ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ Ενότητα 3: Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥ ΒΑΠΤΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο TEI Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας Τονίζεται η αναγεννητική επίδραση του μυστηρίου του Βαπτίσματος στην οντολογική δομή της ανθρώπινης ύπαρξης. Γίνεται αναφορά στην ποιμαντική πράξη της Εκκλησίας σε σχέση με το Βάπτισμα των αιρετικών, όπου και αναγνωρίζεται η εφαρμογή των αρχών της ακρίβειας και της οικονομίας ανάλογα με την περίπτωση. Υπογραμμίζεται η ευθύνη των γονέων για την έγκαιρη προσαγωγή των παιδιών τους στο μυστήριο του Βαπτίσματος. 4
Περιεχόμενα ενότητας Η ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΟΥ ΒΑΠΤΙΣΜΑΤΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΤΕΡΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ. 5
στην Πατερική Θεολογία (1 από 13) Η ποιμαντική της Εκκλησίας στηρίζεται στη θεολογία, αλλά και η Εκκλησία θεολογεί για ποιμαντικούς λόγους. Βάση της ποιμαντικής αποτελεί το σχέδιο της θείας οικονομίας, με κορυφαίο γεγονός την ενανθρώπηση. Ο Χριστός με τον σταυρό, την κάθοδο στον Άδη και την ανάστασή Του έθεσε τα ιστορικά θεμέλια της Εκκλησίας, η οποία φανερώθηκε δημοσίως την ημέρα της Πεντηκοστής. Οι πιστοί γίνονται μέλη με το ύδωρ του βαπτίσματος και τρέφονται με το αίμα της θείας Ευχαριστίας. 6
στην Πατερική Θεολογία (2 από 13) Σύμφωνα με τα λόγια του Ιωάννη του Χρυσοστόμου «ο Χριστός είναι η κεφαλή και εμείς το σώμα Αυτός θεμέλιος, εμείς οικοδομή, αυτός ο νυμφίος, εμείς η νύφη, αυτός ο ποιμήν, εμείς τα πρόβατα, οδός εκείνος, εμείς οι βαδίζοντες, ναός πάλι εμείς, εκείνος ο ένοικος, αυτός ο πρωτότοκος, εμείς οι αδελφοί, αυτός ο κληρονόμος, εμείς οι συγκληρονόμοι, αυτός η ζωή, εμείς οι ζώντες, αυτός η ανάσταση, εμείς οι ανιστάμενοι, αυτός το φως, εμείς οι φωτιζόμενοι». Και καταλήγει τονίζοντας τον αδιάρρηκτο σύνδεσμο των μελών με τον Χριστό: «Ταῦτα πάντα ἕνωσιν ἐμφαίνει, καὶ οὐδὲν μέσον κενὸν αφίησιν εἶναι, οὐδὲ τὸ μικρότατον». 7
στην Πατερική Θεολογία (3 από 13) Το μυστήριο του βαπτίσματος αναγεννά οντολογικά τον άνθρωπο, ενώ η ιεροσύνη αποτελεί πνευματικό λειτούργημα για τη σωτηρία του κόσμου. Ο κληρικός στην ορθόδοξη χριστιανική παράδοση δεν είναι απλώς ένας θρησκευτικός λειτουργός. Οι ποικιλία των όρων που αναφέρονται στο πρόσωπό του φανερώνουν το πολύπλευρο έργο του. Είναι ιερεύς, προεστώς ή προϊστάμενος, πρόεδρος, ηγούμενος, διδάσκαλος, μυσταγωγός, ιατρός ψυχών, οικονόμος των μυστηρίων, θεραπευτής, υπηρέτης και συνεργός στην πορεία προς τη θέωση. Η ποιμαντική χωρίς τη θεολογία γίνεται τυπική και επιφανειακή. Στόχος της παραμένει πάντοτε η σωτηρία των ανθρώπων, η διασφάλιση της εκκλησιαστικής ενότητας και η διαφύλαξη των θείων αληθειών της. 8
