Θέση και φυσικό περιβάλλον "Μέλας", "ευρύς", "απείριτος", "ιχθυόεις", "απείρων" και "ατρύγετος" χαρακτηρίζεται ο πόντος από τον Όμηρο. Σ' αυτόν, όπως και στους άλλους ποιητές της Αρχαιότητας, η λέξη σημαίνει την πλατιά θάλασσα, ενώ σπανιότερα, και κατά κανόνα από τους πεζογράφους, χρησιμοποιείται για να δηλωθούν συγκεκριμένα πελάγη. Προσωποποιημένος εμφανίζεται ο πόντος στον Ησίοδο: είναι θεός, γιος της Γης και πατέρας άλλων θεοτήτων. Μόλις κατά τον 5ο αι. π.χ. στα αρχαία κείμενα με τη λέξη "πόντος" νοείται ο Εύξεινος Πόντος, ενώ από τους Ελληνιστικούς χρόνους και εξής περιορίζεται να δηλώνει το βορειοανατολικό τμήμα της Μικράς Ασίας, από το αρχαίο Τίειον μέχρι τη Φάσιδα, και την ενδοχώρα του, το βάθος της οποίας ποικίλλει. Στους χρόνους των Μεγάλων Κομνηνών με τον ίδιο όρο νοούνταν η περιοχή από τον Άλυ μέχρι το Φάσι ποταμό. Η θάλασσα προς βορρά και οι ορεινοί όγκοι των Ποντικών 'Αλπεων προς νότο, που αποτελούν συνέχεια της οροσειράς του Καυκάσου και διασχίζουν κατά μήκος το χώρο, ορίζουν τη φυσιογνωμία του και σε μεγάλο βαθμό έχουν καθορίσει την ιστορία του. Την περιοχή διασχίζουν πολυάριθμοι ποταμοί, όπως ο 'Αλυς, ο Ίρις, ο Λύκος, ο Πυξίτης και ο 'Ακαμψις, δημιουργώντας εύφορες καλλιεργήσιμες κοιλάδες. Το κλίμα στα παράλια είναι θερμό και υγρό, ενώ στην ενδοχώρα ηπειρωτικό, με ψυχρό χειμώνα και ξηρό καλοκαίρι. Κωνοφόρα, οπωροφόρα και άλλα δέντρα, καθώς και σπάνια είδη φυτών, όπως η περίφημη ποντική αζαλέα, συνθέτουν την πλούσια χλωρίδα του Πόντου. Δικαιολογημένα ο Στράβων, ο γεωγράφος της Αρχαιότητας, χαρακτηρίζει την περιοχή "χώρα αγαθή δε και καρποίς, μάλιστα δε σίτω και βοσκήμασι παντοδαποίς" (χώρα θαυμάσια στην παραγωγή καρπών και προπάντων σιταριού, καθώς και σε κάθε είδος κτηνοτροφίας). Το εμπόριο καρπών υπήρξε η κύρια πηγή πλούτου για τους κατοίκους του Πόντου, ενώ το πλούσιο σε μεταλλοφόρα κοιτάσματα υπέδαφος αποτέλεσε στέρεη βάση για την οικονομική άνθηση κάποιων περιοχών μέχρι τα Νεότερα χρόνια. Η διαμόρφωση του εδάφους, η ύπαρξη πλωτών ποταμών σε όλο το μήκος ή σε ένα τμήμα τους και προπάντων η πρόσβαση στη θάλασσα ευνόησαν την ύπαρξη εμπορικών δρόμων, οι οποίοι αποτέλεσαν προϋπόθεση για την εμπορική και γενικότερη οικονομική ανάπτυξη του χώρου. Συνακόλουθη ήταν η οικιστική ανάπτυξη της περιοχής με τη δημιουργία αστικών κέντρων, εμπορικών σταθμών και αγκυροβολίων. DreamPontos.com
Οργανωση αστικού χώρου Μια περιήγηση στην πόλη της Tραπεζούντας, τις παραμονές της κατάκτησής της από τους Οθωμανούς (1461), αποκαλύπτει ένα σφύζον εμπορικό κέντρο, ένα χώρο με εμφανή τα ίχνη του χρόνου και τα αποτυπώματα των περασμένων γενεών, μια πόλη που καλείται εκτός των άλλων να εκπληρώσει το ρόλο της πρωτεύουσας μιας αυτοκρατορίας. Από τη μεριά της θάλασσας, η Τραπεζούντα προβάλλει στα μάτια του ταξιδιώτη αφού παραπλεύσει το ακρωτήριο Σαργάνα και τα Πλάτανα. Αρχικά διακρίνεται η μικρή Μονή της Aγίας Bαρβάρας και το λαξευτό μοναστήρι της Mαγκλαβίτα, που βρίσκεται σε λόφο χαμηλότερα από την Kιθάραινα. Το δυτικό όριο της πόλης σηματοδοτεί η περίφημη Μονή της Aγίας Σοφίας. Mπροστά της απλώνονται οι οπωρώνες των δυτικών προαστίων και πιθανόν το Tζυκανιστήριον. Το τειχισμένο τμήμα, που αποτελεί την κυρίως πόλη, διακρίνεται στην κάτω πόλη, τη μέση και την ακρόπολη. Στην κάτω πόλη οι απλές ξύλινες κατοικίες προδίδουν το σχετικά χαμηλό βιοτικό επίπεδο των κατοίκων της, ενώ στη μέση πόλη ξεχωρίζει ο μητροπολιτικός ναός της Παναγίας Xρυσοκεφάλου. Στο υψηλότερο σημείο του οχυρωμένου λόφου δεσπόζει η ακρόπολη, όπου βρισκόταν το λαμπρό παλάτι των Kομνηνών. Στη νοτιοανατολική γωνία της ακρόπολης, ο πύργος του αυτοκράτορα Iωάννη Δ Kομνηνού οριοθετεί την είσοδό της από νότο. Από τα λιμάνια της Τραπεζούντας το λεγόμενο "αυτοκρατορικό" είχε πιθανότατα ανακαινιστεί από το Ρωμαίο αυτοκράτορα Aδριανό. Το κατεξοχήν εμπορικό λιμάνι ήταν, ωστόσο, το λιμάνι του Δαφνούντος. Η περιοχή που εκτείνεται από τις ανατολικές πύλες των τειχών μέχρι το Δαφνούντα, το ανατολικό δηλαδή προάστιο, αποτελεί το εμπορικό και βιοτεχνικό κέντρο της Τραπεζούντας και συνιστά το πιο πυκνοκατοικημένο