ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΧΩΡΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΓΙΑ ΑΘΗΝΑ - ΑΤΤΙΚΗ

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΧΩΡΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΓΙΑ ΑΘΗΝΑ - ΑΤΤΙΚΗ ΕΜΠ - ΥΠΕΧΩ Ε Επιστηµονική Υπεύθυνος: Κ. Γεράρδη, επ. καθ. ΕΜΠ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Υπεύθυνος για τον τοµέα «περιβάλλον»: Κίµων Χατζηµπίρος, Φυσικός-Οικολόγος Αθήνα Οκτώβριος 2000 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Γ.2. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ Γ.2.1. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΙ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Γ.2.2. ΕΠΙΛΟΓΗ ΖΗΤΗΜΑΤΩΝ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Γ.2.3. ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ Γ.2.4. ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΕΥΤΕΡΗΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ Γ.2.5. ΑΝΑΛΥΣΗ ΖΗΤΗΜΑΤΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ Γ.2.5.1. Ατµόσφαιρα: Γ.2.5.1.1. Ατµοσφαιρική χηµική ρύπανση Ανάλυση του προβλήµατος Σχέδια για αντιµετώπιση Γ.2.5.1.2. Ηχορρύπανση Γ.2.5.1.3. Θερµική ρύπανση Το κλίµα της Αττικής Το πρόβληµα των θερµονησίδων του λεκανοπεδίου Γ.2.5.2. Αστικά στερεά απόβλητα Ανάλυση του προβλήµατος Κλίµακα διαχείρισης Προέλευση, ποσότητα και σύνθεση των αποβλήτων Στοιχεία για ειδικές κατηγορίες στερεών αποβλήτων Σχέδια για αντιµετώπιση Γ.2.5.3. Φυσικό τοπίο Εισαγωγή Μεθοδολογία για την προσέγγιση του φυσικού περιβάλλοντος Σύγχρονες απόψεις προστασίας και διαχείρισης Το Ρυθµιστικό Σχέδιο 85-Φυσικό περιβάλλον Τα προβλήµατα του φυσικού περιβάλλοντος Αξιόλογοι τόποι Αστικό φυσικό περιβάλλον Βιότοποι-Αρχαιολογικοί χώροι Αστικοί βιότοποι Τοπία ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους Βιότοποι CORINE Βιότοποι NATURA 2000 Λοιποί βιότοποι Θεσµοθετηµένες και υπό θεσµοθέτηση ζώνες Μεγάλες παρεµβάσεις και προγράµµατα Γ.2.6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ 2

Γ.2. ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ Γ.2.1. Προβλήµατα και δυσκολίες Η επίτευξη και η διατήρηση καλής ποιότητας περιβάλλοντος στην Αθήνα και στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας είναι αναγκαία προϋπόθεση για: Μια ικανοποιητική ποιότητα ζωής των κατοίκων και των επισκεπτών Την παραγωγικότητα προηγµένων τοµέων της οικονοµίας Την κατάκτηση σηµαντικού διεθνούς ρόλου για την Αθήνα Στη συνέχεια θα προσεγγιστούν τα περιβαλλοντικά προβλήµατα της πρωτεύουσας στα πλαίσια της αναζήτησης στρατηγικής για την ανάπτυξη της Αττικής µε χρονικό ορίζοντα το 2015. Η ύπαρξη σοβαρών περιβαλλοντικών προβληµάτων στην Αθήνα κατά τα τελευταία 30 χρόνια είναι αναµφισβήτητη και αποτελεί καθοριστική αιτία απειλών για την υγεία, βλαβών ιστορικών µνηµείων, µιας γενικής αίσθησης κακοδαιµονίας και υποβάθµισης, καθώς και µιας κακής διεθνούς εικόνας της ελληνικής πρωτεύουσας. Πέραν της χαµηλής ποιότητας ζωής και της υπονόµευσης του µέλλοντος, η κατάσταση αυτή συνεπάγεται και ανυπολόγιστη οικονοµική ζηµιά. Η διεθνής κακή φήµη έχει δηµιουργηθεί τόσο από το πρόβληµα των µαρµάρων του Παρθενώνα, όσο και από τις δυσµενείς εντυπώσεις που προκαλούνται στους ξένους επισκέπτες από το νέφος, το θόρυβο, τα σκουπίδια και γενικά τις κακές περιβαλλοντικές συνθήκες. Η κατάσταση επιδεινώθηκε στη διάρκεια των δεκαετιών του 70 και του 80. Οι προσπάθειες που έγιναν τα τελευταία 15 χρόνια έφεραν µια τάση µείωσης της ατµοσφαιρικής χηµικής ρύπανσης στο χώρο του λεκανοπεδίου, η οποία όµως κινδυνεύει να αντιστραφεί λόγω αύξησης των παραγόντων υποβάθµισης. Εξάλλου, το σοβαρό πρόβληµα του θορύβου παραµένει ουσιαστικά χωρίς αντιµετώπιση και επιδεινώνεται καθηµερινά, ενώ νέο οξύ πρόβληµα έχει αρχίσει να εκδηλώνεται τη θερινή περίοδο, λόγω της θερµικής ρύπανσης στις εκτεταµένες θερµονησίδες της πρωτεύουσας. Πέραν των προβληµάτων της ατµόσφαιρας, σηµαντικές προσπάθειες έχουν γίνει για την επίτευξη ορθολογικής διαχείρισης των αστικών υγρών και στερεών αποβλήτων. Στην περίπτωση των επιπτώσεων από τα υγρά απόβλητα έχει ήδη επιτευχθεί αξιόλογη αναβάθµιση του περιβάλλοντος, αλλά στον τοµέα των στερεών αποβλήτων, παρά τις βελτιώσεις, η Αθήνα εξακολουθεί γενικά να δίνει την εντύπωση µιας τριτοκοσµικής πόλης γεµάτης σκουπίδια και το ζήτηµα της τελικής διάθεσης των απορριµµάτων παραµένει άλυτο. Τέλος, οι πολυάριθµοι αξιόλογοι φυσικοί χώροι της Αττικής, ιδιαίτερα οι τόποι µε σηµαντική αισθητική ή οικολογική αξία, τα πάρκα, οι ορεινοί όγκοι, οι ακτές, τα ρέµατα παραµένουν υποβαθµισµένοι και απειλούµενοι µε µη αντιστρεπτές βλάβες. Τα προβλήµατα επιδεινώνονται ή αντιµετωπίζονται δυσκολότερα εξ αιτίας αξιών και προτεραιοτήτων που κυριαρχούν στην ελλαδική κοινωνία και εκδηλώνονται µε νοσηρές νοοτροπίες και φαινόµενα, όπως µειωµένη κοινωνική συνείδηση, έλλειψη σεβασµού προς το δηµόσιο χώρο, υπερβολικός καταναλωτισµός, εκφυλισµός µέρους της δηµόσιας διοίκησης, έλλειψη πόρων για χρήσιµα δηµόσια αγαθά, σπατάλες για έργα επίδειξης. Έτσι δηµιουργούνται: Τάσεις χαλάρωσης οργανωµένων δοµών και µειωµένης τήρησης κανόνων, προς την κατεύθυνση µιας «τριτοκοσµοποίησης» της ελλαδικής κοινωνίας. Τάσεις αλόγιστης κατασκευής δηµόσιων ή ιδιωτικών, νόµιµων ή αυθαίρετων έργων, προς την κατεύθυνση µιας «τσιµεντοποίησης» του περιβάλλοντος. Συνέπειες των παραπάνω είναι ότι, αφ ενός µεν δυσχεραίνεται η επίλυση των υπαρκτών και σοβαρών περιβαλλοντικών προβληµάτων και αφ ετέρου αυτοτροφοδοτείται η αντιαισθητική εικόνα της πρωτεύουσας. Η αποτελµάτωση της καταπολέµησης και η στασιµότητα ή και χειροτέρευση των περιβαλλοντικών προβληµάτων δείχνουν ότι «κάτι σάπιο υπάρχει στο 1

