Τ Ε Λ Ι Κ Η Ε Κ Θ Ε Σ Η

Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑΣ - ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΘΩΡΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΙΟΝΟΤΗΤΩΝ ΣΤΟ ΛΕΚΑΝΟΠΕ ΙΟ ΑΤΤΙΚΗΣ Η Ι ΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΤΣΙΓΓΑΝΩΝ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΧΩΡΟ Τ Ε Λ Ι Κ Η Ε Κ Θ Ε Σ Η ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΟΜΑ Α Ι. ΠΟΛΥΖΟΣ, Αρχ/κτων - Πολεοδόµος, Καθηγητής Ε.Μ.Π. (Επιστηµονικός Υπεύθυνος) Θ. ΒΛΑΣΤΟΣ, Αρχ/κτων - Πολεοδόµος Συγκ/γος, Επ. Καθηγητής Ε.Μ.Π. Ε. ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ, ρ. Αρχ/κτων - Πολεοδόµος Ε.Μ.Π. Μ. ΤΕΡΖΟΠΟΥΛΟΥ, Εθνολόγος Φ. ΤΟΥΝΤΑ, ρ. Αρχ/κτων - Πολεοδόµος ΕΜΠ ΕΙ ΙΚΟΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΗΣ. ΜΑΝΤΖΑΝΑΣ, τελειόφοιτος του Τµήµατος Πολ. Μηχανικών Ε.Μ.Π 1998 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Περίληψη της τελικής έκθεσης 3 σελίδα 2. Αναλυτική Έκθεση της πορείας του ερευνητικού έργου και των ερευνητικών αποτελεσµάτων - Αναφορά στις εργασίες που έγιναν ανά φάση 5 3. Σύνοψη συµπερασµάτων 7 4. Τελικό προϊόν 15 5. ηµοσιεύσεις 16 6. Νέοι ερευνητές 17 7. Παράρτηµα 18 2

1. Περίληψη της τελικής έκθεσης Η έρευνα ασχολήθηκε µε την πολιτισµική και κοινωνική έκφραση των µειονοτήτων στον αστικό χώρο και ειδικά στο Λεκανοπέδιο Αττικής. Στις δύο φάσεις αντιµετώπισε, αφενός τους οικονοµικούς και πολιτικούς πρόσφυγες που συγκεντρώνονται στην Αθήνα και το Λεκανοπέδιο από τις Τρίτες Χώρες και τις πρώην σοσιαλιστικές χώρες, καθώς και τους Έλληνες του Πόντου και, αφετέρου, τους Τσιγγάνους. ιαπιστώθηκε ότι η πόλη είναι πλέον ο υποδοχέας διαφορετικών πολιτισµικών οµάδων οι οποίες, καθώς δεν γίνονται ως έχουν αποδεκτές, περιθωριοποιούνται και καταλήγουν να χαρακτηρίζονται µειονότητες. ιαβιούν και διαχειρίζονται τον αστικό χώρο διαφορετικά και αυτή τους η ετερότητα αποτελεί ένα επιπλέον στοιχείο αντίδρασης της κυρίαρχης κοινωνίας. Ουσιαστικά, οι µειονότητες συγκεντρώνονται στους µη-τόπους της περιρρέουσας κοινωνίας, τους αχρησιµοποίητους τόπους της πόλης και του περιαστικού της χώρου και θωρακίζονται αναπτύσσοντας εκεί τους µηχανισµούς άµυνας, στην προσπάθεια της εθνοκεντρικής κοινωνίας να επιβάλλει την αφοµοίωση τους. Στην εξελικτική αυτή διαδικασία, κάποιες οµάδες ανταποκρίνονται στο δίληµµα που συνεχώς τίθεται «περιθώριο ή ένταξη» και «αφοµοιώνονται», χάνουν την πολιτισµική και κοινωνική τους ταυτότητα. Το ζήτηµα όµως παραµένει για τις οµάδες εκείνες που προτιµούν να παραµένουν στο «περιθώριο», το οποίο συχνά µετεξελίσσεται σε γκέτο. Μια τέτοια χαρακτηριστική οµάδα είναι οι Τσιγγάνοι, που έχουν