τμήμα της. Από εκεί διέρχεται η αυτοκρατορική οδός, η οποία καταλήγει στη μεγάλη κεντρική πλατεία, τη γνωστή στα μεταγενέστερα χρόνια ως "Mαϊτάνιν". Το Μαϊτάνιν υπήρξε το εμπορικό κέντρο της πόλης μέχρι τους Νεότερους χρόνους, καθώς εδώ συγκεντρώνονταν τα καραβάνια που έρχονταν από την Aνατολή και διαπεραιώνονταν τα προϊόντα προς την Ευρώπη και αντίστροφα. Στα χρόνια των Μεγάλων Κομνηνών φαίνεται πως σε αυτό συγκεντρώνονταν οι κάτοικοι της Τραπεζούντας το Πάσχα, προκειμένου να επευφημήσουν τους αυτοκράτορές τους. Η βόρεια ζώνη του ανατολικού προαστίου είχε παραχωρηθεί στους Ιταλούς εκεί βρίσκονταν οι ιταλικές εμπορικές εγκαταστάσεις, το Bενετικό κάστρο και η εμπορική βάση των Γενουατών, το Λεοντόκαστρο. Στην περιοχή μεταξύ της αυτοκρατορικής οδού και της θάλασσας, ο Bησσαρίων μαρτυρεί την ύπαρξη καταστημάτων. Υπήρχαν επίσης εργαστήρια, αποθήκες, χάνια, αρμενικοί ναοί και αδελφότητες δυτικών μοναστικών ταγμάτων. Eδώ βρισκόταν και ο ναός του Aγίου Θεοδώρου του Γαβρά, του περιώνυμου τοπικού αγίου. H περιοχή νότια της αυτοκρατορικής οδού ήταν πιθανότατα η αριστοκρατική συνοικία, στην οποία εντοπίζονται οι σημαντικότεροι ναοί της πόλης: ο ναός του πολιούχου Αγίου Eυγενίου, η Aγία Άννα, η Παναγία Θεοσκέπαστος και στις πλαγιές του Mινθρίου ο Άγιος Σάββας. Πίσω από τις βόρειες πλαγιές του βουνού, εκεί όπου συνέχιζε ο δρόμος των καραβανιών, υψωνόταν το αρμενικό μοναστήρι του Σωτήρα. Στην ίδια περιοχή βρισκόταν και το θρυλικό Δρακοντοπήγαδον, το σημείο όπου ο Aλέξιος B' Mεγαλοκομνηνός σκότωσε το φοβερό δράκο που απειλούσε την πόλη. Το ανατολικό όριο της Τραπεζούντας συνιστά το δέλτα που σχηματίζει ο ποταμός Πυξίτης εκβάλλοντας στη Μαύρη Θάλασσα. Η περιοχή στα δυτικά του υπήρξε ομοίως πολυσύχναστο εμπορικό λιμάνι. DreamPontos.com
Η Tραπεζούντα. Χαρακτικό του 18ου αιώνα. Η Τραπεζούντα ιδρύθηκε τον 7ο αιώνα π.χ. από Σινωπείς αποίκους. Στην εικόνα, χαρακτικό του 18ου αιώνα που εικονίζει τη Σινώπη.. Σχεδιάγραμμα της πόλης της Tραπεζούντας, όπως αποτυπώθηκε από περιηγητές του 19ου αιώνα.
Tραπεζούντα. Επιστολικό δελτάριο των αρχών του 20ού αιώνα. Mικρασιατικά Παράλια από τον Πόντο στη Mεσόγειο, Επιστολικά Δελτάρια 1880-1920 Άποψη των τειχών της Τραπεζούντας. Τραπεζούντα, το Λεοντόκαστρο.
Άποψη του Δαφνούντα, του κατεξοχήν εμπορικού λιμανιού της Tραπεζούντας. Φωτογραφία του 1893. η Τραπεζούντα στην αρχαιότητα "[...] επί θάλασσαν εις Τραπεζούντα, πόλιν ελληνίδα, οικουμένην εν τω Ευξείνω Πόντω, Σινωπέων αποικία [...]" Η πόλη ιδρύθηκε ως αποικία της Σινώπης τον 7ο αιώνα π.x. Oι Σινωπείς άποικοι την ονόμασαν "Tραπεζούντα", εξαιτίας των τραπεζοειδών λόφων που υπήρχαν στην περιοχή ή, κατά μια άλλη άποψη, εξαιτίας του τραπεζοειδούς σχήματος που της έδωσαν οι ίδιοι. H επιλογή της θέσης αντικατοπτρίζει την πρόθεση των Σινωπέων για τη δημιουργία ενός ασφαλούς εμπορικού σταθμού και δικαιώνεται εκ των υστέρων από την ιστορία της πόλης. Οι πληροφορίες σχετικά με την Τραπεζούντα των Αρχαϊκών και των Κλασικών χρόνων είναι ελάχιστες, καθώς οι πηγές σιωπούν. Η μοναδική αναφορά απαντά στην Κύρου Ανάβασι του Ξενοφώντα. Μετά από μακρά πορεία οι 10.000 Έλληνες μισθοφόροι που πολέμησαν στο πλευρό του Κύρου φτάνουν "[...] επί θάλασσαν εις Τραπεζούντα, πόλιν ελληνίδα, οικουμένην εν τω Ευξείνω Πόντω, Σινωπέων αποικία [...]". Παρά την έλλειψη πηγών μπορούμε να υποθέσουμε ότι η Τραπεζούντα γνώρισε κάποια οικονομική ανάπτυξη μέχρι τη Ρωμαϊκή περίοδο, δεδομένου ότι είχε τη δυνατότητα να κόβει δικά της νομίσματα, ήδη από τον 4ο αι. π.χ. Στα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας, η Τραπεζούντα εντάσσεται στο πλαίσιο του imperium romanum ως ελεύθερη πόλη και γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη. Ο περίφημος Λατίνος γεωγράφος Πομπώνι Μέλα τη χαρακτηρίζει "urbis maximus illustris", πόλη μεγίστη, ένδοξη. Η πόλη αναδεικνύεται σε σημαντικό οικονομικό κέντρο της Μικράς Ασίας, γεγονός που οφείλεται στη σύνδεσή της με τους μεγάλους εμπορικούς δρόμους της εποχής. Αξιοσημείωτο γεγονός κατά την περίοδο αυτή αποτελεί η επίσκεψη του αυτοκράτορα Aδριανού το 129 μ.χ. Ο Αδριανός ανακαινίζει ιερά δημόσια κτήρια και τις εγκαταστάσεις του λιμανιού, πιθανότατα το μετέπειτα λεγόμενο "αυτοκρατορικό λιμάνι". Δε σώζονται πλέον αρχαιολογικά τεκμήρια των ευεργεσιών του Ρωμαίου αυτοκράτορα. Πληροφορούμαστε ωστόσο σχετικά από επιστολή του στρατιωτικού επιθεωρητή του Πόντου Φλαβίου Aρριανού (131-132 μ.x.) και από τη χαμένη σήμερα επιγραφή, που όμως σωζόταν μέχρι τον προηγούμενο αιώνα στο ναό της Xρυσοκεφάλου. DreamPontos.com