βασίλειο της Αττικής». Ο πυρήνας του προβλήµατος έγκειται στην απαξίωση του δηµόσιου χώρου, µε την ψυχολογική, κοινωνική, και οικονοµική της διάσταση. Αναπόφευκτη συνέπεια είναι η εξαθλίωσή του, που εκδηλώνεται µε την υποβάθµιση του δρόµου, την κακοποίηση της ατµόσφαιρας, την πανταχού παρουσία των σκουπιδιών, την απωθητική κατάσταση των ακτών και των πάρκων. Τα περιβαλλοντικά προβλήµατα παρουσιάζουν αναλογίες µε γνωστά προβλήµατα του κράτους πρόνοιας, στους τοµείς της υγείας, της ασφάλισης, της παιδείας, της ασφάλειας, των µεταφορών, των ταχυδροµείων ή των επικοινωνιών. Τα τελευταία όµως αντιµετωπίζονται σε σηµαντικό βαθµό, τουλάχιστον από τα περισσότερα κοινωνικά στρώµατα, µε την ανάπτυξη αντίστοιχων ιδιωτικών υπηρεσιών. Αντίθετα, η αντιµετώπιση περιβαλλοντικών προβληµάτων µε ιδιωτικές δραστηριότητες έχει περιορισµένες δυνατότητες, π.χ. διαµέρισµα σε αναβαθµισµένη περιοχή, µονοκατοικία, εξοχικό, θερινές διακοπές σε ακτές υψηλής ποιότητας. Έτσι, πολλές κατηγορίες σοβαρών περιβαλλοντικών προβληµάτων παραµένουν άλυτα, τόσο για τα εύπορα στρώµατα, όσο και για τα υπόλοιπα, όπως π.χ. η µη αποδεκτή διαχείριση των σκουπιδιών ή η χαµηλή ποιότητα των πάρκων και των κοινόχρηστων χώρων. Από την άλλη µεριά, η καταξίωση του ιδιωτικού χώρου (έπιπλα, είδη υγιεινής, κήποι ) και της προσωπικής κατανάλωσης (ρούχα, καλλυντικά, διασκέδαση ) εκτονώνει τη δυσφορία και υποκαθιστά εν µέρει την ανάγκη πρόσβασης σε ποιοτικό εξωτερικό περιβάλλον. Έτσι, δεν προκαλείται σοβαρό πολιτικό κόστος για τη διοίκηση ή την τοπική αυτοδιοίκηση, αν και είναι κατ εξοχήν υπεύθυνες για το σοβαρό πρόβληµα της απαξίωσης του δηµόσιου χώρου. Επίσης, δε δηµιουργούνται ευνοϊκές συνθήκες για να αναπτυχθεί ζήτηση ιδιωτικών υπηρεσιών, οι οποίες να έχουν τη δυνατότητα κάλυψης των αντίστοιχων κρατικών ελλείψεων στους περιβαλλοντικούς τοµείς. Αποτέλεσµα είναι προς το παρόν η αναβολή της επίλυσης των περιβαλλοντικών προβληµάτων και ο συµβιβασµός της κοινωνίας µε αυτά. Γ.2.2. Επιλογή ζητηµάτων προτεραιότητας Η προσέγγιση του θέµατος απαιτεί να επιλεγούν, µεταξύ των σηµαντικών περιβαλλοντικών προβληµάτων της Αττικής, εκείνα που µπορεί να έχουν στρατηγική σηµασία για την εξέλιξη του χώρου στα επόµενα 15 χρόνια. Η επιλογή είναι δυνατόν να γίνει µε βάση κριτήρια, όπως: Σηµαντική επίδραση στην ποιότητα περιβάλλοντος και στην ποιότητα ζωής, καθοριζόµενη από την ένταση του περιβαλλοντικού προβλήµατος, την έκταση του επηρεαζόµενου χώρου, το µέγεθος του επηρεαζόµενου πληθυσµού κλπ. Σηµαντική επίδραση του προβλήµατος στη χωροταξική και οικονοµική κατάσταση της Αττικής Μη δροµολόγηση ικανοποιητικών λύσεων του προβλήµατος Γ.2.3. Περιβαλλοντικά ζητήµατα στρατηγικής σηµασίας Τα περιβαλλοντικά προβλήµατα που αναφέρονται στη συνέχεια κρίνεται ότι πληρούν όλα τα παραπάνω κριτήρια. Εποµένως χαρακτηρίζονται ως ζητήµατα προτεραιότητας και θεωρούνται στρατηγικής σηµασίας για την παρούσα µελέτη. Αυτά είναι προβλήµατα σχετικά µε: Την ατµόσφαιρα και ειδικότερα τη χηµική ρύπανση, την ηχορρύπανση και τη θερµική ρύπανση. Τα αστικά στερεά απόβλητα. 2

Το φυσικό τοπίο, εξωαστικό και ενδοαστικό. Η ποιότητα της ατµόσφαιρας µπορεί, µε τα σηµερινά δεδοµένα, να εξαρτηθεί από τρείς βασικές συνιστώσες: τη χηµική ρύπανση, την ηχορρύπανση και τις διαταραχές του τοπικού κλίµατος. Η χηµική ατµοσφαιρική ρύπανση αποτελεί το πιο γνωστό και πολυσυζητηµένο περιβαλλοντικό πρόβληµα της Αθήνας. Αφορά σχεδόν το σύνολο του πληθυσµού της και συναρτάται µε πολλά ζητήµατα της πόλης, όπως η κυκλοφορία και η δόµηση. Οι προσπάθειες για την αντιµετώπισή του, όπως η αντικατάσταση των παλαιών αυτοκινήτων µε καταλυτικά, η µείωση του θείου και του µολύβδου στα καύσιµα κλπ. ήταν σηµαντικές κατά τα τελευταία 15 χρόνια, αλλά δεν αρκούν για να οδηγήσουν στην επίλυσή του. Η γρήγορη αύξηση του αριθµού των αυτοκινήτων, η ραγδαία επιδείνωση των συνθηκών κυκλοφορίας και η µεγέθυνση της πόλης επιβαρύνουν σοβαρά τη χηµική ρύπανση της ατµόσφαιρας και δρουν ανταγωνιστικά προς τις βελτιώσεις που επετεύχθησαν ή αναµένονται από το µετρό, τους οδικούς άξονες κλπ. Οι ελπίδες για σηµαντική άµβλυνση του προβλήµατος της ατµοσφαιρικής ρύπανσης το 2004 µοιάζουν ανεδαφικές, αν δεν ληφθούν φιλόδοξα και ριζοσπαστικά µέτρα. Η σταθεροποίηση των τιµών ορισµένων ρύπων σε ανεκτά όρια δεν είναι εξασφαλισµένη µεσοπρόθεσµα, τα δε πιθανά προβλήµατα στην υγεία ενδέχεται µακροπρόθεσµα να αποδειχτούν σηµαντικά. Η ηχορρύπανση είναι επίσης πολύ σοβαρό περιβαλλοντικό πρόβληµα της Αθήνας, τουλάχιστον για τους ξένους επισκέπτες και για πολλούς από τους κατοίκους της, οι οποίοι δεν ανέχονται τον «πολιτισµό του θορύβου». Παρουσιάζει πολλές αναλογίες µε το πρόβληµα της χηµικής ατµοσφαιρικής ρύπανσης, όπως π.χ. οι µακροπρόθεσµοι κίνδυνοι για την υγεία, αλλά διαφέρει ουσιαστικά ως προς τις προσπάθειες αντιµετώπισης, οι οποίες στην περίπτωση της ηχορρύπανσης είναι µηδαµινές. Οι διαταραχές του τοπικού κλίµατος είναι το νέο σοβαρό περιβαλλοντικό πρόβληµα της Αθήνας, το οποίο εκδηλώνεται µε οξύτητα τα τελευταία χρόνια, µε τη µορφή θερµικής ρύπανσης της ατµόσφαιρας κατά τους θερινούς µήνες. Οι προσπάθειες αντιµετώπισης είναι ανύπαρκτες, οι προοπτικές µονιµοποίησης και επιδείνωσής του είναι ορατές και συνιστούν καίρια απειλή για την ποιότητα ζωής, τη διεθνή εικόνα και τη βιωσιµότητα της πόλης. Τα προβλήµατα που συνδέονται µε τα απορρίµµατα της Αττικής είναι εκτεταµένα και η γενική κατάσταση παραµένει πολύ ανησυχητική. Η υποβάθµιση αφορά την οδυνηρή καθηµερινότητα των σκουπιδιών της γειτονιάς, την παρουσία των σκουπιδιών στο φυσικό περιβάλλον έξω από την πόλη και την αδυναµία επίλυσης του χρόνιου προβλήµατος της τελικής διάθεσης. Με τα προγράµµατα διαχείρισης των αστικών στερεών αποβλήτων που εφαρµόστηκαν τα τελευταία χρόνια έχει βελτιωθεί η κατάσταση σε κάποιους τοµείς και για κάποια ειδικά απορρίµµατα. Ωστόσο, η εξασφάλιση από το 1998 της υγειονοµικής ταφής στον µοναδικό σύγχρονο ΧΥΤΑ για το 95% των απορριµµάτων της Αττικής επισκιάζεται από τον περιορισµένο µέχρι το 2004 ορίζοντα λειτουργίας του και από την ανεξέλεγκτη απόρριψη του υπολοίπου 5%. Το φυσικό τοπίο της Αττικής παραµένει αξιόλογο αλλά ταυτόχρονα εµφανίζει µια αποκαρδιωτική κατάσταση υποβάθµισης. Το πρόβληµα αφορά προπάντων τη διατήρηση της φυσικής κληρονοµιάς και την αισθητική. Επιπλέον, η µείωση, τόσο της έκτασης όσο και της ποιότητας των περιοχών που βρίσκονται σε φυσική κατάσταση, περιορίζει σηµαντικά την προστασία της πρωτεύουσας από φυσικές απειλές, όπως οι πληµµύρες, αλλά και τις δυνατότητες φθηνής ποιοτικής αναψυχής για εκατοµµύρια κατοίκους της. Πολλοί αξιόλογοι τόποι κινδυνεύουν από καταστροφικές επεµβάσεις, το πρόβληµα των θερινών πυρκαγιών έχει φθάσει σε µέγιστη οξύτητα, η δε οικολογική ανάδειξη και αξιοποίηση των χώρων αυτών για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής κατοίκων και επισκεπτών είναι πρακτικά ανύπαρκτες. 3

