ΗΜΗΤΡΑ ΚΟΓΚΙ ΟΥ Παρουσίαση βιβλίου της Βούλας Τάκη ΈΜΦΥΛΗ ΑΠΟΥΣΙΑ Γυναίκες στη διοίκηση της εκπαίδευσης Ένα εναλλακτικό µοντέλο Πλησιάζουν οι ευρωεκλογές, επίσηµα αυτές, και οι εθνικές εκλογές καθώς φαίνεται - και τα σενάρια ή οι πρακτικές που αφορούν τη σύνθεση της ευρωλίστας των διαφόρων κοµµάτων πολλαπλασιάζονται. Κατά πάγια πρακτική ο... παραπολιτικός λόγος στα ΜΜΕ γίνεται για τα πρόσωπα και όχι για τις πολιτικές και τα φύλα. Ακόµα και αν γίνεται για την εκπροσώπηση των φύλων, εννοούµε συνήθως µόνο τη συµµετοχή των γυναικών στην πολιτική και όχι την αλλαγή του περιεχοµένου της. Βλέπουµε ότι η διαδικασία εισδοχής γυναικών στο ανδρικό άβατο της πολιτικής είναι αργόσυρτη. Μια πρόσφατη µελέτη των Ηνωµένων Εθνών έρχεται να επιβεβαιώσει για µια ακόµα φορά ότι όσο περισσότερες γυναίκες βρίσκονται στα ανώτερα κέντρα λήψης αποφάσεων, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να αντιµετωπίζονται καλύτερα τα ζητήµατα που έχουν επιπτώσεις στις γυναίκες. Επίσης, ότι υπάρχει στενή σχέση µεταξύ του αριθµού εκλεγµένων γυναικών και της θέσπισης νοµοθεσίας σχετικής µε ζητήµατα που κατά παράδοση λέµε ότι αφορούν στις γυναικες, όπως η δηµιουργία κέντρων φροντίδας παιδιών, µια πιο δίκαιη ισορροπία εργασίαςοικογενειακής ζωής και για τους δύο συντρόφους, ο οικογενειακός προγραµµατισµός, η αναπαραγωγή κ.α. 0
Υπάρχει λοιπόν καταρχήν ζήτηµα αριθµητικής εκπροσώπησης των γυναικών στα κέντρα λήψης αποφάσεων, αλλά όχι µόνον. Το ζήτηµα στην πολιτική, ή στη διοίκηση της εκπαίδευσης. δεν είναι µόνον να έχουµε αρκετές γυναίκες στα ψηφοδέλτια, αλλά γυναίκες και άνδρες βέβαια -που να συνηγορούν, να ενισχύουν τις πολιτικές ισότητας και να προωθούν την ισότητα των φύλων στην πράξη. Η αυξηµένη συµµετοχή των γυναικών στη διοίκηση της εκπαίδευσης δηµιουργεί σοβαρές πιθανότητες να δηµιουργήσει δυναµική για την αλλαγή της πολιτικής και της κουλτούρας στο σχολείο. Χρειάζονται όµως και τα δύο. Και στους δύο χώρους που ανέφερα και όχι µόνον σε αυτούς. Πάντως κάτι έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια. Βρισκόµαστε διεθνώς µπροστά σε µια βαθµιαία αποδόµηση της ανδροκρατικής έννοιας της ηγεσίας. ηλαδή, έπαψε ο χώρος της οργάνωσης και διοίκησης σε όλες τις καταστάσεις της κοινωνικής ζωής να θεωρείται ως χώρος στον οποίο µε αυτονόητο τρόπο κυριαρχούν οι άνδρες, να εξισώνεται η έννοια της ηγεσίας µε τον ανδρισµό και να ταυτίζεται αναγκαστικά µε ανδρικούς όρους. Άν επικεντρωθούµε στον τοµέα της εκπαίδευσης στην Ελλάδα, τότε διαπιστώνουµε ότι η έµφυλη διάσταση του ζητήµατος της διοίκησης αποτελεί ένα παραµεληµένο θέµα, ενώ θα έπρεπε να είναι κεντρικό