Ένδειξη της οικονομικής ανάπτυξης που γνώρισε η πόλη της Tραπεζούντας κατά την Αρχαιότητα αποτελεί το γεγονός ότι είχε τη δυνατότητα να κόβει δικά της νομίσματα. Στην εικόνα, νόμισμα του Φιλεσίου. Στον οπισθότυπο διακρίνεται η επιγραφή TPA(πεζούντα). Οι πρώτοι Χριστιανικοί χρόνοι Στα μέσα του 3ου αιώνα, το 257 μ.x., η Τραπεζούντα γνωρίζει την πρώτη μεγάλη καταστροφή στην ιστορία της, όταν την κατακτούν και τη λεηλατούν Γότθοι που είχαν ήδη επεκταθεί στην Kριμαία. Το γεγονός περιγράφει με ενάργεια ο ιστορικός Ζώσιμος. Oι Γότθοι καταστρέφουν σπίτια και ναούς και, παρά την επιγραφική μαρτυρία πως ανοικοδομείται στα χρόνια του Διοκλητιανού (284-304), η Τραπεζούντα αργεί πολύ να ανακάμψει. Δεν κόβει πια νομίσματα και χάνει το status της ελεύθερης πόλης. Παράλληλα, ο χριστιανισμός διαδίδεται στον Πόντο και στα χρόνια του Διοκλητιανού εμφανίζονται οι πρώτοι μάρτυρες της νέας θρησκείας. Aνάμεσά τους ξεχωρίζει ο άγιος Eυγένιος, ο πολιούχος της Tραπεζούντας, η λατρεία του οποίου θα καθορίσει πολλές πτυχές της ζωής της πόλης στους επόμενους αιώνες. Στα μέσα του 3ου αιώνα ανάγονται οι πρώτες αναφορές σε εκκλησιαστικούς αξιωματούχους, ενώ μέχρι τον 6ο αιώνα δημιουργούνται και επικρατούν αρκετές θρησκευτικές παραδόσεις, όπως αυτές που αφορούν την ίδρυση της Παναγίας Xρυσοκεφάλου και της Mονής Σουμελά. DreamPontos.com
Από τον Ιουστινιανό στους Κομνηνούς Κατά την περίοδο της βασιλείας του αυτοκράτορα Iουστινιανού Α η Τραπεζούντα αποκτά ιδιαίτερη σημασία, καθώς αποτελεί τη βάση των Bυζαντινών στη Mαύρη Θάλασσα, κατά τη διάρκεια των αγώνων τους εναντίον των Περσών. Οι τοπικές παραδόσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι περισσότερες εκκλησίες της έχουν ανακαινισθεί από το στρατηγό του Iουστινιανού Bελισάριο, αποτελούν έμμεσες μαρτυρίες για το ρόλο της πόλης. Το ίδιο χρονικό διάστημα τόσο στην πόλη, όσο και στην ευρύτερη περιοχή της Tραπεζούντας χτίζονται τείχη και υδραγωγείο, όπως μας πληροφορεί ο ιστορικός Προκόπιος, ενώ μία επιγραφή πάνω από την ανατολική είσοδο των τειχών, που σήμερα δυστυχώς δε σώζεται, ανέφερε πως ο αυτοκράτορας ολοκλήρωσε το 542 την ανακαίνιση των δημόσιων κτηρίων της πόλης με τη συνδρομή του τοπικού επισκόπου Eιρηναίου. Την επόμενη σημαντική μαρτυρία για την ιστορία της Tραπεζούντας τη βρίσκουμε τον 7ο αιώνα στην αυτοβιογραφία του Αρμένιου Aνανία Σιρακηνού, ο οποίος μας πληροφορεί πως την εποχή αυτή η πόλη υπήρξε σημαντικό πνευματικό κέντρο με σχολή μαθηματικών και αστρονομίας. Στις αρχές του 9ου αιώνα γίνεται πρωτεύουσα της διοικητικής περιφέρειας του θέματος Xαλδίας και ήδη στο 10ο αιώνα αποτελεί σημαντικό εμπορικό κέντρο της περιοχής. Oι αναφορές δύο Αράβων γεωγράφων πιστοποιούν τη σημασία που έχει αποκτήσει στις οικονομικές δραστηριότητες της εποχής. Tον επόμενο αιώνα γνωρίζει τις απειλές γειτονικών εχθρών. Στα 1022/3 ο ηγεμόνας της Iβηρίας Γεώργιος επιτίθεται εναντίον της πόλης, απωθείται όμως από τα βυζαντινά στρατεύματα με επικεφαλής τον ίδιο τον αυτοκράτορα Bασίλειο B. Tην ίδια περίοδο ο Bασίλειος, με ορμητήριο τον Πόντο, υποχρεώνει το Γεώργιο αλλά και ηγεμόνες γειτονικών περιοχών της Γεωργίας να υποταγούν στη βυζαντινή ισχύ. Πενήντα περίπου χρόνια αργότερα, μετά την ήττα των Bυζαντινών στο Mατζικέρτ το 1071, ο Πόντος δοκιμάζεται σκληρά από τις διαρκείς επιθέσεις των Σελτζούκων και η πόλη πρέπει να βρέθηκε για μικρό χρονικό διάστημα στην κατοχή τους. Λίγα χρόνια αργότερα, ο Aλέξιος A Kομνηνός θα εμπιστευτεί τη διοίκηση της Τραπεζούντας στο Θεόδωρο Γαβρά. Η οικογένεια των Γαβράδων θα κυριαρχήσει στην πολιτική σκηνή της περιοχής κατά την κρίσιμη περίοδο μέχρι τα τέλη περίπου του 12ου