Γ.2.4. Ζητήµατα δεύτερης προτεραιότητας Ορισµένα σηµαντικά περιβαλλοντικά προβλήµατα κρίνεται ότι δεν ανταποκρίνονται σε όλα τα παραπάνω κριτήρια και εποµένως δεν επιλέγονται ως στρατηγικά. Παραδείγµατα τέτοιων προβληµάτων είναι τα ακόλουθα: Ποιότητα παράκτιων, εσωτερικών, επιφανειακών και υπόγειων νερών, διαχείριση λυµάτων και παντοειδών υγρών αποβλήτων. Με το πρόγραµµα αποχέτευσης και βιολογικής επεξεργασίας των αστικών λυµάτων έχουν βελτιωθεί σε ουσιαστικό βαθµό η υγιεινολογική κατάσταση του λεκανοπεδίου και η οικολογική κατάσταση του Σαρωνικού κόλπου. Κρίνεται ότι οι πραγµατοποιηθείσες ενέργειες έχουν ήδη αποδώσει αξιόλογα αποτελέσµατα και οι σχεδιαζόµενες ενέργειες µπορούν να εξασφαλίσουν µια ικανοποιητική κατάσταση στον τοµέα αυτόν κατά τα επόµενα χρόνια. Φυσικές καταστροφές, κυρίως πληµµύρες και πυρκαγιές. Κρίνεται ότι η περιβαλλοντική διάσταση του προβλήµατος συνδέεται στενά µε την προστασία του φυσικού τοπίου και εξετάζεται αντίστοιχα, ενώ οι λοιπές διαστάσεις του αντιµετωπίζονται από άλλες προσεγγίσεις, όπως είναι τα ζητήµατα των δικτύων. Τοξικές και επικίνδυνες ουσίες. Το πρόβληµα εξετάζεται εν µέρει στον τοµέα των απορριµµάτων. ε διαφαίνεται να αποκτά καθοριστική σηµασία τα επόµενα χρόνια. Ακτινοβολίες, κυρίως µη ιονίζουσες. Κρίνεται ότι το πρόβληµα είναι ανερχόµενο, η σοβαρότητά του παραµένει προς το παρόν σε µεγάλο βαθµό άγνωστη, δε διαφαίνεται να αποκτά καθοριστική σηµασία τα επόµενα χρόνια. Μακροκλιµατική αλλαγή. Κρίνεται ότι το πρόβληµα του θερµοκηπίου πιθανώς να απασχολήσει σοβαρά την Αθήνα µέχρι το 2015, αλλά τα σηµερινά δεδοµένα δεν επιτρέπουν να εκτιµηθεί η µελλοντική σηµασία του. Κατά το µέρος που αφορά τη θερµική ρύπανση της πόλης εξετάζεται στον αντίστοιχο τοµέα. Τεχνολογικοί κίνδυνοι. Το ενδεχόµενο και οι συνέπειες σοβαρού τεχνολογικού δυστυχήµατος ξεφεύγουν από τα πλαίσια της περιβαλλοντικής προσέγγισης. Εσωτερικοί χώροι. Το ζήτηµα είναι πολύ σηµαντικό, αλλά δεν έχει διακριτή χωροταξική διάσταση. 4

Γ.2.5. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ Γ.2.5.1. ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ Γ.2.5.1.1. ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗ ΧΗΜΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ Ανάλυση του προβλήµατος Η περιοχή της Αθήνας, όπως και άλλες µεγαλουπόλεις στον κόσµο, έχει ατµοσφαιρική χηµική ρύπανση, η οποία συνδέεται κυρίως µε την υπερσυγκέντρωση πληθυσµού και δραστηριοτήτων και την δίχως σχεδιασµό ανάπτυξη της πόλης. Επιβαρυντικοί παράγοντες είναι η τοπογραφία (περικύκλωση της πόλης από βουνά) και η έντονη ηλιοφάνεια. Η παρακολούθηση της χηµικής ατµοσφαιρικής ρύπανσης περιορίζεται µόνο στο λεκανοπέδιο της Αθήνας, όπου λειτουργούν (1998) 10 αυτόµατοι σταθµοί µέτρησης των ρύπων σε συνεχή βάση καθ όλο το 24ωρο. Παρακολουθούνται µόνον οι πιο αντιπροσωπευτικοί ρύποι. εν πραγµατοποιούνται µετρήσεις πολλών άλλων ρύπων που πιθανώς έχουν σηµασία, όπως διάφορες οργανικές ενώσεις ούτε αναλύονται τα διάφορα συστατικά του καπνού. εν είναι διαθέσιµα στοιχεία για άλλα σηµεία µε πιθανή συγκέντρωση ατµοσφαιρικών ρύπων στην Αττική, όπως οι αστικές περιοχές εκτός λεκανοπεδίου, οι βιοµηχανικές ζώνες, τα σηµεία µε µεγάλο κυκλοφοριακό φόρτο, οι περιοχές λειτουργίας ανεξέλεγκτων χωµατερών κλπ. Η ατµοσφαιρική ρύπανση υπήρξε έντονη ήδη από τη δεκαετία του 70, βελτιώθηκε ως προς ορισµένους ρύπους και επιδεινώθηκε ως προς άλλους κατά τη δεκαετία του 80 και µειώθηκε σηµαντικά κατά τη δεκαετία του 90, κυρίως χάρη στο µέτρο της απόσυρσης των παλαιών αυτοκινήτων µε παράλληλη επιδότηση των καταλυτικών αυτοκινήτων. Από το 1994 εφαρµόζεται ειδικό πρόγραµµα (ΑΤΤΙΚΗ SOS), το οποίο περιλαµβάνει σειρά µέτρων, όπως: έλεγχοι σταθερών και κινητών πηγών ρύπανσης, έλεγχοι ποιότητας καυσίµων, κάρτα ελέγχου καυσαερίων, προληπτικά έκτακτα µέτρα, κλιµακωτό ωράριο, λειτουργία λεωφορειοδρόµων κλπ. Οι παρατηρούµενες τάσεις της ρύπανσης είναι προς το παρόν σταθεροποιητικές στο χώρο του λεκανοπεδίου, ενώ είναι πιθανότατα αυξητικές στον υπόλοιπο χώρο της Αττικής, όπου δεν υπάρχουν µετρήσεις. Αποτελούν γενικά τη συνισταµένη δύο αντίρροπων τάσεων: του αυξηµένου ελέγχου των εκποµπών από τη µια και της µεγέθυνσης της ρύπανσης από την άλλη, η οποία προκαλείται κυρίως από την επιβάρυνση της κυκλοφορίας και την αύξηση του αριθµού των αυτοκινήτων και των άλλων ρυπαντικών πηγών. Το γεγονός ότι η παρακολούθηση της ατµοσφαιρικής χηµικής ρύπανσης µε µετρήσεις γίνεται µόνο στο λεκανοπέδιο συνεπάγεται σηµαντική υποτίµηση τόσο της έκτασης, όσο και των προοπτικών του προβλήµατος. Οι αρµόδιοι είναι εγκλωβισµένοι στη λογική της µη υπέρβασης των ορίων που έχουν τεθεί για τους διάφορους ρύπους. Η παρακολούθηση της ρύπανσης γίνεται και αξιοποιείται κυρίως για την πιστοποίηση ότι οι τιµές δεν έχουν υπερβεί τα όρια και για τη λήψη εκτάκτων µέτρων όταν παραστεί ανάγκη. Όµως η ρύπανση είναι συνεχώς παρούσα, µε µέτριες ή χαµηλές συγκεντρώσεις, τις περισσότερες µέρες, σε πάρα πολλά σηµεία, εντός ή εκτός λεκανοπεδίου και τα αποτελέσµατά της είναι σωρευτικά. Επιπλέον, ο συνολικός όγκος των παραγόµενων αέριων ρύπων στο χώρο της Αττικής αυξάνει και η εµφάνιση νέων εστιών αυξηµένης ρύπανσης, όπως π.χ. στο χώρο της πεδιάδας των Μεσογείων είναι πιθανή. Η µείωση της ρύπανσης στο µεσοπρόθεσµο µέλλον είναι αµφίβολη, εκτός αν αλλάξουν οι προτεραιότητες στα µέτρα και έργα που σχεδιάζονται και κυρίως αν πάψει να ευνοείται το αυτοκίνητο σε βάρος της συγκοινωνίας. Εξάλλου, και η συνέχιση της παρούσας κατάστασης συνεπάγεται σοβαρές επιπτώσεις. Οι µακροπρόθεσµες συνέπειες της ατµοσφαιρικής χηµικής ρύπανσης στη σωµατική και ψυχική υγεία των κατοίκων της πρωτεύουσας ίσως δεν είναι ανώδυνες, ενώ οι συνέπειες για τον τουρισµό και άλλες οικονοµικές δραστηριότητες είναι πολύ αρνητικές. Η συχνή αίσθηση δυσφορίας που προκαλεί η χηµική ρύπανση, σε συνδυασµό µε άλλες οχλήσεις όπως ο θόρυβος ή οι καύσωνες, οδηγεί σε ακόµα πιο 5