καθώς αποτελεί ζήτηµα άµεσης προτεραιότητας για τη δηµιουργία ενός πλαισίου έµφυλης συµµετρίας στον εκπαιδευτικό χώρο που θα οδηγήσει σε περαιτέρω εκδηµοκρατισµό της εκπαίδευσης, αλλά και της κοινωνίας. Θεωρώ ότι είναι γενικότερα ενθαρρυντικό ότι άρχισε να αναπτύσσεται προβληµατισµός και να διεξάγονται περισσότερες έρευνες -αλλά και δράσειςστην ελληνική εκπαιδευτική πραγµατικότητα για τα θέµατα αυτά µέσα από την οπτική του φύλου. Βοηθάει αυτό για να αναδειχθεί ως θέµα και για να 1
διαµορφώσουµε κατάλληλες πολιτικές στη βάση της συστηµατικής διερεύνησης των «καλυµµένων» εµποδίων για τη πρόσβαση των γυναικών στη διοίκηση της εκπαίδευσης αυτό δηλ. που έκανε η κ. Τάκη. Θα αρχίσω από δύο σχετικές δράσεις πριν σας παρουσιάσω το περιεχόµενο του βιβλίου. 1. Η πρώτη είναι η «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΩΝ» που ιδρύθηκε πριν από ένα χρόνο περίπου µε σκοπό την υποστήριξη των γυναικών πανεπιστηµιακών και η προαγωγή της ισότητας των δύο φύλων στα ελληνικά ΑΕΙ σε όλα τα επίπεδα βέβαια. 2. Επίσης, πέρσι η πρόθεση για ανάδειξη της οπτικής του φύλου στο ζήτηµα της εκπαιδευτικής ηγεσίας µας οδήγησε στη δηµιουργία µιας Οµάδας πρωτοβουλίας τριών συλλόγων στο Παιδαγωγικό Τµήµα ηµοτικής Εκπαίδευσης του Α.Π.Θ. (Μετεκπαιδευοµένων ασκάλων «ηµήτρης Γληνός», Μεταπτυχιακών και Προπτυχιακών Φοιτητών/τριών) που άρχισε από το µάθηµα µου στο ιδασκαλείο και κατέληξε στη διοργάνωση µιας ηµερίδας µε τίτλο Φύλο και εκπαιδευτική ηγεσία. Ο χρόνος δεν επιτρέπει να αναφερθώ ούτε καν επιγραµµατικά στο πεδίο της έρευνας στον τοµέα αυτό. Θα περιοριστώ στην συνοπτική περιγραφή της έρευνας της κ. Τάκη που αποτελεί και το θέµα του βιβλίου. Η κ. Τάκη διαπραγµατεύεται το θέµα της ηγεσίας/ διοίκησης στην πρωτοβάθµια εκπαίδευση µέσα από την οπτική του φύλου. Η υποεκπροσώπησή των γυναικών εκπαιδευτικών στη διοίκηση της δηµόσιας πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης, ιδιαίτερα στις υψηλόβαθµες διοικητικές θέσεις - και µάλιστα σ έναν κλάδο στον οποίο υπερτερούν αριθµητικά οι γυναίκες αποτέλεσε το βασικό ερέθισµα για να ασχοληθεί µε τη διερεύνηση αυτού του θέµατος στο πλαίσιο της διδακτορικής της διατριβής στο ΠΤ Ε του ΑΠΘ, µε επόπτρια την οµιλούσα. ιερεύνησε τις αιτίες ύπαρξης αυτού του 2