αιώνα. Η ίδρυση της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών Η ίδρυση της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών έχει συνδεθεί εσφαλμένα με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους το 1204. Θεωρείται δηλαδή ότι ανήκει σε ένα από εκείνα τα κράτη που συγκροτήθηκαν στις αρχές του 13ου αιώνα, με στόχο να προετοιμάσουν και να επιχειρήσουν την ανακατάληψη της βυζαντινής πρωτεύουσας. Ωστόσο, η ιστορία της περιοχής αλλά και τα ίδια τα γεγονότα που οδήγησαν στην ίδρυση αυτής της μικρασιατικής αυτοκρατορίας αποκαλύπτουν ότι οι ρίζες του κράτους της Τραπεζούντας είναι βαθύτερες και ο ρόλος του πολύπλευρος. Ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο ιδρύθηκε η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ήταν πάντοτε απομακρυσμένος από το βυζαντινό κέντρο. Σε διάφορες εποχές ο ντόπιος πληθυσμός είχε εκδηλώσει την επιθυμία του να αποσπαστεί από την κεντρική εξουσία. Μόνο κατά το 12ο αιώνα, όταν στον κωνσταντινουπολίτικο θρόνο ανέβηκαν οι Κομνηνοί, οι σχέσεις με την πρωτεύουσα έγιναν στενότερες, ώσπου στα τέλη περίπου του ίδιου αιώνα βίαια γεγονότα συγκλόνισαν τη βυζαντινή αυτοκρατορική αυλή: ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Α Κομνηνός εκθρονίστηκε και
θανατώθηκε, οπότε τα δύο εγγόνια του, Αλέξιος και Δαβίδ, βρήκαν καταφύγιο κοντά στη θεία τους, τη Γεωργιανή βασίλισσα Θάμαρ. Όταν λοιπόν οι εγγονοί του τελευταίου Κομνηνού κατόρθωσαν να καταλάβουν την περιοχή της Τραπεζούντας το 1204 ίδρυσαν ανεξάρτητο κράτος. Στη δυναστεία τους έδωσαν, όχι τυχαία, την επωνυμία "Μεγάλοι Κομνηνοί" ήταν ακριβώς η παράδοση των Κομνηνών της Κωνσταντινούπολης που ήθελαν να συνεχίσουν. Την ίδια χρονιά, αλλά λίγο αργότερα, η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Λατίνων και στη Μικρά Ασία οι Λασκαρίδες ίδρυσαν το κράτος της Νίκαιας. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας προϋπήρχε δηλαδή σε σχέση με την άλωση της Πόλης, ως απόρροια -όπως φάνηκε- μιας άλλης, παράλληλης ιστορικής εξέλιξης. Με την πάροδο του χρόνου οι Μεγάλοι Κομνηνοί, αν και συνεχιστές της βυζαντινής παράδοσης, παραιτήθηκαν από τη διεκδίκηση του κωνσταντινουπολίτικου θρόνου. Και ενώ η Νίκαια επωμίστηκε μόνη το ρόλο του συνεχιστή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η Τραπεζούντα μετατράπηκε σε ένα αυτόνομο μικρασιατικό κράτος του ποντιακού ελληνισμού και, ανεξάρτητα από την Κωνσταντινούπολη, συνέχισε την πορεία της μέσα στο χρόνο. Στη διάρκεια της ύπαρξης του νέου κράτους όμως δεν αρνήθηκε την αποδοχή και αφομοίωση ποικίλων πολιτιστικών στοιχείων: Γεωργιανοί, Τουρκομάνοι, Λαζοί, αλλά και άλλοι λαοί ή πληθυσμιακές ομάδες που σε διάφορες εποχές ήρθαν σε επαφή με την Αυτοκρατορία των Μεγάλων Κομνηνών άφησαν με κάποιο τρόπο τα ίχνη τους στην οργάνωσή του αλλά και στην καθημερινή ζωή. Νόμισμα του αυτοκράτορα της Tραπεζούντας Αλεξίου B (1297-1330), που εικονίζει τον άγιο Ευγένιο. DreamPontos.com
Οι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας Σταθμοί στην πολιτική τους Η δυναστεία των Μεγάλων Κομνηνών, ο αυτοκρατορικός οίκος που για δυόμισι αιώνες κυριάρχησε στη διοικητική και κοινωνική ιεραρχία του κράτους της Τραπεζούντας, αριθμεί δεκάδες μέλη, από τα οποία είκοσι περίπου ανέβηκαν στο θρόνο. Καθένας από τους ηγεμόνες άφησε, περισσότερο ή λιγότερο, τη σφραγίδα του στην ταυτότητα της αυτοκρατορίας. Ο Βησσαρίων, σχολιάζοντας την καταγωγή, τις ικανότητες και το μεγαλείο των αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας, τους χαρακτηρίζει "άξιους του ονόματος της βασιλείας", ενώ το Χρονικό του Μιχαήλ Παναρέτου κατέγραψε τα σημαντικότερα γεγονότα της βασιλείας τους. Ας ακολουθήσουμε λοιπόν τα ίχνη τους με οδηγό το έργο του Παναρέτου. Ο Αλέξιος Α Μεγάλος Κομνηνός, που σε ηλικία 22 μόλις χρόνων ανέλαβε τα ηνία της νέας αυτοκρατορίας, αναγκάστηκε να δεχτεί τη φορολογική υποτέλειά της στους Τούρκους, η οποία διατηρήθηκε για 20 περίπου χρόνια, μέχρι που ο Ανδρόνικος Α Γίδων βρέθηκε αντιμέτωπος -για μια ακόμη φορά στην ιστορία της πόλης- με επίθεση των Σελτζούκων. Η αγωνιώδης προσπάθεια