ελαττωµένη τήρηση των κανόνων, µε αποτέλεσµα την περαιτέρω επιδείνωση των περιβαλλοντικών προβληµάτων. Επιπλέον, η σηµερινή κατάσταση, κυρίως εξ αιτίας του κυκλοφοριακού, είναι οριακή. Ακόµα και µικρές και ασήµαντες διαταραχές, που συµβαίνουν σχεδόν καθηµερινά για διάφορους λόγους στην πόλη, συνιστούν αιτίες µείζονος ανωµαλίας και όχλησης, µε δυσανάλογη τοπική αύξηση της «κανονικής» ρύπανσης. Παρ όλο που υπάρχουν αυξοµειώσεις των µέσων ετήσιων τιµών ρύπανσης στις διάφορες θέσεις των σταθµών από χρόνο σε χρόνο, η διαχρονική τάση εξέλιξης είναι µέχρι το 1998 πτωτική ή σταθεροποιητική. Οι µειώσεις είναι πιο σηµαντικές για τους πρωτογενείς ρύπους, όπου η σχέση µείωσης των εκποµπών ενός ρύπου µε τη συγκέντρωσή του στην ατµόσφαιρα είναι αναλογική και λιγότερο σηµαντικές για τους δευτερογενείς ρύπους όπου η σχέση αυτή δεν είναι αναλογική. Π.χ. στους σταθµούς που αντιπροσωπεύουν την περιοχή του κέντρου της Αθήνας υπήρξε µέση µείωση των τιµών καπνού περίπου 6% µεταξύ των πενταετιών 1989-1993 και 1994-1998. Η παρατηρηθείσα πτώση πρέπει να αποδοθεί κυρίως στη σταδιακή αντικατάσταση των παλαιών βενζινοκίνητων αυτοκινήτων µε αυτοκίνητα νέας τεχνολογίας µε καταλύτες και, δευτερευόντως, στη χρήση καυσίµων µε καλύτερες τεχνικές προδιαγραφές (κυρίως µείωση της περιεκτικότητας σε θείο), στη σηµαντική µείωση της βιοµηχανικής δραστηριότητας στην Αττική, στην εφαρµογή της κάρτας ελέγχου καυσαερίων και στα µέτρα ελέγχου εκποµπής ρύπων από διάφορες πηγές. Χαρακτηριστικά είναι τα στοιχεία για τη γρήγορη αύξηση του ποσοστού των καταλυτικών αυτοκινήτων στο διάστηµα 1989-1997: 1989: 1, 1990: 3, 1991: 130, 1992: 240, 1993: 300, 1994: 340, 1995: 380, 1996: 420, 1997: 460. Ειδικά για τους διάφορους ρύπους, σύµφωνα µε τα επίσηµα στοιχεία, παρατηρούνται τα εξής: Για το διοξείδιο του θείου έχουν µειωθεί οι τιµές, λόγω της µείωσης της περιεκτικότητας του πετρελαίου ντίζελ σε θείο από 0,3% σε 0,2%. Για το διοξείδιο του αζώτου υπάρχει τάση σταθεροποίησης των τιµών τα τελευταία χρόνια. Ιδιαίτερα για το σταθµό της οδού Πατησίων, θέση που επηρεάζεται άµεσα από τις εκποµπές των αυτοκινήτων, τα τρία χρόνια 1995-98 η στατιστική παράµετρος 98% κυµάνθηκε στο επίπεδο του ορίου ποιότητας ατµόσφαιρας (200 µg/m 3 ), σε αντίθεση µε τα παλαιότερα χρόνια που υπήρχε σηµαντική υπέρβαση του ορίου. Για το µονοξείδιο του αζώτου υπάρχει τάση σταθεροποίησης ή µείωσης των τιµών. Για το µονοξείδιο του άνθρακα, υπάρχει τάση µείωσης ή σταθεροποίησης των τιµών. Για το όζον υπάρχει γενικώς µία τάση σταθεροποίησης των τιµών. Για τον καπνό παρατηρείται τάση σταθεροποίησης των τιµών τα τελευταία χρόνια. Για το µόλυβδο υπήρξε σηµαντική µείωση τιµών, µετά την εισαγωγή των αυτοκινήτων µε καταλύτη, λόγω της χρήσης αµόλυβδης βενζίνης. Μεγαλύτερες τιµές SO 2, NO 2, CO και καπνού παρουσιάζονται στο κέντρο της πόλης. Για τον καπνό και το διοξείδιο του αζώτου υπάρχει υπέρβαση των εθνικών ορίων ποιότητας ατµόσφαιρας στο σταθµό Πατησίων. Για το όζον υπάρχουν υπερβάσεις κυρίως στους σταθµούς που είναι εγκατεστηµένοι στη βόρεια πλευρά της πόλης. Για το διοξείδιο του θείου, τον καπνό και το µονοξείδιο του άνθρακα µεγαλύτερες τιµές παρουσιάζονται τους χειµερινούς µήνες, ενώ τους καλοκαιρινούς µήνες εµφανίζονται µεγαλύτερες τιµές για το διοξείδιο του αζώτου και το όζον. Στη διάρκεια του Σαββατοκύριακου, οι τιµές όλων των ρύπων εκτός του όζοντος παρουσιάζουν µείωση. Στη διάρκεια του 24ώρου, οι αιχµές ρύπανσης παρουσιάζονται για το διοξείδιο του θείου, το µονοξείδιο του άνθρακα και το µονοξείδιο του αζώτου το πρωί 8-10 και το βράδυ 9-11. Αυτό οφείλεται στο ότι αφ ενός µεν τις ώρες αυτές επικρατούν ευνοϊκές για τη συσσώρευση των ατµοσφαιρικών ρύπων µετεωρολογικές συνθήκες, αφ ετέρου δε συµπίπτουν χρονικά οι ώρες λειτουργίας της κεντρικής θέρµανσης και οι αιχµές κυκλοφορίας. Οι µέγιστες τιµές για το διοξείδιο του αζώτου εµφανίζονται τις πρωινές ώρες 10-12, δηλαδή παρουσιάζουν κάποια χρονική υστέρηση που είναι απαραίτητη για το σχηµατισµό του, ενώ για το O 3 οι µέγιστες τιµές εµφανίζονται τις πρώτες µεταµεσηµβρινές ώρες, οπότε η ένταση της ηλιακής ακτινοβολίας είναι µέγιστη. 6

Εκτιµήσεις έχουν γίνει βάσει των διακυµάνσεων των µέσων µηνιαίων τιµών ρύπανσης για όλους τους ρύπους και όλους τους σταθµούς για το 1998. Οι πρωτογενείς ρύποι (CO, NO, SO 2, καπνός) παρουσιάζουν µεγαλύτερες τιµές τους µήνες του χειµώνα. Αυτό οφείλεται για µεν το SO 2 και τον καπνό στη λειτουργία της κεντρικής θέρµανσης, για δε το CO στη µεγαλύτερη κυκλοφορία που παρατηρείται τους χειµερινούς µήνες και τις χειρότερες συνθήκες λειτουργίας των µηχανών των αυτοκινήτων (ξεκίνηµα µε κρύα µηχανή). Από τους δευτερογενείς ρύπους το µεν όζον (O 3 ) παρουσιάζει µεγαλύτερες τιµές τους καλοκαιρινούς µήνες, το δε διοξείδιο του αζώτου (NO 2 ) δεν παρουσιάζει σαφή µηνιαία µεταβολή. Οι αυξηµένες τιµές της συγκέντρωσης του όζοντος τους καλοκαιρινούς µήνες οφείλονται στην αυξηµένη ηλιοφάνεια των µηνών αυτών, δεδοµένου ότι το όζον σχηµατίζεται από φωτοχηµικές αντιδράσεις στις οποίες καθοριστικό ρόλο παίζει η ηλιακή ακτινοβολία. Η ατµοσφαιρική ρύπανση στην Αθήνα για το 1998, κυµάνθηκε από χαµηλά ως και µέτρια επίπεδα, για το µεγαλύτερο διάστηµα του χρόνου (94%). Παρατηρήθηκε σηµαντική µείωση των ηµερών µε πολύ υψηλή ρύπανση από 11 το 1993 σε 4 το 1998. Επίσης, στη διάρκεια του 1998 δεν ελήφθησαν έκτακτα µέτρα για τον περιορισµό της ατµοσφαιρικής ρύπανσης. Στους σταθµούς του κέντρου, ηµέρες που χαρακτηρίζονται από υψηλά επίπεδα ρύπανσης παρουσιάστηκαν κυρίως για το διοξείδιο του αζώτου. Στους σταθµούς της περιφέρειας, ιδιαίτερα αυτούς που βρίσκονται προς τα βόρεια της πόλης, ηµέρες που χαρακτηρίζονται από υψηλή ή πολύ υψηλή ρύπανση παρουσιάστηκαν για το όζον (χαρακτηριστικός ρύπος φωτοχηµικής ρύπανσης). Στη διάρκεια του καλοκαιριού ο χαρακτηρισµός της ρύπανσης ως υψηλής ή πολύ υψηλής οφείλεται κυρίως στις συγκεντρώσεις όζοντος που σηµειώνονται στην περιφέρεια της πόλης και ιδιαίτερα στα βόρεια προάστειά της, όπου εµφανίζονται το καλοκαίρι και στη διάρκεια των µεσηµβρινών και πρώτων απογευµατινών ωρών αυξηµένες τιµές όζοντος. Οι παράµετροι της µετεωρολογίας που επηρεάζουν τη διαµόρφωση των επιπέδων ατµοσφαιρικής ρύπανσης είναι η διεύθυνση και η ταχύτητα του ανέµου, η ευστάθεια της ατµόσφαιρας και ειδικά για τους φωτοχηµικούς ρύπους η ηλιοφάνεια. Άλλες παράµετροι που συντελούν σηµαντικά στη διαµόρφωση των επιπέδων ατµοσφαιρικής ρύπανσης είναι η βροχόπτωση, η σχετική υγρασία της ατµόσφαιρας και έµµεσα η θερµοκρασία. Το αθηναϊκό λεκανοπέδιο λόγω της φυσικής του διάταξης έχει µία λανθάνουσα τάση προς καιρούς αναστροφής. Σχεδόν κάθε δεύτερη ηµέρα του έτους παρατηρείται το πρωί αναστροφή. Η αναστροφή ιδίως τον χειµώνα ενδέχεται να µεταβληθεί σε σταθερό φαινόµενο, εάν η χαµηλότερη θέση του ήλιου είναι σε θέση να θερµάνει επαρκώς τα κατώτερα στρώµατα της ατµόσφαιρας. Οι χειµερινές αναστροφές εκτείνονται κατά κανόνα στο µισό ύψος των θερινών, είναι ωστόσο σηµαντικά σταθερότερες γιατί η θετική µεταβολή της θερµοκρασίας µε το ύψος είναι διπλάσια από ό,τι το καλοκαίρι. Οι σταθεροί καιροί αναστροφής διαρκούν δύο συνήθως ηµέρες, µπορεί όµως να έχουν διάρκεια µέχρι 12 ηµερών, ανάλογα µε τις γενικότερες καιρικές συνθήκες. Εντονότερα φαινόµενα ατµοσφαιρικής ρύπανσης κατά την αναστροφή παρατηρούνται το χειµώνα, εξαιτίας της κεντρικής θέρµανσης. Η θετική γενική µετεωρολογική κατάσταση τον Αύγουστο, σε συνδυασµό µε την απουσία πολλών κατοίκων και τον περιορισµένο αριθµό των τροχοφόρων, έχει ως επακόλουθο τον µήνα αυτό να παρατηρούνται κατά κανόνα ελάχιστες ηµέρες µε αυξηµένες τιµές ρύπων. Μεγάλες τιµές ρύπανσης παρουσιάζονται µε διευθύνσεις ανέµου του νοτίου και δυτικού τοµέα, µε ταχύτητα ανέµου µικρότερη από 5 m/s και όταν επικρατούν συνθήκες θερµοκρασιακής αναστροφής. Η εξέταση των µέσων τιµών ρύπανσης ανά διεύθυνση ανέµου (τριαντάφυλλα ρύπανσης) δείχνει ότι µικρότερες τιµές ρύπανσης για όλους τους ρύπους παρατηρούνται µε ανέµους του βορειοανατολικού τοµέα. Αυτό αποδίδεται: Στην τοπογραφία της περιοχής που δυσχεραίνει τη διάχυση των αερίων µαζών λόγω της ύπαρξης ορεινών όγκων, εκτός από την περίπτωση των βορείων-βορειοανατολικών ανέµων. Στο ότι οι άνεµοι του βόρειου τοµέα έχουν µεγαλύτερη µέση ταχύτητα. Στο ότι οι άνεµοι του νότιου τοµέα ευνοούν σε πολλές περιπτώσεις την ανάπτυξη θερµοκρασιακών αναστροφών λόγω µεταφοράς θερµών αερίων µαζών. 7