αναπτύξει µια ιδιόµορφη «εδαφικότητα» προκειµένου, δια του περιθωρίου, να επιβιώνουν πλάι στην κυρίαρχη, την περιρρέουσα κοινωνία, διατηρώντας, όµως, ταυτόχρονα την κοινωνική τους ιδιαιτερότητα. Η περιθωριοποίησή τους φάνηκε ότι είναι σύµφυτη µε την αστικοποίηση, δηλαδή τη διαβίωσή τους στον αστικό χώρο. Παρά τη φαινοµενική εξοµοίωση, µέσα από την προσαρµογή ή/και τον προσπολιτισµό, διατηρούν τις κοινωνικές τους δοµές. Χρησιµοποιούν τον αστικό χώρο µε τέτοιους τρόπους, ώστε να εξυπηρετούν την ανάγκη της κοινωνικής και οικονοµικής τους επιβίωσης. 3

H περιρρέουσα κοινωνία και οι δοµές της ίδιας της πόλης, προσπαθούν να επιβάλλουν τους δικούς τους κανόνες, ώστε να επιτυγχάνεται η συνοχή που στηρίζεται στην µονοπολιτισµικότητα. Συχνα, η άρνηση εκ µέρους των µειονοτήτων να αποδεχθούν τα πρότυπα συµπεριφοράς στον αστικό χώρο, καταλήγει σε ρατσιστικές αντιλήψεις, σε φαινόµενα ρατσισµού στην πόλη. Ωστόσο, η συνειδητοποίηση της ανάγκης σεβασµού της ετερότητας στο κοινωνικό πεδίο, αλλά και στον οικιστικό ιστό, προάγει τον πολιτισµό. Ο ρόλος της Τοπικής και Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης είναι σηµαντικός προς αυτήν την κατεύθυνση, καθώς µπορούν να δηµιουργήσουν συνθήκες πολλαπλών εφαρµογών. 4

2. Αναλυτική έκθεση της πορείας του ερευνητικού έργου και των ερευνητικών αποτελεσµάτων - Αναφορά στις εργασίες που έγιναν ανά φάση Ξεκινώντας το ερευνητικό πρόγραµµα διαπιστώθηκε ότι έπρεπε, κατ αρχήν, να δοθεί ο ορισµός της έννοιας «µειονότητα», «µειονοτική οµάδα». Με την αναλυτική θεωρητική προσέγγιση που έγινε, η ερευνητική οµάδα προσανατολίσθηκε στον επανακαθορισµό του αντικειµένου της Α Φάσης και εξέτασε µόνον ως µια οµάδα όλες τις µειονότητες, πλην των Τσιγγάνων, οι οποίοι αποτέλεσαν το αντικείµενο της Β Φάσης. Η µεθοδολογική αυτή τροποποίηση σε σχέση µε το αρχικό χρονοδιάγραµµα αποδείχθηκε επιτυχής, διότι επέτρεψε τη σύνταξη των συµπερασµάτων των επιµέρους φάσεων, που είναι σαφώς διακριτά, αφού ο διαχωρισµός των κοινωνικών χαρακτηριστικών εκφράζεται αντίστοιχα και στο χώρο. Το αντικείµενο του ερευνητικού προγράµµατος της Α Φάσης στηρίχθηκε : Στην αποτύπωση των τόπων διαµονής µε επιτόπια έρευνα, αλλά και σε εκτενείς και αναλυτικές συνεντεύξεις µε φορείς των µειονοτήτων και ιδιαίτερα των οικονοµικών και πολιτικών µεταναστών Σε επαφές µε ήµους και κεντρικές Υπηρεσίες, όπως, Υπουργείο Εξωτερικών, ΟΗΕ, ιεθνής Κοινωνική Υπηρεσία, Τµήµα Αλλοδαπών, κ.λπ. Οι επαφές αυτές οδήγησαν: Στη δόµηση της διαχρονικής σχέσης που υπάρχει µεταξύ των µειονοτήτων και του χώρου στην Αθήνα και το Λεκανοπέδιο γενικότερα. Στη σύνταξη χαρτών, όπου φαίνεται ο τόπος της εγκατάστασής τους. Στην κατανόηση της κρατικής πολιτικής. Με τις αναλυτικές εργασίες της Α Φάσης, διατυπώθηκαν τελικά ορισµένες διαπιστώσεις που αφορούν, τόσο στην χωρική και κοινωνική σχέση που υπάρχει ανάµεσα στις κοινωνικές οµάδες που εξετάσθηκαν, όσο και στον αστικό και περιαστικό χώρο. 5