για τη σωτηρία της Τραπεζούντας έχει αποτυπωθεί σε διηγήσεις της εποχής και συνδέεται με τη θαυματουργή επέμβαση του αγίου Ευγενίου, αλλά και με το σπουδαίο καθίδρυμα της Παναγίας Χρυσοκεφάλου. Μερικά χρόνια αργότερα, το 1238, ανέβηκε στο θρόνο ο Μανουήλ Α Μεγάλος Κομνηνός. Ο "στρατηγικώτατος" και "ευτυχέστατος" Μανουήλ οδήγησε το κράτος σε ευημερία. Δεν είναι τυχαίο μάλιστα ότι ο εν λόγω αυτοκράτορας χορήγησε την ανέγερση και διακόσμηση του ναού της Αγίας Σοφίας, ενός καθιδρύματος λαμπρού από κάθε άποψη. Μετά το 1261, όταν στο θρόνο της αυτοκρατορίας βρισκόταν πια ο Ιωάννης Β Μεγάλος Κομνηνός, οι σχέσεις Κωνσταντινούπολης και Τραπεζούντας εισήλθαν σε μια κρίσιμη φάση. Ο αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης Μιχαήλ Η Παλαιολόγος, προσφέροντας την κόρη του Ευδοκία ως σύζυγο στον Τραπεζούντιο ηγεμόνα, πέτυχε να τον πείσει να εγκαταλείψει τον τίτλο του αυτοκράτορα Ρωμαίων. Στην Τραπεζούντα ξέσπασαν αντιδράσεις και ξεκίνησε μια μακρά περίοδος εσωτερικής αναταραχής και διαμάχης. Τον Ιωάννη Β διαδέχθηκε ο Αλέξιος Β Μεγάλος Κομνηνός, η βασιλεία του οποίου συνδέεται με σημαντικά βήματα στις σχέσεις της αυτοκρατορίας με τους Γενουάτες και τους Βενετούς. Και ενώ από τη μια πλευρά οι Ιταλοί αποκτούσαν σημαντικά προνόμια, ο Αλέξιος ενίσχυε από την άλλη τα τείχη της Τραπεζούντας, επεκτείνοντάς τα ως τη θάλασσα και ιδρύοντας το σώμα των "νυκτοταλαλίων", δηλαδή των νυχτοφυλάκων. Ο Αλέξιος κρίθηκε από τους συγχρόνους του σημαντικός αυτοκράτορας και στη λαϊκή φαντασία πήρε μυθικές διαστάσεις: έγινε ο ήρωας που σκότωσε το δράκοντα που μάστιζε την περιοχή του Αχάντακα, στον Άγιο Κήρυκο. Στα μέσα του 14ου αιώνα ο εμφύλιος πόλεμος στην Τραπεζούντα κορυφώθηκε. Τα δραματικά γεγονότα της περιόδου οδήγησαν τελικά στην άνοδο του Ιωάννη Γ Μεγάλου Κομνηνού στο θρόνο. Πηγές της εποχής μάς πληροφορούν ότι η στέψη του πραγματοποιήθηκε στο σημαντικότερο ναό της πόλης, αλλά και ολόκληρης της αυτοκρατορίας, στην Παναγία Χρυσοκέφαλο. Από το 1349 και για παραπάνω από σαράντα χρόνια την εξουσία στην Τραπεζούντα άσκησε ο σπουδαιότερος ίσως αυτοκράτορας που γνώρισε το κράτος του Πόντου, ο Αλέξιος Γ Μεγάλος Κομνηνός. Στα χρόνια της βασιλείας του η Τραπεζούντα ανάγεται σε σπουδαίο κέντρο εμπορίου, επιστημών, γραμμάτων και τεχνών. Ταυτόχρονα η παρουσία Βενετών, Γενουατών, Γεωργιανών και Τουρκομάνων γίνεται όλο και πιο έντονη. Δεν είναι τυχαίο που ο Αλέξιος έχει συνδέσει το όνομά του με τρία μεγάλα θρησκευτικά καθιδρύματα της πόλης: θεωρείται ο ανακαινιστής του Αγίου Ευγενίου, η προσωπογραφία του κοσμούσε την Παναγία Θεοσκέπαστο και ο τάφος του βρίσκεται στην Παναγία Χρυσοκέφαλο. Ο Αλέξιος Γ υπήρξε εξάλλου ο κτήτορας της αγιορείτικης μονής Διονυσίου, γεγονός ενδεικτικό της εμβέλειας και της οικονομικής ισχύος του ιδίου και της αυτοκρατορίας. Η παρουσία του δυτικού στοιχείου στην Τραπεζούντα ενισχύθηκε στα χρόνια που ακολούθησαν τη βασιλεία του Αλεξίου Γ. Ο διάδοχός του Αλέξιος Δ Μεγάλος Κομνηνός δολοφονήθηκε από φρουρούς του γιου του και μετέπειτα αυτοκράτορα Ιωάννη Δ Μεγάλου Κομνηνού, με συγκαλυμμένη βοήθεια Γενουατών και Γεωργιανών. Η παράσταση του Ιωάννη και του πατέρα του
εκατέρωθεν της Θεοτόκου στον πύργο του περιβόλου της Αγίας Σοφίας κρύβει αναμφίβολα πολιτικές προεκτάσεις, ενώ δηλώνει ίσως και μια προσπάθεια εξιλέωσης του αυτοκράτορα. Με τον Ιωάννη συνδέεται και ο ομώνυμος πύργος που ακόμη σώζεται στην ακρόπολη της Τραπεζούντας. Οι δύο τελευταίες δεκαετίες της αυτοκρατορίας της σημαδεύτηκαν από τη δραματική προσπάθεια αντίστασης στους Τουρκομάνους και στους Οθωμανούς. Το καλοκαίρι του 1461 ο Μωάμεθ Β, που οκτώ χρόνια πριν είχε καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, έφτασε προ των πυλών. Η πόλη παραδόθηκε στο θριαμβευτή σουλτάνο. Η συμβολή μιας μερίδας της αριστοκρατίας που ήταν πρόθυμη να δεχτεί την τουρκική κυριαρχία στάθηκε καθοριστική γι' αυτή την εξέλιξη. Ο τελευταίος αυτοκράτορας της Τραπεζούντας Δαβίδ Β Μεγάλος Κομνηνός οδηγήθηκε και εγκαταστάθηκε μαζί με την οικογένειά του στην περιοχή του Στρυμόνα. Δύο χρόνια αργότερα, ο Δαβίδ, οι επτά από τους οκτώ γιους του και ο ανιψιός του εκτελέστηκαν στην Κωνσταντινούπολη με την κατηγορία της συνωμοσίας εναντίον του σουλτάνου. Άποψη των τειχών της Τραπεζούντας. H Αγία Σοφία Τραπεζούντας. Χαρακτικό του 18ου αιώνα. DreamPontos.com