Σχέδια για την αντιµετώπιση Οι προοπτικές αντιµετώπισης του προβλήµατος συναρτώνται µε: Την υπάρχουσα κατάσταση Την αναµενόµενη αύξηση των εκποµπών λόγω της αύξησης των αυτοκινήτων, της δυσκολίας των κυκλοφοριακών συνθηκών, καθώς και της αύξησης του πληθυσµού (ιδίως των µεταναστών). Την επεκτεινόµενη δόµηση που συντελεί βαθµιαία στην πτώση της µέσης ταχύτητας του ανέµου και πιθανώς στην εµφάνιση ακραίων µετεωρολογικών φαινοµένων που επιδεινώνουν την ατµοσφαιρική ρύπανση. Τα µέτρα που θα ληφθούν, ιδιαίτερα σε σχέση µε τα αυτοκίνητα και τις συγκοινωνίες. Τις ενδεχόµενες τεχνολογικές εξελίξεις στους κινητήρες των αυτοκινήτων Ο σχεδιασµός αντιµετώπισης του προβλήµατος από τις αρµόδιες υπηρεσίες βασίζεται προς το παρόν κυρίως στην κατασκευή έργων, τα οποία αναµένεται να βελτιώσουν την κυκλοφορία των αυτοκινήτων και τις µεταφορές στην Αττική, όπως: Αττική οδός, λεωφόροι Αιγάλεω Υπόγειοι και ανισόπεδοι κόµβοι Επέκταση του µετρό, προαστειακός σιδηρόδροµος, τραµ στο ιστορικό κέντρο Ανανέωση των µέσων µαζικής µεταφοράς. Συµπληρωµατική συµβολή υπολογίζεται να έχουν έργα και µέτρα, όπως: Η αύξηση και η σύνδεση του αστικού και περιαστικού πρασίνου Οι διευθετήσεις στο εµπορικό τρίγωνο και στον ελαιώνα Η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων Η εξοικονόµηση ενέργειας σε κτίρια Η προώθηση της χρήσης του φυσικού αερίου Η µείωση του µέσου όρου ηλικίας των αυτοκινήτων Η βελτίωση της υποδοµής για την παρακολούθηση ατµοσφαιρικής ρύπανσης, µε πρόγραµµα καταγραφής εκποµπών και δηµιουργία επιχειρησιακού κέντρου παρακολούθησης ατµοσφαιρικής ρύπανσης και επιβολής εκτάκτων µέτρων στην περιοχή της Αθήνας. Η δηµιουργία υποδοµής ελέγχου για την τήρηση περιβαλλοντικών όρων, µε µελέτες για την ανάπτυξη βέλτιστων διαθέσιµων τεχνολογιών αντιρρύπανσης στις βιοµηχανίες και µε τη δηµιουργία ελεγκτικού µηχανισµού. Η ανάπτυξη ολοκληρωµένου συστήµατος για την περιβαλλοντική διαχείριση της κυκλοφορίας και των µεταφορών, µε στόχο τη λήψη αποφάσεων για κυκλοφοριακές παρεµβάσεις για την αποφυγή κυκλοφοριακών συµφορήσεων και το σχεδιασµό έγκαιρης λήψης µέτρων διαχείρισης της κυκλοφορίας και των µεταφορών. 8

Γ.2.6. Συµπεράσµατα και προοπτικές Η ανάλυση που έχει προηγηθεί δείχνει ότι η αντιµετώπιση των προβληµάτων, η αναβάθµιση του περιβάλλοντος και η ανάκτηση διεθνούς ακτινοβολίας της Αθήνας δεν µπορούν να επιτευχθούν µε µια απλή συνέχιση των υπαρχόντων µέτρων και προγραµµάτων. Χρειάζονται καινοτοµίες, δυναµικές παρεµβάσεις, σηµαντικές επενδύσεις και ενέργειες µε παιδευτικό χαρακτήρα. Η ολοκληρωµένη προσέγγιση των προβληµάτων, η ένταξη της περιβαλλοντικής διάστασης σε όλες τις τοµεακές πολιτικές, η ανάπτυξη της οικολογικής συνείδησης και των συµµετοχικών διαδικασιών, µαζί µε τον πολιτισµό της καθηµερινής ζωής, είναι διεθνώς αποδεκτές αρχές που µπορούν να δηµιουργήσουν θετικές προοπτικές για την προστασία, ανάκτηση, ανάδειξη και διαχείριση του περιβάλλοντος. Η συνολική αξιολόγηση του περιβάλλοντος της Αττικής είναι αρνητική. Οι επιπτώσεις από την άναρχη δόµηση, τις επιζήµιες επιλογές, τις αλόγιστες δραστηριότητες, την κοινωνική αδιαφορία και την διοικητική ανεπάρκεια προκαλούν συνεχιζόµενη υποβάθµιση του περιβάλλοντος σε όλους σχεδόν τους τοµείς. Ο παρακάτω πίνακας συνοψίζει την εκτίµηση της παρούσας κατάστασης και της µέχρι τώρα αντιµετώπισης των προβληµάτων, καθώς και τις διαγραφόµενες προοπτικές για το µέλλον του περιβάλλοντος της πρωτεύουσας. Παρουσιάζονται τα προβλήµατα πρώτης προτεραιότητας, καθώς και ορισµένες ενδεικτικές εκτιµήσεις από τους υπόλοιπους τοµείς. Η εστίαση στα ζητήµατα της ατµόσφαιρας, των απορριµµάτων και του φυσικού τοπίου εξειδικεύει τη γενική εικόνα και δηµιουργεί τις προϋποθέσεις για επισήµανση καθοριστικών αιτιών της παρούσας κατάστασης και στρατηγικών παρεµβάσεων που απαιτούνται για το µέλλον. Πίνακας: Κυριώτερα περιβαλλοντικά προβλήµατα της Αττικής Υπάρχουσα Μέχρι τώρα Προοπτική κατάσταση αντιµετώπιση Ατµόσφαιρα -χηµική ρύπανση Κακή Μέτρια Κακή - ηχορρύπανση Πολύ κακή Πολύ κακή Πολύ κακή - θερµική ρύπανση Κακή Πολύ κακή Πολύ κακή Αστικά στερεά απόβλητα Κακή Μέτρια Μέτρια Φυσικό τοπίο Μέτρια Κακή Κακή Νερά Μέτρια Καλή Καλή Πληµµύρες και πυρκαγιές Κακή Κακή Κακή Παρατηρείται ότι από τους 5 δυνατούς χαρακτηρισµούς «πολύ καλή», «καλή», «µέτρια», «κακή» και «πολύ κακή», ο πρώτος δεν αποδίδεται καθόλου. Καµία υπάρχουσα κατάσταση, αντιµετώπιση ή προοπτική κάποιου περιβαλλοντικού προβλήµατος της Αττικής δεν µπορεί να θεωρηθεί αρκετά ικανοποιητική, σε σύγκριση µε τις φιλόδοξες απαιτήσεις που πρέπει να 69