Στη Β Φάση, εξετάσθηκαν η κοινωνική οµάδα των Τσιγγάνων, η οποία αποδείχθηκε ότι αποτελεί µια ιδιόµορφη παρουσία στο σύνολο των µειονοτήτων. Για το λόγο αυτό, το κεφάλαιο των κοινωνικών χαρακτηριστικών τους επεκτάθηκε αρκετά σε θεωρητικό και ιστορικό γενικά επίπεδο και, στην συνέχεια, έγινε µια διαχρονική ανάλυση της χωρικής σχέσης των Τσιγγάνων µε το Λεκανοπέδιο. Η ανάλυση αυτή στηρίχθηκε σε ιστορικές πηγές, αλλά και σε συνεντεύξεις µε ηλικιωµένους Τσιγγάνους διαφόρων γεωγραφικών περιοχών. Έτσι, εντοπίσθηκαν και αποτυπώθηκαν σε χάρτη οι περιοχές όπου ζουν Τσιγγάνοι. Από τη γενική θεώρηση διαπιστώθηκε ότι ο µόνος τρόπος για την αντιµετώπιση των ζητηµάτων που ετέθηκαν από το πρόγραµµα ως αντικείµενο έρευνας, ήταν η διεξοδική επιτόπια έρευνα που έγινε µε πεδίο αναφοράς τα Άνω Λιόσια, αλλά και µακροσκοπικά και σε άλλους ήµους του υτικού Λεκανοπεδίου, όπως Ζεφύρι και Μενίδι. Με αυτόν τον τρόπο µελετήθηκε το φαινόµενο της εδραιοποίησης, σε συνδυασµό µε την αστικοποίηση και την περιθωριοποίηση, στο χώρο. Η αστικοποίηση των Τσιγγάνων αποδείχθηκε ότι περνά µέσα από ιδιαίτερες µορφές χρήσης του οικιστικού ιστού. Η επιτόπια έρευνα στα Άνω Λιόσια έγινε στους 4 ξεχωριστούς «θύλακες» στους οποίους ζουν οι Τσιγγάνοι, µε αποτέλεσµα να είναι εφικτές και οι µεταξύ τους συγκρίσεις, που οδηγούν, µαζί µε τα γενικά συµπεράσµατα, σε επιµέρους αξιολογήσεις οι οποίες κλείνουν τη Β Φάση. Τέλος, θα πρέπει να επισηµανθεί ότι, η επιλογή του ήµου Άνω Λιοσίων ήταν επιτυχής, διότι είναι ένας ήµος που εφάρµοσε µια πολιτική για το ζήτηµα των Τσιγγάνων, τόσο σε γενικά θέµατα, όσο και κυρίως στον αστικό χώρο, µε τις προτάσεις αναπλάσεων και επεκτάσεων του σχεδίου πόλεως. Έτσι, µέσα από τη µελέτη περίπτωσης και την αναγωγή στο γενικό, η έρευνα κατέληξε σε ορισµένες διαπιστώσεις που πιστεύουµε ότι είναι χρήσιµες, τόσο από άποψη µεθοδολογικής προσέγγισης του ζητήµατος των Τσιγγάνων, όσο και από άποψη ουσιαστικών αποτελεσµάτων, χρήσιµων για µελέτες εφαρµογής χωρικής πολιτικής στον αστικό χώρο, εκ µέρους των φορέων Τοπικής και Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης. 6