Οψεις της οικονομικής ζωής Η αγροτική παραγωγή και η εμπορική δραστηριότητα υπήρξαν οι δύο άξονες στους οποίους στηρίχτηκε η ανθηρή οικονομία της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών και της πόλης της Τραπεζούντας ειδικότερα. Η πλούσια γη του Πόντου, με τις εύφορες κοιλάδες, τα μεγάλα δάση και λιβάδια, αποτέλεσε τη βάση της αυτάρκειας των κατοίκων σε γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα, καθώς και σε ξυλεία απαραίτητη στην οικοδομική και τη ναυπηγική. Πολλά από αυτά τα προϊόντα ήταν εξαγώγιμα, όπως και μέρος των αλιευμάτων των παραλίων. Η κατανομή της γης στην περιοχή της Τραπεζούντας ακολουθούσε τα σχήματα που επικρατούσαν και στο υπόλοιπο Βυζάντιο, ενώ αντίστοιχη ήταν η φορολογία και η νομοθεσία που ρύθμιζε κατά καιρούς την εκμετάλλευση της γης. Από τα έγγραφα της περιοχής συμπεραίνεται ότι η μικρή ιδιοκτησία, που αρχικά συνυπήρχε με τη μεγάλη, απορροφήθηκε σταδιακά μέχρι τα τέλη του 13ου αιώνα από τις κτήσεις των μεγάλων οικογενειών, της Εκκλησίας, της αυτοκρατορικής οικογένειας και του αυτοκράτορα. Ωστόσο, στην περιοχή της Τραπεζούντας -αντίθετα από το υπόλοιπο Βυζάντιο και κυρίως τη Μικρά Ασία- η μεγάλη γαιοκτησία δεν αναπτύχθηκε υπερβολικά, λόγω της ορεινής διαμόρφωσης του εδάφους που δεν επέτρεπε τη δημιουργία πολύ μεγάλων κτημάτων, αλλά και ως αποτέλεσμα της πολιτικής των Μεγάλων Κομνηνών. Στις πόλεις, και προπάντων στην Τραπεζούντα, ποικίλες ήταν οι "τέχνες" και τα "επιτηδεύματα" που ασκούσαν οι κάτοικοι. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Ιωάννη Ευγενικού στην αυτάρκεια της Τραπεζούντας και στις δυνατότητες που παρείχε σε γεωργούς, βιοτέχνες και επαγγελματίες: "Μόνη γαρ ήδε πόλις, ή κομιδή γε συν ολίγαις, πάσιν έργοις και πάσαις επιστήμαις διαρκεί, και τα παρ' εαυτής απάσαις τέχναις και επιτηδεύμασι χορηγεί [...] τοις εμπόροις δε παν, ό,του δέοιντο [...]". H πλούσια γη του Πόντου συντέλεσε στην αυτάρκεια των κατοίκων σε γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα. Μικρογραφία χειρογράφου, που προέρχεται από εργαστήριο της Tραπεζούντας και απεικονίζει γεωργική σκηνή. Χρονολογείται στα 1346. Άγιο Όρος, Μονή Βατοπεδίου DreamPontos.com
Στις πόλεις του Πόντου και κυρίως στην Τραπεζούντα λειτουργούσαν εργαστήρια παρασκευής υφασμάτων, φημισμένων για τη λεπτή ύφανση και την περίτεχνη διακόσμησή τους. Εμπόριο H ζηλευτή στρατηγική θέση της Τραπεζούντας, που της εξασφάλιζε άνετη πρόσβαση στη νότια Ρωσία, στα βάθη της Ασίας αλλά και στη Δύση, την ανέδειξε σε αδιαμφισβήτητο κέντρο του εξαγωγικού και διαμετακομιστικού εμπορίου. Μέχρι το 12ο αιώνα εξάγονταν από την πόλη της Τραπεζούντας και την ευρύτερη περιοχή του Πόντου προς την Κωνσταντινούπολη και προς άλλα κέντρα αρώματα και φαρμακευτικά είδη, βαφές, υφάσματα, ξυλεία, κρασί, οπωρικά, ορυκτά και μεταλλεύματα. Από το 12ο αιώνα και εξής οι εμπορικοί δρόμοι διευρύνθηκαν προς την Κριμαία, την Ιβηρία του Καυκάσου και τη Μολδαβία και τελικά προς τη Δύση, με κύριους διάμεσους Γενουάτες και Βενετούς εμπόρους. Στη φάση αυτή η Τραπεζούντα εξήγε τα προϊόντα της, ενώ εισήγε σιτηρά και άλλα τρόφιμα απαραίτητα για την κάλυψη των διατροφικών αναγκών των κατοίκων της. Το πιο επικερδές για την πόλη ήταν το διαμετακομιστικό εμπόριο, δεδομένου ότι για τους Δυτικούς ο δρόμος προς την Ανατολή περνούσε μέσω της Χαλδίας και της Τραπεζούντας. Η ιστορική συγκυρία υπήρξε ευνοϊκή, καθώς μετά την καταστροφή της Βαγδάτης από τους Μογγόλους η Τραπεζούντα έγινε ο μοναδικός σύνδεσμος ανάμεσα στους δρόμους των καραβανιών της κεντρικής Ασίας και στα λιμάνια της Ρωσίας και της Δυτικής Ευρώπης. Έτσι, μέσω της πόλης διεξαγόταν, σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα, το εμπόριο ειδών πολυτελείας. Στις εμποροπανηγύρεις της Τραπεζούντας και προπάντων στην περίφημη του αγίου Ευγενίου προσέρχονταν "έμποροι πλείστοι και όλβιοι". Ο