τίθενται. Ωστόσο, αναγνωρίζεται ότι, στον τοµέα π.χ. των νερών, οι σηµαντικές προσπάθειες και επενδύσεις που έχουν γίνει δηµιουργούν µια καλή προοπτική, τουλάχιστον για την οικολογική κατάσταση των θαλασσών που περιβάλλουν την Αττική. Αντίθετα, στον τοµέα π.χ. των φυσικών περιβαλλοντικών κινδύνων, όπως είναι οι πληµµύρες και οι πυρκαγιές, οι ανεπαρκείς ενέργειες για τη διόρθωση µιας προβληµατικής κατάστασης προοιωνίζουν ένα εξίσου προβληµατικό µέλλον. Σε ό,τι αφορά τους περιβαλλοντικούς τοµείς που έχουν επιλεγεί ως πρώτης προτεραιότητας για την παρούσα µελέτη, οι εκτιµήσεις έχουν ως ακολούθως: Στον τοµέα της ατµοσφαιρικής χηµικής ρύπανσης, τα θετικά µέτρα και προγράµµατα που έχουν υλοποιηθεί ή σχεδιαστεί υστερούν σε σχέση τόσο µε τη σοβαρότητα του προβλήµατος, όσο και µε την ταχύτητα αύξησης της συνολικής επιβάρυνσης. Ακόµα και αν γίνουν δεκτές οι πιο αισιόδοξες προβλέψεις, ότι δηλαδή η ρύπανση της Αθήνας θα παραµείνει σταθερή στα σηµερινά επίπεδα ή θα µειωθεί ελαφρά για ορισµένους ρύπους, η κατάσταση δεν µπορεί να εκτιµηθεί ως αποδεκτή. Τα περιβαλλοντικά αγαθά του γαλανού ουρανού και του καθαρού αέρα δεν πρέπει να θεωρούνται ούτε ως αναπόφευκτη ούτε ως οριστική απώλεια. Η φιλοδοξία µιας πρωτεύουσας µε ελκυστικά χαρακτηριστικά και µε διεθνή ρόλο οδηγεί υποχρεωτικά στο στόχο του περιορισµού των ατµοσφαιρικών ρύπων σε πολύ χαµηλότερα επίπεδα. Τα αισιόδοξα σενάρια για την ατµοσφαιρική ρύπανση είναι αβέβαια και δοκιµάζονται στην καθηµερινή πραγµατικότητα, η οποία συνολικά επιδεινώνεται. Τα θετικά αποτελέσµατα, δηλαδή η µείωση των υψηλότερων τιµών ορισµένων ρύπων και της ανάγκης λήψης εκτάκτων µέτρων στο λεκανοπέδιο επί µερικά χρόνια, συνδέονται µε προγράµµατα που έφεραν αποτελέσµατα, αλλά έχουν πλέον εξαντλήσει τις δυνατότητές τους. εν αναµένεται µεσοπρόθεσµα σηµαντική µείωση της ρύπανσης η οποία θα οφείλεται σε περαιτέρω ανανέωση του στόλου των αυτοκινήτων, σε δραστικές τεχνολογικές βελτιώσεις ή σε περαιτέρω βελτίωση της ποιότητας των καυσίµων. Η αποβιοµηχάνιση της πρωτεύουσας εξάλλου έχει ολοκληρώσει τη συµβολή της ως παράγων µείωσης της ρύπανσης. Η θετική επίδραση του µετρό είναι χωρικά περιορισµένη και τα πολλαπλασιαστικά της αποτελέσµατα στη χρήση των λεωφορείων είναι ανεπαρκή σε σχέση µε την διόγκωση του αριθµού των αυτοκινήτων και την επέκταση των δοµηµένων περιοχών της Αττικής. Η δυσµενής προοπτική εξέλιξης του προβλήµατος συνδέεται προπάντων µε το είδος των επιλογών που φαίνεται να επικρατούν ως προς το σχεδιασµό των µετακινήσεων στην Αττική. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα σχέδια των αρµοδίων κινούνται κυρίως προς την κατεύθυνση της βελτίωσης ενός προτύπου λειτουργίας της πόλης, το οποίο όµως είναι παθογενές και έχει εξαντλήσει τις δυνατότητες συµβολής του στην ποιότητα ζωής. Ενδεικτικά είναι τα σχέδια για νέους αστικούς αυτοκινητοδρόµους, ανισόπεδους κόµβους και άλλα οδικά έργα, τα οποία προτείνονται από µελέτη της εταιρείας «Αττικό Μετρό» και εξαγγέλλονται από τους αρµοδίους ως µέσον αναβάθµισης της πρωτεύουσας. Εξάλλου, από τα σχέδια των αρµοδίων απουσιάζουν ριζοσπαστικά µέτρα προς την κατεύθυνση παρεµβάσεων που θα περιόριζαν τις µετακινήσεις των αυτοκινήτων. Με δεδοµένα τα πολεοδοµικά, κοινωνικά και οικονοµικά χαρακτηριστικά της Αττικής, η προώθηση του ιδιωτικού αυτοκινήτου ως βασικού µέσου µετακίνησης και η πριµοδότηση των συγκοινωνιακών µέσων είναι δύο διαφορετικές πολιτικές, σε αντίθεση µεταξύ τους. Η ανάπτυξη της µιας συνεπάγεται την καθήλωση ή συρρίκνωση της άλλης. Όσες Ευρωπαϊκές πόλεις προσφέρουν σήµερα υψηλή ποιότητα ζωής έχουν κάνει κάποια στιγµή την αποφασιστική αυτή επιλογή και έχουν διαλέξει τα µέσα µαζικής µεταφοράς ως τον προνοµιούχο τρόπο µετακίνησης στο δοµηµένο χώρο. Στον χώρο της Αττικής, ένα φιλόδοξο πρόγραµµα κατασκευής αναγκαίων οδικών αξόνων τείνει σήµερα να ολοκληρωθεί. Η ενδεχόµενη επέκτασή του, µε τη δέσµευση των τεράστιων κονδυλίων που απαιτούνται και την συνεπαγόµενη αύξηση της χρήσης του αυτοκινήτου για τις καθηµερινές µετακινήσεις, σε συνδυασµό µε την περιορισµένη και αργή επέκταση του µετρό, την ελαχιστοποίηση του σχεδιαζόµενου τραµ, την υποβαθµισµένη και ανεπαρκή παρουσία των λεωφορείων, οδηγεί την πρωτεύουσα σε ένα µονόδροµο που θα περιλαµβάνει, µεταξύ άλλων, ένα µόνιµο και σοβαρό πρόβληµα ατµοσφαιρικής ρύπανσης. Οι άλλοι δύο τοµείς της ατµόσφαιρας, ήτοι η ηχορρύπανση και η θερµική ρύπανση, είναι προβλήµατα πιο εντοπισµένα στο χώρο και στο χρόνο, αλλά εκδηλώνονται µε µεγαλύτερη ένταση και αναµένεται να επιδεινωθούν πολύ περισσότερο στο µέλλον. Συνδέονται πολλαπλά 70