3. Σύνοψη συµπερασµάτων Με βάση τα όσα αναφέρθηκαν στο προηγούµενο κεφάλαιο, διαπιστώθηκε ότι υπάρχουν δύο διαφορετικά πολιτισµικά επίπεδα. Πρόκειται για την κοινωνία υποδοχής, η οποία έχει δεχθεί τον τελευταίο αιώνα πολλά κύµατα µαζικών εγκαταστάσεων διαφορετικών πληθυσµιακών οµάδων, οι οποίες ήταν βασικά οµοεθνείς, είτε παλιότερα οι µικρασιάτες, είτε προπολεµικά και κυρίως µεταπολεµικά οι εσωτερικοί µετανάστες. Η διαφοροποίηση της τελευταίας 20ετίας έγκειται στο ότι πρόκειται για «ξένους», αλλοεθνείς, που προέρχονται από χώρες του Τρίτου Κόσµου, της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων, αλλά και επαναπατριζόµενους Έλληνες του Πόντου, από την ΕΣΣ. Θεωρώντας ότι η µειονότητα είναι µια µικρή πληθυσµιακά κοινωνική οµάδα, µε µέλη που τα συνδέουν χαλαροί ή ισχυροί δεσµοί και που βρίσκεται στο εσωτερικό ενός γεωγραφικού και κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο κυριαρχούν πολιτισµικές αξίες διαφορετικές από τις δικές της, καταλήγουµε ότι όλες αυτές οι οµάδες ζουν σε ένα περιβάλλον όχι απλά ξένο, αλλά και συχνά πολύ εχθρικό. Για όσους προσφεύγουν στην πόλη η ανάγκη επιβίωσης απέναντι στο ξένο περιβάλλον οδηγεί σε δύο επιλογές. Πρόκειται, αφενός για την ενσωµάτωση της µειονότητας στα πρότυπα της πλειονότητας µε εγκατάλειψη της πολιτισµικής της ταυτότητας, που δεν είναι πάντα εφικτό, διότι προϋποθέτει την αµφίδροµη συναίνεση, της πλειονότητας και της µειονότητας και, αφετέρου, για τη θωράκισή της στο εσωτερικό του ξένου περιβάλλοντος, που συνεπάγεται την εγκατάσταση σε υποβαθµισµένες ή και αποµακρυσµένες αστικές ή περιαστικές περιοχές. Αποδείχθηκε ότι ιδιαίτερης έρευνας έχρηζε η δεύτερη περίπτωση. Η θωράκιση µιας οµάδας στο εσωτερικό ενός ξένου πολιτισµικά περιβάλλοντος έχει δυό συνιστώσες: 7

Την συλλογικότητα. Η εγκατάσταση των µελών της οµάδας στο χώρο της ίδιας πολεοδοµικής ενότητας, διευκολύνει την επικοινωνία και τη διαµόρφωση, σε µικροκλίµακα, µιας οικείας πολιτιστικής ατµόσφαιρας. Την επιλογή χώρων - θυλάκων, µε σαφώς διακριτά όρια τα οποία αντιστοιχούν σε γραµµικές ή άλλης µορφής ασυνέχειες, φυσικές ή τεχνητές, όπως ρέµατα, αδόµητες επιφάνειες, συγκοινωνιακά έργα, κλπ. Τα όρια αυτά δηµιουργούν ένα φυσικό διαχωρισµό µεταξύ του χώρου που εγκαθίσταται η µειονότητα και της υπόλοιπης αστικής περιοχής, διαχωρισµό επιθυµητό και από τις δύο πλευρές. Η µειονότητα αποκτά µέσω αυτού του φυσικού ορίου ένα «τείχος» προφύλαξης, ενώ η πλειονότητα αποµονώνει και ελέγχει ευκολότερα τη ξένη οµάδα. Πρέπει να παρατηρηθεί εδώ ότι συµβαίνει συχνά οι αξίες γης στους θύλακες αυτούς, λόγω της κακής τους σύνδεσης µε τον υπόλοιπο ιστό, να είναι µικρές και προσιτές στα χαµηλά εισοδήµατα των µειονεκτουσών οµάδων. Στην περιθωριοποίηση συχνά παρουσιάζονται εικόνες που θα χαρακτηρίζαµε «γκέτο». Πολεοδοµικές και κοινωνικές «νησίδες», µε όλα τα χαρακτηριστικά της ένδειας (ανυπαρξία υπηρεσιών και έργων υποδοµής, εκπαίδευση, υγεία, απαγορευτική σχεδόν πρόσβαση στην αγορά εργασίας, παράνοµες οικονοµικές δραστηριότητες, βία, κ.