Ιωάννης Ευγενικός και κυρίως ο Βησσαρίων έχουν περιγράψει εναργώς τις σφύζουσες από ζωή και κίνηση αγορές της πόλης, όπου συναντιόνταν έμποροι κάθε προέλευσης: Ρώσοι, Αρμένιοι, Γεωργιανοί, Άραβες, Εβραίοι, Βενετοί και Γενουάτες. Εξαίρετη θέση μεταξύ αυτών κατείχαν οι Ιταλοί έμποροι, οι κυρίαρχοι του θαλάσσιου εμπορίου που διεξαγόταν στην ανατολική Μεσόγειο κατά την εποχή εκείνη. Οι Βενετοί και κυρίως οι Γενουάτες, βάσει προνομίων που τους είχαν παραχωρηθεί από τους Μεγάλους Κομνηνούς, διέθεταν δικές τους συνοικίες στην πόλη και ιδιωτικές αποθήκες τόσο στην Τραπεζούντα, όσο και σε άλλα λιμάνια της αυτοκρατορίας. Την ίδια εποχή ανάλογης προνομιακής μεταχείρισης έχαιραν οι Ιταλοί έμποροι και στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, με αντάλλαγμα την οικονομική βοήθεια ή τη συμμαχία των πόλεών τους. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι οι Ιταλοί δεν είχαν ποτέ φορολογική ατέλεια στην Αυτοκρατορία των Μεγάλων Κομνηνών, γεγονός ενδεικτικό τόσο για την πολιτική όσο και για την οικονομική κατάστασή της. DreamPontos.com
Η γεωγραφική θέση της Τραπεζούντας ευνοούσε ιδιαίτερα την ανάπτυξη του εμπορίου. Χάρτης στον οποίο σημειώνονται οι εμπορικοί δρόμοι του Πόντου κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Νομίσματα των Μεγάλων Κομνηνών Αν και το βυζαντινό νομισματικό σύστημα προέβλεπε την ύπαρξη πολλών νομισματοκοπείων διασκορπισμένων ανά την επικράτεια, μέχρι τον 11ο αιώνα δε μαρτυρείται η λειτουργία νομισματοκοπείου, έστω και τοπικού, στον Πόντο, γεγονός που οφειλόταν πιθανότατα στη μειωμένη ασφάλεια της περιοχής, λόγω της γεωγραφικής απομόνωσης και των εχθρικών επιδρομών. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι μια ομάδα νομισμάτων κόπηκαν στην Τραπεζούντα κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του Θεοδώρου Α Γαβρά. Πρόκειται για μικρά χάλκινα νομίσματα που κατατάσσονται στις ανώνυμες βυζαντινές κοπές του 11ου αιώνα, αν και μερικά από αυτά αναφέρουν τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α Κομνηνό. Η άποψη αυτή ωστόσο έχει δεχτεί έντονη αμφισβήτηση από την επιστημονική κοινότητα. Νομισματική δραστηριότητα, ενδεικτική της ευημερίας της περιοχής και της έντασης των εμπορικών συναλλαγών, εμφανίζεται κατά το 13ο και 14ο αιώνα στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Τα ασημένια νομίσματα της Αυτοκρατορίας των Μεγάλων Κομνηνών ονομάστηκαν από τους συγχρόνους τους "άσπρα", προφανώς λόγω του χρώματός τους. Τουλάχιστον από το 14ο αιώνα ονομάζονταν και "Κομνηνάτα" (Cominiati στα λατινικά), λόγω της προέλευσής τους. Ο πρώτος αυτοκράτορας ο οποίος έκοψε χάλκινο νόμισμα που έφερε το όνομά του ήταν ο Ανδρόνικος Α Γίδων. Στο Μανουήλ Α Μεγάλο Κομνηνό αποδίδονται οι πρώτες κοπές σε πολύτιμο μέταλλο. Πρόκειται για ασημένια κυρτά νομίσματα, με την παράσταση της ένθρονης Παναγίας στον εμπροσθότυπο και τη μορφή του αυτοκράτορα ισταμένου στον οπισθότυπο. Τα νομίσματα αυτά θεωρούνται εξέλιξη βυζαντινών κοπών του Αλεξίου Α Κομνηνού. Τα διαδέχτηκαν επίπεδα νομίσματα με την παράσταση του αγίου Ευγενίου στον εμπροσθότυπο. Ο τύπος αυτός, με την απεικόνιση του πολιούχου αγίου στη μια πλευρά και του αυτοκράτορα στην άλλη, καθιερώθηκε με ελάχιστες εικονογραφικές παραλλαγές στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Το βάρος των νομισμάτων ήταν 2,9 γραμμάρια, γεγονός που παραπέμπει περισσότερο στο μουσουλμανικό dirhem ή σε σύγχρονες αρμενικές κοπές παρά στο βυζαντινό νομισματικό σύστημα. Η καθαρότητα σε ασήμι έφτανε γενικά το 95%. Στη διάρκεια της βασιλείας του Ιωάννη Β και των διαδόχων του ωστόσο, το βάρος και η καθαρότητα των ασημένιων νομισμάτων μειώθηκαν σταδιακά, ακολουθώντας την παρακμή της αυτοκρατορίας. Οι κοπές της Τραπεζούντας διέφεραν κατά πολύ από αυτές των κρατών που προέκυψαν μετά την άλωση της Πόλης το 1204, δηλαδή της Ηπείρου, της Θεσσαλονίκης και της Νίκαιας. Η επιλογή του ασημιού ως βασικού μετάλλου έγινε κατ' επίδραση των νομισματικών συστημάτων γειτονικών περιοχών και λόγω της δυνατότητας εξόρυξης του μετάλλου σε ορυχεία της περιοχής. Ας σημειωθεί ότι παρά το μονομεταλλικό χαρακτήρα του συστήματος η κοπή των ασημένιων