µε το πρόβληµα της ατµοσφαιρικής χηµικής ρύπανσης, µε την οποία έχουν ως βασικές κοινές αιτίες τη δόµηση χωρίς κατάλληλο σχεδιασµό και την υπερβολική χρήση του αυτοκινήτου. Πρόκειται για προβλήµατα που αναπτύσσονται ανεµπόδιστα και η οργανωµένη παρέµβαση της πολιτείας είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασµό µε την πολύ χαµηλή ποιότητα της υπάρχουσας κατάστασης, διαµορφώνουν τις χειρότερες προοπτικές για την µεσοπρόθεσµη εξέλιξη των προβληµάτων αυτών. Στον τοµέα των στερεών αποβλήτων, η κατάσταση είναι απαράδεκτη σε ό,τι αφορά την πανταχού παρουσία των σκουπιδιών στον αστικό και εξωαστικό χώρο, ενώ έχει παρουσιάσει βελτιώσεις σε ό,τι αφορά τη συνολική διαχείριση. Το οξύτερο πρόβληµα συνδέεται µε την γενικώς πάσχουσα διαδικασία της αποκοµιδής και µε την ανεξέλεγκτη διάθεση ορισµένων απορριµµάτων. Βασικές παράµετροι του προβλήµατος είναι η επιδεικνυόµενη αδιαφορία πολλών πολιτών και δηµοτικών αρχόντων, καθώς και η καθυστέρηση προσαρµογής της νοµοθεσίας στις Ευρωπαϊκές προδιαγραφές. Από την άλλη µεριά, οι δραστηριότητες του Ε.Σ..Κ.Ν.Α. έχουν δώσει µια αποδεκτή προσωρινή λύση στο πρόβληµα της διάθεσης του µεγαλύτερου όγκου των απορριµµάτων. Οι υπάρχουσες δυσκολίες, τα διαφαινόµενα µεσοπρόθεσµα αδιέξοδα ως προς τους χώρους διάθεσης και οι απογοητευτικές εµπειρίες των τελευταίων δεκαετιών δεν διαµορφώνουν ευοίωνες προοπτικές. Ωστόσο, θετικά στοιχεία αποτελούν η σχετικά καλή υπάρχουσα οργάνωση και κυρίως το γεγονός ότι στον προβληµατικό τοµέα της αποκοµιδής υπάρχουν µεγάλες δυνατότητες βελτίωσης, χωρίς να απαιτούνται υπέρογκες επενδύσεις. Η προοπτική µιας ευπρεπούς συνολικής διαχείρισης των απορριµµάτων είναι εφικτή, αν η κοινωνία δώσει στο στόχο αυτό την οφειλόµενη προτεραιότητα, πράγµα που εξαρτάται βέβαια σε µεγάλο βαθµό από την άνοδο του πολιτιστικού επιπέδου, την αφύπνιση της ευαισθησίας των πολιτών και την αυστηρότερη εφαρµογή των κανόνων. Το φυσικό τοπίο της Αττικής βρίσκεται ακόµη σε µια σχετικά καλή κατάσταση, χάρη αφ ενός µεν στον εξαιρετικό πλούτο που είχε στο παρελθόν και αφ ετέρου σε προσπάθειες βελτίωσης, κυρίως αναδασώσεις. Υπάρχουν συνεπώς µεγάλα περιθώρια υποβάθµισης, η οποία απειλεί να προέλθει από πολλές κατευθύνσεις. Το φυσικό τοπίο προσφέρει σηµαντικές δυνατότητες αναψυχής σε ένα ευρύ κοινό, ιδιαίτερα στους οικονοµικά ασθενέστερους, ενώ ταυτόχρονα συµβάλλει στη βελτίωση των οικολογικών λειτουργιών στην Αττική. Οµως, η διατήρησή του συναντά σοβαρές δυσκολίες, οι οποίες συνδέονται σε µεγάλο βαθµό µε αντιθέσεις µεταξύ φυσικών και βραχυπρόθεσµων ανθρώπινων αναγκών. Τέτοιες αντιθέσεις συναντώνται και στις περιπτώσεις άλλων περιβαλλοντικών προβληµάτων. Στην περίπτωση όµως του φυσικού τοπίου παίρνουν συχνά τη µορφή ανταγωνισµού, όπου η προστασία θίγει καίρια τα συµφέροντα και προπάντων τις προσδοκίες των ιδιοκτητών σχετικά µε την δυνητική υπεραξία ή την ιδιωτική εκµετάλλευση του χώρου. Οι ορεινοί όγκοι, τα ρέµατα ή οι ακτές εξακολουθούν να αποτελούν πεδίο ανταγωνιστικών χρήσεων γης και κερδοσκοπικών πιέσεων, οι οποίες ασκούνται για οικονοµική εκµετάλλευση, για επέκταση της δόµησης, για αποδοχή ρύπανσης, για κατασκευή χώρων άθλησης κλπ. και σε πολλές περιπτώσεις έχουν σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Πιέσεις προέρχονται όχι µόνο από τους φορείς της κερδοσκοπίας, αλλά συχνά και από δηµοτικούς άρχοντες, όταν ενδιαφέρονται περισσότερο να ικανοποιήσουν επιθυµίες των κατοίκων, παρά να προφυλάξουν τους ευαίσθητους χώρους από κινδύνους. Η υπερβολική και ανεπαρκώς ελεγχόµενη προσπελασιµότητα των φυσικών χώρων προκαλεί πολλές φορές δυσανάλογους κινδύνους σε σχέση µε τις ανάγκες που επιδιώκεται να καλύψει. Οι φυσικοί χώροι, ιδίως τα αστικά και περιαστικά πάρκα, κινδυνεύουν επίσης από πολλούς χρήστες, οι οποίοι αφήνουν σκουπίδια ή επιδίδονται σε παράνοµες δραστηριότητες. Η αντιπάθεια πολλών περιοίκων για χώρους σε φυσική κατάσταση, π.χ. µη φωτισµένους το βράδυ, έχει την πηγή της σε τέτοια φαινόµενα. Οι µεγαλύτερες ωστόσο απειλές για το φυσικό τοπίο της Αττικής προέρχονται από τις πυρκαγιές και την αυθαίρετη δόµηση. Πρόκειται για παράγοντες που πολύ δύσκολα µπορούν να ελεγχθούν, διότι συνδέονται στενά µε την ίδια τη λειτουργία των φυσικών και κοινωνικών συστηµάτων της Αττικής. Από την άλλη µεριά, η ανάπτυξη συναισθηµατικών δεσµών µεταξύ του κοινού και των φυσικών χώρων, η οποία θα ενδυνάµωνε τις προοπτικές προστασίας, είναι, για διάφορους λόγους, προβληµατική. Έτσι, οι όποιες ενέργειες της διοίκησης για την προστασία του φυσικού τοπίου δεν βρίσκουν την αναγκαία ισχυρή κοινωνική στήριξη και πολλές φορές ατονούν ή δεν πραγµατοποιούνται καθόλου. Οι προοπτικές που διαµορφώνονται µε βάση τη σηµερινή κατάσταση είναι δυσοίωνες και περιλαµβάνουν τη συρρίκνωση της έκτασης και της 71

ποιότητας του φυσικού τοπίου, την υποβάθµιση των οικολογικών λειτουργιών του και την ελάττωση της αξίας πολλών σηµαντικών τόπων της Αττικής. Γ.2.6.1. Ισχυρές παρεµβάσεις Η αναστροφή των τάσεων υποβάθµισης απαιτεί δυναµικές παρεµβάσεις, µε µορφή ισχυρών πολιτιστικών δονήσεων, οι οποίες θα ήταν σε θέση να ανατρέψουν καθιερωµένα πρότυπα συµπεριφοράς, σε σχέση π.χ. µε τη στάθµευση ή την απόρριψη απορριµµάτων ή τη δόµηση. Χρειάζονται πιλοτικές παρεµβάσεις-υπόδειγµα µε παιδευτικό χαρακτήρα, προγράµµατα ευαισθητοποίησης, σηµαντικές επενδύσεις, δρακόντειοι κανόνες, εκτεταµένη αξιοποίηση των δυνατοτήτων δραστηριοποίησης του ιδιωτικού τοµέα κλπ. Παραδείγµατα τέτοιων παρεµβάσεων που έχουν επιχειρηθεί είναι η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων ή η απόσυρση των παλαιών αυτοκινήτων. Aνάλογες προοπτικές θα µπορούσαν να προκύψουν από ιδέες ή ενέργειες όπως: Η κατάργηση της δωρεάν στάθµευσης σε δηµόσιο χώρο και η γενίκευση της ελεγχόµενης στάθµευσης επί πληρωµή, µε δηµιουργία σχετικών επιχειρήσεων σε ιδιωτικούς ή σε επιλεγµένους δηµόσιους χώρους. Η δραστική µείωση της χρήσης του αυτοκινήτου, µε τη δηµιουργία µεγάλων αστικών και εξωαστικών τοµέων χωρίς αυτοκίνητο και την ανάπτυξη ικανού συστήµατος συγκοινωνιών (µετρό, τραµ, σιδηρόδροµος, λεωφορεία). Η ηθική ενοχοποίηση της απόρριψης κάθε είδους απορριµµάτων και η προώθηση ιδεολογίας για τη µείωση-αξιοποίηση-ανακύκλωση-διαχείριση των απορριµµάτων. Εκτεταµένα προγράµµατα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης κοινού, ιδιαίτερα παιδιών και µεταναστών. Γενναία επένδυση στη δηµιουργία ανοικτών χώρων, µε θέσπιση ελάχιστου απαραίτητου χώρου πρασίνου ανά δοµηµένη επιφάνεια. Αποφασιστική προστασία - ανάδειξη - αξιοποίηση των φυσικών και πολιτιστικών τοπίων, των ακτών, των ρεµάτων και των ορεινών όγκων. Γ.2.6.2. Περιβαλλοντικοί περιορισµοί Η αναβάθµιση θα µπορούσε να διευκολυνθεί µε τη θέσπιση γενικών περιβαλλοντικών περιορισµών, όπως: Περιορισµός της χρήσης του δηµόσιου χώρου. ωρεάν χρήση για ήπιες και περιβαλλοντικά φιλικές δραστηριότητες. Τιµολόγηση των υπόλοιπων δραστηριοτήτων και των κάθε είδους οχλήσεων. Περιορισµός της νόµιµης δόµησης, επί τη βάσει πολεοδοµικών και περιβαλλοντικών σχεδιασµών. Περιορισµός των µεταβολών του αναγλύφου, ιδιαίτερα στις περιπτώσεις ρεµάτων, ακτών, κορυφογραµµών κλπ. 72