λπ.), περιβαλλόµενες από ενα κλίµα διακρίσεων, φόβου και ρατσισµού µε βαθύ το χάσµα ανάµεσα σ' αυτές και την περιβάλλουσα κοινωνία, είναι τα σύγχρονα «γκέτο». ιαπιστώθηκε ότι η µετάλλαξη από την περιθωριοποίηση στην γκετοποίηση είναι µια εξέλιξη, συχνά αναπόφευκτη για κάποιες κοινωνικές κατηγορίες. Η άρνηση της µονοεθνικής κοινωνίας να αποδεχθεί την πολυµορφία που θέλει να εκφρασθεί και στον αστικό χώρο, βρίσκεται στη ρίζα των περιθωροποιήσεων. Από την άλλη, η ανάγκη θωράκισης της οµάδας, προκειµένου να διατηρήσει τα πολιτισµικά και κοινωνικά της χαρακτηριστικά συµβάλλει στην µετεξέλιξη της περιθωριοποίησης, σε γκετοποίηση. 8

Στο πλαίσιο της περιθωριοποίησης και βέβαια της γκετοποίησης, «επιλέγεται» από τις µειονότητες η χρήση των µη-τόπων της κυρίαρχης κοινωνίας, των χωρικών κενών της. Αυτά τα κενά γίνονται οι τόποι των "ξένων". Σε αρκετές περιπτώσεις, η απορρόφηση των συγκεκριµένων οµάδων από την πόλη γίνεται προοδευτικά, χωρίς την παρέµβαση του κρατικού µηχανισµού, µε την εγκατάστασή τους στις περιοχές µε τις µικρότερες αξίες γης. Η πόλη είναι ένα πολύµορφο σώµα, όπου συνυπάρχουν περιοχές ακριβές και φτωχές, δοµηµένες και αδόµητες, εξοπλισµένες και ανοργάνωτες. Οι οικονοµικοί πρόσφυγες, οι µειονότητες αναζητούν τα κενά της πόλης, τους υποβαθµισµένους θύλακες και εκεί εγκαθίστανται. Οι θέσεις πάντως που επιλέγουν είναι ένας δείκτης για τη κατανόηση της δοµής και της συγκρότησης της πόλης. Πού βρίσκονται αυτά τα κενά; Κάθε πόλη παρουσιάζει τη δική της σύνθεση χώρων, τη δική της µορφή. Ως µορφή εδώ εννοείται η εικόνα που προσφέρουν στο χώρο οι τόσες παράµετροι που συµµετέχουν στη συγκρότηση του πολεοδοµικού οργανισµού: το φυσικό ανάγλυφο και τα άλλα γεωγραφικά χαρακτηριστικά, η κατανοµή των χρήσεων γης, οι χαράξεις του οδικού δικτύου, η εξέλιξη των οικοδοµικών όγκων, υψών και οικιστικών πυκνοτήτων, η γεωγραφία των κυκλοφοριακών ροών που αντιστοιχούν στη δυναµική της πόλης και, τέλος, η κοινωνική γεωγραφία που είναι συνδεδεµένη µε όλα τα παραπάνω. Υπάρχουν ορισµένες οµάδες που έλκονται περισσότερο από τη µητρόπολη και ιδιαίτερα από το µητροπολητικό κέντρο. Σε κενά που παρουσιάζονται εκεί, ζουν, κατοικούν στις υποβαθµισµένες ζώνες, αλλά και οικειοποιούνται τµήµατα του δηµόσιου χώρου, που µετατρέπεται σε τόπους συνάντησης, εκεί που κάνουν το σεργιάνι τους. Αξίζει να σηµειωθεί ότι ο δρόµος είναι ο κατ' εξοχήν χώρος όπου ζει ο πρόσφυγας, ο άστεγος, ο ξένος. Μέσα από το δρόµο επικοινωνεί µε την κοινωνία στην οποία κατέφυγε. Μέσω του δρόµου αναζητά δεσµούς επιβίωσης µε την κοινωνία που απέρριψε. Ο δρόµος είναι ο δωρεάν δηµόσιος χώρος, ο χώρος της έστω και ψεύτικης και φευγαλέας συνάντησης ανάµεσα στους δύο άνισους κόσµους. 9

