αποκαλυπτικές ως προς αυτό. Η αλληλεπίδραση μεταξύ των παιδιών δείχνει να είναι περιορισμένη. Υπάρχουν σημαντικές διαφορές στη συχνότητα των επί μέρους λειτουργιών οι οποίες αντιστοιχούν σε διαφορές στον επικοινωνιακό ρόλο των συμμετεχόντων. Για παράδειγμα στη λειτουργία πληροφόρησης τα παιδιά περισσότερο παραθέτουν πληροφορίες που γνωρίζουν (παράθεση) ή πληροφορίες που προκύπτουν από την περιγραφή του υλικού της συνεδρίας (περιγραφή) παρά εκφράζουν προσωπικές εμπειρίες (κοινοποίηση εμπειρίας). Υπάρχουν διαφορές στη συχνότητα μεταξύ των τριών διαφορετικών ομάδων οι οποίες αναδεικνύουν τους περιορισμούς του κάθε επικοινωνιακού μέσου, τους περιορισμούς που προκύπτουν από τις ικανότητες των παιδιών, και τους περιορισμούς που προκύπτουν από την οργάνωση της συνεδρίας και τη φύση των δραστηριοτήτων. Σημαντικά δεδομένα προκύπτουν από την ανάλυση των διαφορών στη συχνότητα των λειτουργιών κατά ομάδα. Η ανάλυση αυτή καταδεικνύει ότι το είδος που επικοινωνιακού μέσου επηρεάζει την επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα και τον επικοινωνιακό ρόλο των συμμετεχόντων. Από τα αποτελέσματα προκύπτουν συνέπειες για την κλινική πράξη και τρόποι παρέμβασης για την καθοδήγηση της επικοινωνίας προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Εάν για παράδειγμα ο κλινικός στόχος είναι ο περιορισμός της εξάρτησης της επικοινωνίας των συμμετεχόντων από τον ενήλικο επικοινωνιακό σύντροφο, ο θεραπευτής πρέπει να μειώσει τις ερωτήσεις και να αναπτύξει άλλους τρόπους γνωστοποίησης και διαχείρισης των πληροφοριών, πιθανότητα μέσω διαφορετικής οργάνωσης της συνεδρίας και των πηγών των πληροφοριών. Καθοδηγητικό ρόλο στις αποφάσεις αυτές μπορεί να παίξουν οι επί μέρους συχνότητες των λειτουργιών στις λειτουργίες πληροφόρησης και οργάνωσης. Το εργαλείο μπορεί να χρησιμοποιηθεί μετά την παρέμβαση για τον έλεγχο της αποτελεσματικότητας των κλινικών ενεργειών.
Η χρήση του εργαλείου σε μεγαλύτερο δείγμα πληθυσμού θα οδηγήσει στην αύξηση της αξιοπιστία του.
ΣΧΟΛΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΟΠΟΜΠΕΣ 1 ΦΟΥΡΛΑΣ, Γ., 2003, Πέρα από τη Μορφή και το Περιεχόμενο: Η Πραγματολογική Διάσταση στην Επικοινωνία με τη βοήθεια Τεχνολογικών Μέσων. Πρακτικά συνεδρίου Telelogos, Αθήνα. 2 Για μία λεπτομερή περιγραφή αυτών των ελλειμμάτων βλέπε: McDONALD, E.T., 1987,Treating Cerebral Palsy. For Clinicians by Clinicians. Austin, Texas: Pro-Εd 3 Η κατηγοριοποίηση σε μορφή, περιεχόμενο και χρήση ανήκει στους Bloom & Lahey. BLOOM, L. & LAHEY, M. (eds), 1978, Language Development and Language Disorders. New York: John Wiley. 4 PRUTTING, C. & KIRCHNER, D., 1983, Applied Pragmatics. In Gallagher, M.T., Prutting,C. (Eds), Pragmatic assessment and intervention: Issues in Language. San Diego: College Hill Press, Inc. 5 SMITH, Β.R. & LEINONEN, E., 1992, Clinical Pragmatics, Unravelling the Complexities of Communicative Failure. London: Chapman & Hall. 6 Ο όρος «ομιλία» αναφέρεται στο συνηθέστερο επικοινωνιακό μέσο. Για τα παιδιά με εγκεφαλική παράλυση του δείγματος αυτό το μέσο μπορεί να είναι ομιλία, σύμβολο, εναλλακτικό μέσο, νόημα, σημεία (νοήματα) εξωλεκτικής επικοινωνίας ή οποιοσδήποτε συνδυασμός τους. 7 SMITH, Β.R. & LEINONEN, E., 1992, Ως ανωτέρω. 8 Ο όρος «ομιλούμενη γλώσσα» σημαίνει εκφερόμενη γλώσσα, δηλαδή γλωσσικά μηνύματα τα οποία εκφέρονται με οποιοδήποτε μέσο: λεκτικά, με νοήματα, χειρονομίες, με σύμβολα ή συνδυασμό των προηγουμένων. 9 UDWIN, Ο. & YULE, W., 1991, Augmentative communication systems taught to cerebral-palsied children a longitudinal study II. Pragmatic features of sign and symbol use. British Journal of Disorders of Communication, 26, 137-148. 10 α) ΠΗΓΙΑΚΗ, Π., 1988, Εθνογραφία, Η Μελέτη της Ανθρώπινης Διάστασης στην Κοινωνική και Παιδαγωγική Έρευνα. Αθήνα: Εκδόσεις Γρηγόρης. β) ROBSON, C. 1993 Real World Research. Oxford: Blackwell Publishers. 11 ROBSON, C. 1993 Real World Research. Oxford: Blackwell Publishers. 12 α) FOURLAS, G. & WRAY, D., 1990, Children s Oral Language: A Comparison of Two Classroom Organization Systems. In WRAY, D. (Ed.), Emerging Partnerships: Current Research in Language and Literacy. Clevedon: Multilingual Matters. β) UDWIN, Ο. & YULE, W., 1990, Augmentative communication systems taught to cerebral-palsied children a longitudinal study I. The Acquisition of signs and symbols, and syntactic aspects of their use over time. British Journal of Disorders of Communication, 25, 259-309. γ) UDWIN, Ο. & YULE, W., 1991, Ως ανωτέρω. δ) COGGINS, E.T., CARPENTER, L.R., OWINGS, O.N., 1983, Examining early intentional communication in Down s syndrome and non-retarded children, British Journal of Disorders of Communication, 18:2, 98-106. ε) PRIZARD, B. & DUCHAN, J., 1981, The functions of the immediate echolalia in autistic children. Journal of Speech and Hearing Research, 27, 183-192. 13 Παράδειγμα προκατασκευασμένων συστημάτων κατηγοριοποίησης με γλωσσικούς δείκτες αποτελούν τα ακόλουθα: α) UDWIN,Ο. & YULE, W., 1991, Ως ανωτέρω. β) DORE, J., 1979, Oh Them Sherriff : A pragmatic analysis of children s responses to questions. In Ervin-Tripp,S. & Kernan (Eds) Child Discourse. New York: Academic Press. 14 Για αναλυτική συζήτηση για το ρόλο του μέσου επικοινωνίας βλέπε: FOURLAS, G., 1998, Communication of Cerebral Palsied Sign,Symbol and Spoken Language Users. Dublin: Conference Proceedings ISAAC '98.