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αδαµοπούλου Χ., Αναστασίου Γ., Λεγάκις Α., Παπαδηµητρίου Γ. «Πανίδα Αρχαίας Αγοράς» Αναγνωστίδης Κ. «Οικολογία», Πανεπιστηµιακή έκδοση Αραβαντινός Αθ. «Πολεοδοµικός σχεδιασµός» Για µια βιώσιµη ανάπτυξη του αστικού χώρου - Εκδόσεις ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ, Αθήνα 1997 Γεράρδη Κ. «Η στρατηγική του σχεδιασµού για µια βιώσιµη ανάπτυξη της µητροπολιτικής περιοχής της Αθήνας», ΕΜΠ 1998 Γεράρδη Κ., Γιαλύρη Θ. «Χωροταξικός σχεδιασµός για µια βιώσιµη ανάπτυξη», 1996 Γρηγορίου Π., Τσάλτας Γ., Σαµιώτης Γ. «Η Συνδιάσκεψη των Ηνωµένων Εθνών (Rio de Janeiro). Για το περιβάλλον και την ανάπτυξη. Νοµική και θεσµική διάσταση» Εκδόσεις ΠΑΠΑΖΗΣΗ ιακήρυξη του Άµστερνταµ στο Συνέδριο του Άµστερνταµ 1975 ΕΜΠ, «Ανάπτυξη του χώρου του αεροδροµίου του Ελληνικού», Τοµέας Πολεοδοµίας και Χωροταξίας, Ερευνητικό πρόγραµµα, Αθήνα 1996 ΕΜΠ, «ιερεύνηση µεθόδου διαχείρισης, προστασίας και ανάδειξης παράκτιων µητροπολιτικών περιοχών µε εντατική χρήση. Η περίπτωση του Σαρωνικού», Τοµέας Πολεοδοµίας και Χωροταξίας, Ερευνητικό πρόγραµµα, Αθήνα 12/1994 Επιτροπή Ευρωπαϊκής Ένωσης «Σχέδιο διαχείρισης του ορεινού όγκου της Πάρνηθας» Πρόγραµµα Life, Αµοργιανίτης Γ. ασολόγος 1997 Επιτροπή Ευρωπαϊκής Ένωσης (Κείµενο) «Αειφόρος αστική ανάπτυξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση: Πλαίσιο δράσης» Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων «Η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το περιβάλλον. Καθήκοντα και δικαιώµατα του πολίτη» Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων «Πράσινο Βιβλίο για το αστικό περιβάλλον» 1990 Ευρωπαϊκή Κοινότητα «Στόχος η Αειφορία», 5ο Πρόγραµµα δράσης για το περιβάλλον και την αειφόρο ανάπτυξη, Βρυξέλλες, 1992 Ευρωπαϊκή Κοινότητα - Περιφερειακή Πολιτική «Ευρώπη 2000 + Συνεργασία για την χωροταξία στην Ευρώπη», Λουξεµβούργο 1995 Ευρωπαϊκή Ένωση, Πρώτο επίσηµο έγγραφο «Σχέδιο ανάπτυξης του Κοινοτικού χώρου», Noordwizk 1997 Ευρωπαϊκή Ένωση, «Περιφερειακή πολιτική και συνοχή. Περιβάλλον και περιφέρειες για µια αειφόρο ανάπτυξη» Ευρωπαϊκή Επιτροπή, «Προαγωγή της Ευρωπαϊκής περιβαλλοντικής πολιτικής στον 21 ο αιώνα», 1996 Ζιώγας Χ. και Κ. Σύψας, Πρόταση για το πρώτο στάδιο (πλαίσιο) περιφερειακού σχεδιασµού διαχείρισης στερεών αποβλήτων (µη επικινδύνων) στην περιφέρεια Αττικής, ΕΣ ΚΝΑ, Αθήνα, 2000 73

ΙΓΜΕ «Γεωλογική κληρονοµιά» 1996 Κασσιός Κ. «Η βλάστηση και ο ρόλος της στη διαµόρφωση του Αττικού τοπίου» στο «Αττικό τοπίο και Περιβάλλον» 1985 Κόκκου Α. «Η Αττική φύση σε περιηγητικά κείµενα και εικόνες από τον 17 ο έως τον 19 ο αιώνα» άρθρο στην Κυρ. Καθηµερινή 31.1.99 Κοσµάκη Τ. «Περιβάλλον και επιπτώσεις: όροι και έννοιες» στο «Περιβαλλοντικές επιπτώσεις του σχεδιασµού και της ανάπτυξης» ΕΜΠ 1997 Κοσµάκη Τ. «Προστασία, αποτίµηση και θεώρηση του φυσικού τοπίου ως τµήµατος του περιβάλλοντος» στο «Περιβαλλοντικές επιπτώσεις του σχεδιασµού και της οικιστικής ανάπτυξης», ΕΜΠ 1997 Κοτίνη-Ζαµπάκα Σ. Συµβολή στην κατά µήνα µελέτη του κλίµατος της Ελλάδας, ιδακτορική διατριβή, Θεσ/νίκη, 1983. Κουµαντάκης Μ.Ι. (Υπεύθυνος) «Έρευνα υδρογεωλογικών συνθηκών και καθεστώτος εκµετάλλευσης υπόγειων νερών Λεκανοπεδίου Αθηνών», 1996 Κυριοπούλου Α. «Η Φυσική και Πολιτιστική Κληρονοµιά στο Πλαίσιο της Αειφόρου Ανάπτυξης της Αττικής» ιπλ. Εργασία EΜΠ Φεβρουάριος 2000 Μαυροµάτης Μ., Καρράς Γ. «Το κλίµα της Αττικής» Μπάφης Ι. «Βιοποικιλότητα, η σηµασία της και ο ρόλος του δικτύου Natura 2000 για την προστασία της», Natura 2000, 1995 OΡΣΑ «Αθήνα - Αττική, Αναπτυξιακές προοπτικές 2000-2006», Αθήνα 2/1999 ΟΡΣΑ «Μελέτες προστασίας ορεινών όγκων» ΟΡΣΑ, «Αστικό πράσινο», 11/1997 ΟΡΣΑ, Έγκριση της µελέτης του ΟΡΣΑ «Θαλάσσιο µέτωπο πολεοδοµικού συγκροτήµατος Αθήνας, Ακτές Σαρωνικού, Μελέτη χρήσεων γης, όρων και περιορισµών δόµησης της παραλιακής ζώνης, από το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας ως Κορωπί, 10/1995 ΟΡΣΑ, «Αναπτυξιακές προοπτικές της ευρύτερης περιοχής της Αθήνας και Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης 1994-1999, Φεβρουάριος 1994 ΟΡΣΑ, Επικαιροποίηση του ΡΣΑ 85», Α φάση, κείµενα οµάδων εργασίας, Αθήνα 6/1997 ΟΡΣΑ «ΖΟΕ B. Αττικής, Λαυρεωτικής, Ασπροπύργου, Μεσογείων» ΟΡΣΑ, Κοτζαγιώργης Γ. «Καταγραφή και οριοθέτηση βιοτόπων νοµού Αττικής» 1997 ΟΡΣΑ «Ορεινοί όγκοι - ακτές», 1983 Πανεπιστήµιο Θεσσαλίας - ΟΡΣΑ, Οικονόµου., Γετίµης Π., εµαθάς Ζ. Πυργιώτης Γ. «Ο διεθνής ρόλος της πρωτεύουσας. Εντοπισµός δραστηριοτήτων που απαιτούνται για την υλοποίησή του» 1998 Παντίδου Μ. «Οικολογία», Πανεπιστηµιακή έκδοση Σβορώνου Ελένη άρθρο «Οάσεις στο κέντρο της Αθήνας» αφιέρωµα ΑΤΤΙΚΗ ΦΥΣΗ εφηµ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 74

Σφήκας Γ. «Η βλάστηση και η χλωρίδα της Αρχαίας Αγοράς και του Αρείου Πάγου» Ταµβάκης Ν. «Ο Εθνικός Κήπος» αφιέρωµα στην ΑΤΤΙΚΗ ΦΥΣΗ εφηµ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Τσούνης Γ. «Το φυσικό περιβάλλον της Αθήνας», αφιέρωµα στο «Αρχαιολογία» ΥΠΕΧΩ Ε «Η Ελλάδα, οικολογικό και πολιτιστικό απόθεµα», 1995 ΥΠΕΧΩ Ε «Η ατµοσφαιρική ρύπανση στην Αθήνα», Τµήµα ποιότητας ατµόσφαιρας, 1999 ΥΠΕΧΩ Ε «ΑΤΤΙΚΗ SOS», Ατµοσφαιρική ρύπανση στην Αθήνα, 1998 ΥΠΕΧΩ Ε ΟΡΣΑ, «ΑΤΤΙΚΗ SOS, Οάσεις πρασίνου και ποιότητας ζωής, Μάρτιος 1998 Υπουργείο Γεωργίας - Ε. Ευρ. Ένωσης, Αµοργιανιώτης Γιώργος «Σχέδιο διαχείρισης εθνικού δρυµού Πάρνηθας» ΥΠΠΟ, «Αττικό τοπίο και περιβάλλον» Φωκά Ι. - Βαλαβάνης Π. «Περίπατοι στην Αθήνα και την Αττική. Τόποι - θεοί - µνηµεία», Κέδρος Χατζηµπίρος Κ. «Αστικό περιβάλλον: δυνατότητες ανάπτυξης βιοτόπων» στο «Περιβαλλοντικές επιπτώσεις του σχεδιασµού και της ανάπτυξης» ΕΜΠ 1997 Χατζηµπίρος Κ. και Α. Ανδρεαδάκης, Οικολογία για Μηχανικούς, ΕΜΠ 2000 WWF, Περίπατος στην Αρχαία Αγορά Chronopoulou-Sereli A., Chronopoulos J., Horbert M., Kirchgeorg A., 1983. Stadtklimatiche Untersuchungen in Athen. Schr. R. d. Fachbereichs Landschaftsentwicklung der TU Berlin, «Landschaftsentwicklung und Umweltschutz» Nr. 17. Climatological Bulletin: National Observatory of Athens, Inst. of Met. And. Physics of the Atmospheric Environment, Athens, 1993. Horbert M., Kirchgeorg A., von Stulpnagel A., 1983, Ergebnisse stadtklimatischer Untersuchungen als Beitrag zur Freiraumplanung Hrsg. Umweltbundesamt Berlin, Texte 18/83. Horbert M., Kirchgeorg A., Stulpnagel von A., 1984, On the Method for Charting the Climate of an Entire Large Urban Area. Energy als Building 7, 109-116, Elsevier Sequoia Netherlands. 75