φαινοµένου χρησιµοποιώντας ποιοτικές µεθόδους έρευνας. Στην έρευνα, πήραν µέρος 20 στελέχη της δηµόσιας πρωτοβάθµιας εκπαίδευσης. (17 ιευθύντριες, 2 Σχολικοί Σύµβουλοι και 1 Προϊσταµένη σε Γραφείο Εκπαίδευσης). εν θα αναφερθώ στο µεθοδολογικό τµήµα της έρευνας εδώ σήµερα εξάλλου θα µας καταθέσει η συγγραφέας γιαυτό -αλλά στα κύρια συµπεράσµατα από την ποιοτική ανάλυση του υλικού των συνεντεύξεων των γυναικών που έχουν µεγαλύτερο ενδιαφέρον για ένα ευρύτερο κοινό. Σχετικά µε την επιλογή του επαγγέλµατος της δασκάλας Το πρώτο θέµα που διερευνά η κ. Τάκη είναι οι επιδράσεις του οικογενειακού/ σχολικού περιβάλλοντος στη µόρφωσή των γυναικών της έρευνας και στην επιλογή του επαγγέλµατος της δασκάλας. Ένα δεύτερο θέµα, που σχετίζεται άµεσα µε αυτό, είναι η εξέλιξη της καριέρας των γυναικών και το κατά πόσο η απόφαση για καριέρα ήταν ένας συνειδητός στόχος ή ένα τυχαίο γεγονός. Τι προκύπτει. Από τις αφηγήσεις των γυναικών της έρευνας, ένα από τα κύρια στοιχεία που αναδύεται είναι ότι οι παραδοσιακές αξίες για έναν αυστηρά καθορισµένο έµφυλο προσδιορισµό καθόρισαν τον τρόπο µε τον οποίο κοινωνικοποιήθηκαν. Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η επιλογή του επαγγελµατος της δασκάλας, ως δηλ. προέκταση του γυναικείου-µητρικού ρόλου. Για τις µεγαλύτερες γυναίκες της έρευνας οι κοινωνικές πρακτικές που υιοθετούνται από το οικογενειακό περιβάλλον όσον αφορά στη µόρφωση και στην επιλογή επαγγέλµατος είναι πιο ξεκάθαρες. Κυρίαρχο πρόσωπο που καθορίζει τα περιθώρια επιλογών είναι ο πατέρας. Οι νεότερες γυναίκες της έρευνας επέλεξαν το επάγγελµα αυτό γιατί είχε κύρος στις αγροτικές περιοχές στις δεκαετίες του 60 και 70 - σε 3
συνδυασµό µε την έλλειψη του επαγγελµατικού προσανατολισµού αλλά και λόγω κοινωνικής καταγωγής. Η διετής φοίτηση στις Παιδαγωγικές Ακαδηµίες µέχρι τη δεκαετία του 80 και η δυνατότητα της εισαγωγής σ αυτές, «άνευ εξετάσεων» µε το «Αριστα» στο απολυτήριό, εξασφάλιζε στις γυναίκες των χαµηλότερων κοινωνικών στρωµάτων την εύκολη πρόσβαση στην αγορά εργασίας ή /και το «χρυσό βραχιόλι». 1 & 2 αποσπάσµατα Ε Ω Σχετικά µε την εξέλιξη της καριέρας Από τις αφηγήσεις τους προκύπτει ότι εξακολουθεί να επικρατεί η παραδοσιακή αντίληψη ότι η καριέρα για τις γυναίκες είναι σε δεύτερο πλάνο σε σχέση µε το γάµο και την οικογένεια. Οι µεγαλύτερες γυναίκες ενδιαφέρονται για την καριέρα τους µόνο αφού τα παιδιά τους έχουν µεγαλώσει. Έτσι, αναγκαστικά πλειοψηφία των γυναικών αυτών περιορίζεται µόνο σε θέσεις διεύθυνσης των δηµοτικών σχολείων. Οι περισσότερες έχουν παντρευτεί αµέσως µετά το τέλος των σπουδών τους και δεν ασχολούνται µε «περαιτέρω σπουδές». Εξάλλου αυτό ήταν δύσκολο µιας που για παράδειγµα -η µετεκπαίδευση γινόταν µόνο στην Αθήνα. Η απόκτηση επιπλέον προσόντων θα σήµαινε συχνά αποµάκρυνση από τον τόπο κατοικίας και εργασίας της και παράλληλα ύπαρξη ενός υποστηρικτικού συγγενικού δικτύου. Οι νεότερες γυναίκες σε ηλικία µιλάνε διαφορετικά για την καριέρα τους. Λένε ότι ήταν µια συνειδητή απόφαση και ότι σχεδιάστηκε µια συγκεκριµένη πορεία (προγράµµατα επιµόρφωσης (Σ.