Η πόλη λειτουργεί ως ένας χώρος µε κανόνες µιας µονοεθνικής κοινωνίας και έτσι διατηρεί τη συνοχή της. Ταυτόχρονα όµως, στην πόλη αυτή η πραγµατικότητα είναι πολύ διαφορετική, καθώς συγκεντρώνει διαφορετικές πολιτισµικές και κοινωνικές οµάδες, που µερικές από αυτές δεν δέχονται την προσφερόµενη οµογενοποίηση, την αφοµοίωσή τους. Μια τέτοια περίπτωση είναι οι Τσιγγάνοι, στους οποίους, όπως και στις άλλες µειονότητες τίθεται το δίληµµα «περιθωριοποίηση ή αφοµοίωση» και οι θέσεις, οι οποίες ως τακτική στην πολιτική του χώρου προβάλλονται συνεχώς : «η αποδοχή στην περιρρέουσα κοινωνία δια της αφοµοίωσης» οι κοινωνικές διακρίσεις - ο ρατσισµός στο περιθώριο, έως ότου επέλθει η αφοµοίωση. Οι Τσιγγάνοι, σε αντίθεση µε τις υπόλοιπες µειονότητες είναι πιο σθεναροί. Οι τσιγγάνικοι θύλακες, που δηµιουργήθηκαν παλιότερα στην Αγία Βαρβάρα και πιο πρόσφατα, τη δεκαετία του 70, στις τότε περιαστικές ζώνες, έχουν ενσωµατωθεί πλέον στον αστικό ιστό, αποτελώντας όµως κάποια ιδιόµορφα τµήµατά του, κάποια τµήµατα που εγγράφονται µε µια ιδιαιτερότητα. Αφενός, είναι ζώνες µε τις λιγότερες εξυπηρετήσεις, µε τη µικρότερη επαφή µε τον υφιστάµενο κοινωνικό εξοπλισµό της πόλης, είναι οι πιο υποβαθµισµένες, προδιαγράφοντας την έννοια του περιθωρίου και, αφετέρου, φέρουν στοιχεία του ιδιαίτερου πολιτισµού των Τσιγγάνων, όπως αυτά εκφράζονται στο χώρο του οικοπέδου - την αυλή, ή στην όψη του σπιτιού µε τα χαρακτηριστικά χρώµατα ή άλλα κτιριολογικά στοιχεία, προδιαγράφοντας την ιδιαιτερότητα και τη διακριτότητα της περιοχής. Η ιδιαιτερότητα αυτή εντείνεται από την πολύβουη κοινωνική ζωή που εγγράφεται στο χώρο και η οποία οχλεί την περιρρέουσα κοινωνία, σε συνδυασµό µε τα «µορφολογικά» χαρακτηριστικά που διατηρούν τα τσιγγάνικα κελύφη : ρούχα απλωµένα παντού, βοηθητικοί χώροι έξω, ρυπαρότητα, Datsun στην αυλή ή έξω από το σπίτι. Σε κάθε περίπτωση, µε τη µια ή την άλλη αιτία, προκαλείται µια διαρκής συγκρουσιακή σχέση µε την περιρρέουσα κοινωνία. Η αστικοποίηση συνοδεύεται από την περιθωριοποίηση. Στον οικιστικό ιστό, οι τσιγγάνικες οικογένειες δηµιουργούν ένα δικό τους κοινωνικό και χωρικό ιστό σύνδεσης, που λειτουργεί «πάνω» στον οικιστικό ιστό, που συνδέει τους συγγενείς και µη - συγγενείς οικογένειες ανάµεσα από τα κελύφη, τις αυλές, τους δρόµους και τις πλατείες. Είναι το κατοικείν τους, το κοινωνικό τους γίγνεσθαι, το οποίο «δοµείται» πάνω και ανάµεσα στον 10