στην Πατερική Θεολογία (4 από 13) Στην εκκλησιαστική παράδοση διαμορφώθηκαν τρεις τάσεις για την αναγνώριση του βαπτίσματος των αιρετικών, των σχισματικών και ετεροδόξων, και την αποδοχή τους από την Ορθόδοξη Εκκλησία: 1. Άλλοι γίνονταν δεκτοί με απλό λίβελλο με τον οποίο αποκήρυτταν τις κακοδοξίες, 2. Άλλοι με το άγιο Χρίσμα και 3. Άλλοι με αναβαπτισμό. Άλλοτε εφαρμόζονταν η ακρίβεια και άλλοτε η οικονομία της Εκκλησίας. Η τακτική αυτή με πάρα πολλές παραλλαγές επικράτησε μέχρι τους νεότερους χρόνους. 9
στην Πατερική Θεολογία (5 από 13) Το παράδειγμα των Λατίνων: Αρχικά γίνονταν δεκτοί από την Ορθόδοξη Εκκλησία με απλή αποκήρυξη των κακοδοξιών τους και με ομολογία της ορθοδόξου πίστεως. Από την εποχή των σταυροφοριών γίνονται αποδεκτοί με το άγιο Χρίσμα. Με τη σύνοδο του 1482 επί Πατριάρχου Συμεών και την καταδίκη της Συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας καθιερώθηκε να γίνονται δεκτοί με χρίση άγιου μύρου. 10
στην Πατερική Θεολογία (6 από 13) Επί Πατριάρχου Κυρίλλου του Ε το 1755 εκδόθηκαν δύο κανονικές διατάξεις υπέρ του αναβαπτισμού. Η Ρωσική Εκκλησία σήμερα αποδέχεται τους ετεροδόξους μόνο με τη χρήση αγίου μύρου, αφού αποκηρύξουν τις κακοδοξίες τους με λίβελλο. Την ίδια τακτική για τους Λατίνους ακολούθησε και η Εκκλησία της Ελλάδος. (ν ψαλμός, Σύμβολο Πίστης, χρίση με μύρο, λίβελλος) 11
στην Πατερική Θεολογία (7 από 13) Το μυστήριο του βαπτίσματος τελεί κανονικά ιερέας ή επίσκοπος. Τι γίνεται όμως με το βάπτισμα των βρεφών που ασθενούν και κινδυνεύουν να πεθάνουν αβάπτιστα; Η αμέλεια για το βάπτισμα των βρεφών θεωρήθηκε μεγάλο αμάρτημα. 12
στην Πατερική Θεολογία (8 από 13) Ο άγιος ο Κοσμάς ο Αιτωλός υποστηρίζει ότι «Καλύτερα, αδελφέ μου, να θανατώσης εκατό ανθρώπους βαπτισμένους, παρά να αφήσης ένα παιδίον αβάπτιστον να αποθάνη». Δίνει λεπτομερείς οδηγίες στους λαϊκούς για το βάπτισμα της ανάγκης. «Βάλε αρκετόν νερό και λάδι, σταύρωσέ το και βάπτισέ το. Ειπέ: Βαπτίζεται ο δούλος του Θεού εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Αμήν. Και αν ζήση, το τελειώνει ο παπάς. Μα έτυχε και δεν έχει νερόν; Πάρε τρεις φούχτες χώμα και χύσε το εις το κεφάλι του και ειπέ καθώς και το πρώτον. Έτυχε πάλιν και δεν έχεις και χώμα; Βάπτισέ το εις τον αγέρα και ειπέ ομοίως». 13
στην Πατερική Θεολογία (9 από 13) Ο όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης ερμηνεύοντας το κδ κανόνα του Ιωάννου του Νηστευτού, που προβλέπει επιτίμια στους γονείς που αμέλησαν αφήνοντας τα παιδιά τους να πεθάνουν αβάπτιστα, γράφει πως σε περίπτωση που ένα παιδί κινδυνεύει να πεθάνει αβάπτιστο το βαφτίζει όποιος βρεθεί εκεί παρών, ή διάκος ή μοναχός ή λαϊκός, αρκεί να είναι χριστιανός. Σε περίπτωση που το παιδί πεθάνει πρέπει να το έχουμε για βαπτισμένο βασιζόμενη στη φιλανθρωπία του Θεού, καθώς όταν για κάτι αμφιβάλλουμε νικά το φιλάνθρωπο. Σε περίπτωση όμως που επιζήσει, πρέπει να βαπτίζεται. 14