Ε.Λ..Ε., ιδασκαλείο), σεµινάρια, άλλες πανεπιστηµιακές σχολές, µεταπτυχιακές σπουδές, ξένες γλώσσες. Η εξασφάλιση αυτών των προσόντων φανερώνει και τη φιλοσοφία τους για τα θέµατα που αφορούν στη διοίκηση της εκπαίδευσης, όπως στον τοµέα της επιλογής των στελεχών. 3 & 4 αποσπάσµατα Ε Ω 4
Σχετικά µε τα εµπόδια στην εξέλιξη της καριέρας Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον θέµα που διερευνά η κ. Τάκη είναι τα εµπόδια που αντιµετώπισαν οι γυναίκες της έρευνας στην πορεία τους προς τις διοικητικές θέσεις αλλά και αυτά που αντιµετωπίζουν ως διοικητικά στελέχη στις θέσεις που υπηρετούν. Από το υλικό της έρευνας προκύπτει ότι η πρώτη µεγάλη σύγκρουση που βιώνουν οι γυναίκες που αποφασίζουν να έχουν καριέρα είναι ανάµεσα στην προσωπική και επαγγελµατική ζωή. Η σύγκρουση αυτή εµφανίζεται ιδιαίτερα έντονη στις παντρεµένες γυναίκες µε παιδιά. Σε γενικές γραµµές, οι γυναίκες της έρευνας αναφέρουν ότι επωµίζονται το µεγαλύτερο βάρος των οικογενειακών υποχρεώσεων - γεγονός που καταδεικνύεται και από διαχρονικές έρευνες του ΕΚΚΕ και αυτό λειτουργεί ως εµπόδιο στην καριέρα τους. Η διαφοροποίηση, που παρατηρείται ανάµεσα στις µεγαλύτερες και νεότερες γυναίκες, αφορά την ένταση των συγκρούσεων που βιώνουν µε τις µεγαλύτερες γυναίκες να εµφανίζονται πιο προσαρµοσµένες στους κοινωνικά κατασκευασµένους ρόλους των φύλων και τις νεότερες να αντιµετωπίζουν τις µεγαλύτερες συγκρούσεις. Πολλές από τις νεώτερες µεταθέτουν χρονικά το ζήτηµα της καριέρας, ενώ άλλες ακολουθούν τον δύσβατο δρόµο της εξέλιξης της καριέρας τους. 5. Ε Ω Η 2 η σύγκρουση τοποθετείται στο επαγγελµατικό περιβάλλον Οι γυναίκες της έρευνας ακόµη και όταν καταφέρνουν να προχωρήσουν µέσα από τις συγκρούσεις που ανέφερα και να ενδιαφερθούν για την καριέρα τους, έρχονται αντιµέτωπες και µε εµπόδια που προέρχονται από τον επαγγελµατικό τους χώρο. Τα εµπόδια αυτά αφορούν στην εξέλιξη της καριέρας τους, αλλά και στην άσκηση των καθηκόντων τους ως διοικητικά στελέχη. Επικεντρώνονται κυρίως στον τρόπο οργάνωσης και διοίκησης της 5
εκπαίδευσης καθώς επίσης και στον τρόπο επιλογής των διοικητικών στελεχών. Ό καθαρά εκτελεστικός ρόλος των χαµηλόβαθµων διοικητικών στελεχών αλλά και ο «ανδρικός» τρόπος διοίκησης λειτουργεί αποθαρρυντικά σε πολλές γυναίκες εκπαιδευτικούς. Οσον αφορά τον τρόπο επιλογής των διοικητικών στελεχών οι γυναίκες της έρευνας αναφέρονται στη διαβλητότητά του, λόγω των κυβερνητικών/ συνδικαλιστικών µηχανισµών που λειτουργούν κατά τη διαδικασία. Οι µηχανισµοί