οικιστικό ιστό, ώστε να επιβιώνουν, να αναπτύσσουν την εδαφικότητά τους. Στη διαδικασία αυτή παρατηρούνται φαινόµενα προσπολιτισµού, αποδοχής δηλαδή κάποιων πολιτιστικών στοιχείων από την περιρρέουσα κοινωνία. Άλλοτε οι τσιγγάνικες οµάδες απλά προσαρµόζονται, συχνά µέσα από την χρησιµοποίησή κάποιων στοιχείων. Χαρακτηριστικό παράδειγµα είναι η προσαρµογή στα επιφαινόµενα του συστήµατος διαχείρισης του χώρου από την κυρίαρχη κοινωνία. Η χρήση του Εµπράγµατου ικαίου, οι αγοραπωλησίες των οικοπέδων και των σπιτιών, οι ενοικιάσεις, είναι ένα αρχειακό θέµα, προκειµένου να επιτύχουν την επιβίωσή τους πάνω, δίπλα στον οικιστικό ιστό, στην πόλη. Ο προσπολιτισµός ή η προσαρµογή δεν είναι αποτέλεσµα της αφοµοιωτικής πολιτικής που ασκεί η κυρίαρχη κοινωνία. Πρόκειται για κάποιες εσωτερικές και πάντως συλλογικές διεργασίες, µε βάση τους µηχανισµούς της κοινωνικοποίησης, ώστε να αποτρέπονται οι ατοµικές επιλογές. Η εδαφικότητα των Τσιγγάνων, όσον αφορά την αστικοποίηση, συχνά παρερµηνεύεται. Η εξέλιξη που παρατηρείται στις «εικόνες» του κατοικείν τους είναι το αποτέλεσµα της παρακολούθησης ακριβώς της εξέλιξης της περιρρέουσας κοινωνίας. Η διαµονή στον αστικό ιστό, η χρήση των σπιτιών ως κελύφη διαµονής, δεν είναι πρωτόγνωρα στοιχεία στην µακραίωνη ιστορία τους. Προσαρµόζονται ή προσπολιτίζονται µέσα από τις συλλογικές διεργασίες, ώστε να επιτυγχάνουν τον έλεγχο της κοινωνίας δια του ελέγχου του χώρου, του κατοικείν τους. Αρνητικές επιπτώσεις δεν έχουν όλα τα επιφαινόµενα της λεγόµενης αστικοποίησης, που είναι απλά τα δείγµατα της προσαρµογής ή του προσπολιτισµού. Τα περισσότερα έχουν επώδυνες επιδράσεις. Για κάθε περίπτωση όµως οι τσιγγάνικες οµάδες παραθέτουν εγγενώς κάποια «αντίδοτα», που παράγονται από τους µηχανισµούς άµυνάς τους. Παρά τη λεγόµενη αστικοποίηση, οι Τσιγγάνοι φαίνεται ότι διατηρούν τα στοιχεία του πολιτισµού τους, όσον αφορά το µικροπεριβάλλον, το χώρο στη µικρή του κλίµακα. Απέναντι στην συστηµατικοποιηµένη κατοικία και αυλή των γειτόνων τους, οι Τσιγγάνοι συνεχίζουν να διατηρούν το δικό τους κώδικα οργάνωσης. Αποδέχονται τα σπίτια ως κελύφη, αποδέχονται τα εκάστοτε πρότυπα σπιτιών της περιρρέουσας κοινωνίας, αλλά συµπεριφέρονται σ αυτά σαν να είναι µια σκηνή, ένα καλύβι. Ζουν στον χώρο που είναι δοµηµένος από µια κοινωνία που στηρίζεται στο άτοµο, ενώ η δική τους κοινωνία 11

στηρίζεται στην οµάδα και, εποµένως, ο χώρος που αυτοί δοµούν στηρίζεται οµοίως στην οµάδα και διατηρούν κατά το δυνατόν το δικό τους τρόπο ζωής. Τα έπιπλα είναι ελάχιστα, κάθονται κάτω. Τα κελύφη είναι µονόχωρα ή δίχωρα. Βέβαια, τα σπίτια για τα οποία πλέον εκδίδονται άδειες παρουσιάζουν ένα µεγαλύτερο καταµερισµό χώρων, στο πλαίσιο της αποδοχής της εξάντλησης του Σ και της κάλυψης του οικοπέδου τους. Άλλοτε µένουν αχρησιµοποίητοι, άλλοτε το ίδιο