στην Πατερική Θεολογία (10 από 13) Αυτό σημαίνει ότι τα πράγματα είναι ρευστά και επιδέχονται διαφορετικών ερμηνειών; Υπάρχουν κάποιες θεμελιώδεις αρχέςσταθερές για το ποιμαντικό έργο της Εκκλησίας; Οι αρχές αυτές είναι η ακρίβεια και η οικονομία. Η ακρίβεια των δογμάτων και των αληθειών της πίστης δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Η πρόσκαιρη παρέκκλιση από την ακρίβεια γίνεται για λόγους οικονομίας. Άλλες ποιμαντικές αρχές είναι η αναλογία, η ιστορικότητα και η προσαρμογή στις κοινωνικές συνθήκες, η ιδιαιτερότητα του προσώπου. Θεμέλιο όλων αυτών είναι η ευαγγελική αλήθεια, οι αποφάσεις των Οικουμενικών Συνόδων και η συμφωνία των Πατέρων. 15
στην Πατερική Θεολογία (11 από 13) Η ποιμαντική αν αγνοεί τη θεολογία και την πράξη της Εκκλησίας κινδυνεύει να προσλάβει κανονιστικό και αφιλάνθρωπο χαρακτήρα. Ωστόσο, οι ποιμένες οφείλουν να γνωρίζουν την εκκλησιαστική ακρίβεια, για να μπορούν να εφαρμόζουν την οικονομία. Ο χαρακτηρισμός των μυστηρίων ως ιερών τελετών αποτυπώνεται στην εκκλησιαστική παράδοση του Ε αιώνα μέχρι την εποχή του Αθανάσιου Πάριου. Αυτό σημαίνει ότι τα μυστήρια έχουν θεραπευτικό, μυσταγωγικό αλλά και εκκλησιολογικό χαρακτήρα και γι αυτό δεν πρέπει ποτέ να θεωρηθούν ως ατομικές ή ιδιωτικές τελετές. Κέντρος της λατρείας αποτελεί η θεία Ευχαριστία, με την οποία συνδέονται και όλα τα άλλα μυστήρια. Δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι ο αγιασμός των πιστών ενεργείται εντός Εκκλησίας. 16
στην Πατερική Θεολογία (12 από 13) Κατά τους πρώτους αιώνες η προσέλευση στο βάπτισμα γινόταν σε ώριμη ηλικία. Όσοι ήθελαν να βαπτιστούν: 1. Γράφονταν στους καταλόγους της Εκκλησίας, 2. Κατηχούνταν, 3. Αποκήρυσσαν την ειδωλολατρία, άλλαζαν τρόπο ζωής και 4. Προσέρχονταν στο μυστήριο του βαπτίσματος Στη βαπτισματική θεία Λειτουργία οι νεοφώτιστοι κοινωνούσαν των αχράντων του Χριστού Μυστηρίων. Έτσι διασώζονταν η θεολογική ενότητα των τριών μυστηρίων της χριστιανική μυήσεως, του βαπτίσματος, του χρίσματος και της θείας Ευχαριστίας. 17
στην Πατερική Θεολογία (13 από 13) Η κατήχηση των ενηλίκων περιλάμβανε προβαπτισματικές και μυσταγωγικές κατηχήσεις (απλές αλήθειες-δόγματα). Κατά την εποχή των μεγάλων Πατέρων, αν και πολλοί ενήλικες κατηχούνταν, ανέβαλλαν το βάπτισμα. Οι Πατέρες τους προέτρεπαν να μην το αναβάλλουν για το τέλος της ζωής τους. Η αναβολή οφείλονταν κυρίως σε δύο λόγους: 1. Στο φόβο μήπως μολυνθεί το βάπτισμα. 2. Στην πνευματική ραθυμία των κατηχουμένων. Τελικά τον 4 ο αιώνα καθιερώθηκε ο νηπιοβαπτισμός. Αυτό δεν σημαίνει ότι αποκλείονταν περιπτώσεις νηπιοβαπτισμών και κατά τους αποστολικούς χρόνους. 18
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ. «ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ». Έκδοση: 1.0. θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL. 19
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 20
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 21