αυτοί δεν ευνοούν τις γυναίκες. Για παράδειγµα, οι νεότερες γυναίκες αναφέρουν ότι ο ελεύθερος χρόνος που διαθέτουν οι άνδρες αυξάνει τη δυνατότητα πρόσβασής τους στο δηµόσιο χώρο µε συνέπεια να αναπτύσσουν τις «δηµόσιες» σχέσεις και εντάσσονται σε «κλειστά» υποστηρικτικά δίκτυα τα οποία και προωθούν τα µέλη τους. Ένας επιπλέον ανασταλτικός παράγοντας στην εξέλιξη της καριέρας των γυναικών, είναι σύµφωνα µε τις αφηγήσεις των γυναικών της έρευνας - οι διακρίσεις που αντιµετωπίζουν λόγω του φύλου τους από τις ανδροκρατούµενες επιτροπές κρίσεις, κυρίως µέσω της συνέντευξης. 6 Ε Ω Γυναίκες διοικητικά στελέχη στην εκπαίδευση: Ένα εναλλακτικό µοντέλο διοίκησης Τέλος, οι γυναίκες διοικητικά στελέχη της έρευνας ασκούν κριτική στο κυρίαρχο ανδρικό γραφειοκρατικό µοντέλο διοίκησης που επικρατεί και λειτουργεί ανασταλτικά στην ανάπτυξη οποιασδήποτε πρωτοβουλίας και δηµιουργικότητας γεγονός που βιώνεται εντονότερα στις χαµηλόβαθµες διοικητικές θέσεις που συχνά έχουν οι γυναίκες και έχει αρνητικά 6
αποτελέσµατα.. Επίσης, αναφέρονται στην αντίσταση που οι ίδιες προβάλλουν και σκιαγραφούν τις προσωπικές τους προσεγγίσεις για τη διοίκηση. 7 & 8 Ε Ω Αν η προώθηση της έµφυλης συµµετρίας στον εκπαιδευτικό χώρο αποτελεί στόχο µας, τότε µια από τις άµεσες προτεραιότητές µας αποτελεί η διεύθυνση-ηγεσία των εκπαιδευτικών οργανισµών. Το ζήτηµα της υποαντιπροσώπευσης των γυναικών σε θέσεις διοίκησης στην εκπαίδευση δεν είναι µόνο ζήτηµα κοινωνικής δικαιοσύνης, ούτε µόνον ένα κριτήριο της ποιότητας και της εµβάθυνσης της δηµοκρατίας στην εκπαίδευση. Θέτει, επίσης, το θέµα της αποτελεσµατικότητας των εκπαιδευτικών οργανισµών καθώς δεν αξιοποιείται όλο το επιστηµονικό δυναµικό που διαθέτει. Επηρεάζει τον προσανατολισµό του σχολείου, προσφέρει συγκεκριµένα πρότυπα στη νεολαία και δεν ωθεί σε κοινωνική αλλαγή. Πρέπει να σπάσει η γυάλινη οροφή, να αλωθεί το γυναικείο άβατο στην εκπαιδευτική ηγεσία. Να εφαρµοσθούν πολιτικές για ενεργό συµµετοχή όλων, πολιτικές που διευκολύνουν την εξισορρόπηση προσωπικής και επαγγελµατικής ζωής στην Ελλάδα. Συµπερασµατικά, όπως θα ανακαλύψετε και εσείς διαβάζοντας αυτό το βιβλίο, έχουµε τη δυνατότητα να συµβάλλουµε στην δηµιουργία ενός καλύτερου κόσµου, να γίνουµε φορείς κοινωνικής αλλαγής. Χρειάζεται να αναπτυχθούν και να εφαρµοσθούν πολιτικές φύλου σε όλα τα επίπεδα ώστε να ενθαρρυνθούν οι γυναίκες εκπαιδευτικοί στην ανάληψη ηγετικών ρόλων. Το να σπάσουµε τη «γυάλινη οροφή» είναι χωρίς αµφιβολία ένα δύσκολο εγχείρηµα µιλάω εκ πείρας. Χρειάζονται καθηµερινές µικρές και µεγάλες ανατροπές όλων µας γυναικών και ανδρών. 7
8
. 9
10