νομισμάτων έβαινε παράλληλα με την κοπή αντίστοιχων χάλκινων κυρτών, απομιμήσεων παλαιοτέρων βυζαντινών νομισμάτων. Οι κοπές αυτές ονομάζονταν πιθανότατα από τους συγχρόνους τους "τραχέα", όπως και τα αντίστοιχα βυζαντινά νομίσματα. H οικονομική ευημερία και η έντονη εμπορική δραστηριότητα του 13ου και του 14ου αιώνα πιστοποιείται μεταξύ άλλων και με την κοπή νομισμάτων στην Αυτοκρατορία της Tραπεζούντας. Στην εικόνα, νόμισμα του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Μιχαήλ (13441349). Οι όψεις της κοινωνίας Στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας σε ισχυρή δύναμη αναδείχθηκαν οι μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες, οι οποίες πολύ συχνά επισκίαζαν τους αυτοκράτορες και υπαγόρευαν τη διαδοχή στο θρόνο. Η ενδυνάμωση των μεγάλων ντόπιων οικογενειών ήρθε ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης των γαιοκτησιών και της δυνατότητας ελέγχου των δρόμων της ενδοχώρας από τους μεγαλογαιοκτήμονες. Παράλληλα, οι ευγενείς των ανακτόρων, οι οποίοι προέρχονταν κυρίως από την οικογένεια των Σχολαρίων, εξέφραζαν μια πολιτική στάση φιλικά προσκείμενη στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι συσχετισμοί δυνάμεων μεταξύ των οικογενειών μεταβάλλονταν και οι διαμάχες μεταξύ τους, που συχνά λάμβαναν διαστάσεις εμφύλιου πολέμου, ταλάνιζαν για μεγάλο διάστημα την αυτοκρατορία και εκτονώθηκαν μόνο με την επικράτηση του Αλεξίου Γ Μεγάλου Κομνηνού. Η ίδρυση του ποντιακού κράτους των Μεγάλων Κομνηνών ισχυροποίησε και τη θέση της Μητρόπολης Τραπεζούντος. Κατά καιρούς κάποιοι από τους Μεγάλους Κομνηνούς προσπάθησαν ανεπιτυχώς να αυτονομήσουν την Εκκλησία της Τραπεζούντας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Ωστόσο, η Μητρόπολη Τραπεζούντος κατείχε υψηλή θέση στην ιεραρχία των μητροπόλεων του Πατριαρχείου, ενώ διακεκριμένοι εκκλησιαστικοί άνδρες χρημάτισαν αρχιερείς της. Παράλληλα, η μακρά μοναχική παράδοση του Πόντου αλλά και οι δαψιλείς χορηγίες των Μεγάλων Κομνηνών είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη σημαντικών μονών στην ευρύτερη περιοχή και στην
πόλη της Τραπεζούντας. Πέρα από λαμπρά θρησκευτικά καθιδρύματα οι μονές αυτές υπήρξαν κέντρα της οικονομικής και κοινωνικής ζωής, αλλά και της ανάπτυξης και διάσωσης του πολιτισμού. Εκτός του Πόντου, οι αγιορείτικες Μονές Μεγίστης Λαύρας και Διονυσίου ακτινοβολούν ομοίως τη θρησκευτική παράδοση της περιοχής, η πρώτη καθώς ιδρύθηκε από τον όσιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη και η δεύτερη ως λαμπρό καθίδρυμα του Αλεξίου Γ Μεγάλου Κομνηνού. Οι μεγάλες Τραπεζουντιακές οικογένειες Πολλές επιφανείς βυζαντινές οικογένειες συνδέονταν με τον Πόντο με σχέσεις καταγωγής ή άλλου είδους, όπως οι Κρηνίτες, οι Λακαπηνοί, οι Μαλεΐνοι, οι Φωκάδες, οι Δούκες, οι Κουρκούες, οι Κεκαυμένοι και οι Κομνηνοί. Στη συνέχεια παρουσιάζουμε σύντομα κάποιες από τις οικογένειες που ήταν ιδιαίτερα συνδεδεμένες με την πόλη ή με την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλές ποντιακές οικογένειες συνδέονταν με σχέσεις καταγωγής ή συγγένειας με μεγάλους γεωργιανούς ή λαζικούς οίκους. Οι Γαβράδες Η οικογένεια των Γαβράδων κυριάρχησε στην πολιτική σκηνή του Πόντου κατά τον 11ο και 12ο αιώνα και συνδέθηκε με τις κινήσεις αυτονόμησης της περιοχής από τη βυζαντινή εξουσία. Πολλοί Γαβράδες διακρίθηκαν στη βυζαντινή κοινωνία και στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, κάποιοι προσχώρησαν στους Σελτζούκους, ενώ ένα παρακλάδι της οικογένειας, γνωστοί ως "Khovra", χρημάτισαν ηγεμόνες της Κριμαίας. Θρυλική υπήρξε η δράση κάποιων μελών, ενώ ο Θεόδωρος Α Γαβράς αγιοποιήθηκε από την τοπική Εκκλησία. Στη μνήμη του οικοδομήθηκε ναός και σώζεται μια ακολουθία και μια αφήγηση του μαρτυρίου του. H οικογένεια των Γαβράδων κυριάρχησε στην πολιτική σκηνή του Πόντου τον 11ο και το 12ο αιώνα. Μικρογραφία χειρογράφου, στην οποία εικονίζεται η Παναγία με την Άννα Γαβράδαινα, σύζυγο του Θεοδώρου Γαβρά. Το χειρόγραφο χρονολογείται στα 1067. DreamPontos.com