το σπίτι στεγάζει περισσότερες της µιας συζυγικής οικογένειας - µια σε κάθε ένα δωµάτιο, που αντιστοιχεί σε ένα «κέλυφος». Μοιάζει πια το σπίτι να είναι πολλά γειτνιάζοντα µεταξύ τους κελύφη. Μέσα από αυτή τη συνεχή αντιπαράθεση του παλιού µε το καινούργιο, τη δηµιουργία των αντίδοτων για την προσαρµογή, επιβιώνουν. Όµως, οι Τσιγγάνοι δεν χάνουν και τα γενικότερα χαρακτηριστικά τους και, µέσω αυτών, την εδαφικότητά τους συνολικά. Έτσι, ενώ φαίνεται ότι εγκαθίστανται στην πόλη, καθώς αποκτούν οικόπεδο, σπίτι, κ.λπ., δεν εγκαταλείπουν το δυαδικό σύστηµα της µετακίνησης στην ύπαιθρο και της διαµονής στην αστική περιοχή, που από κοινού καθορίζουν την εδραιοποίηση, ένα ιδιόµορφο σύστηµα χρήσης του χώρου, το οποίο απέχει πολύ από την έννοια της εγκατάστασης. Η εδραιοποίηση εγγενώς φέρει την µετακίνηση, που µοιάζει να µην σταµατά, είτε αν η µετακίνηση υλοποιείται από τους ίδιους, που διαβιούν ως εδραιοποιηµένοι, είτε και αν φέρεται ως αντίληψη από τους άλλους, τους συγγενείς τους που µετακινούνται και φιλοξενούνται - ζουν πλαϊ τους για λίγο. Έτσι, ορίζεται ένα κοινωνικό γίγνεσθαι στο χώρο, ένα µεταφερόµενο κοινωνικό γίγνεσθαι, που αναπτύσσεται παντού, τόσο στους τσιγγάνικους θύλακες του αστικού χώρου, όσο και κατά τη διάρκεια της µετακίνησης και φυσικά στους λεγόµενους καταυλισµούς, εκεί που µένουν όλοι µαζί, οµαδικά, στο ύπαιθρο, στα τσαντήρια και στις καλύβες, όταν φεύγουν από τον τόπο της εδραιοποίησής τους. Τίποτε δεν είναι ικανό να τους δέσει µε έναν τόπο, ούτε η ιδιοκτησία, ούτε το σπίτι. Εξάλλου, οι µετακινήσεις τους, που δεν σταµατούν παρά το γεγονός της κατασκευής ενός σπιτιού, είναι η διέξοδος για την επάνοδο στη φύση, στο ύπαιθρο, στις ρίζες της συλλογικής, οµαδικής ζωής, στους µη - ιδιόκτητους χώρους, προκειµένου να ανταπεξέλθουν στους περιορισµούς που τους θέτει εξ αντικειµένου ο δοµηµένος χώρος. Ταυτόχρονα, ακολουθούν όλες οι διαδικασίες, προκειµένου να είναι νόµιµοι στην κατασκευή του σπιτιού τους, στη διαµονή τους, γιατί πρέπει να µείνουν εκεί, να 12

διατηρήσουν την εδαφοκυριαρχία τους µειώνοντας κατά το δυνατόν τις διώξεις και τις ενοχλήσεις από τις Αρχές. Απέναντι στην «παθολογία», όπως τη χαρακτήρισε ο J. P. Liegeois, την οποία τους προκαλεί το δοµηµένο περιβάλλον, αλλά και οι διακρίσεις στο χώρο από την περιρρέουσα κοινωνία, ή η επιβαλλόµενη - η αναγκαστική εδραιοποίηση, το ταξίδι είναι το αντίδοτο. Η αστικοποίηση, ωστόσο, ενώ µειώνει ελάχιστα τη θωράκιση της µειονότητας έναντι της περιρρέουσας κοινωνίας, βασικά ωθεί στη µείωση της θωράκισης της κάθε τσιγγάνικης οµάδας έναντι των υπολοίπων τσιγγάνικων µη-συγγενών οµάδων. Ουσιαστικά, σε αντίθεση µε τις κλασσικές µορφές κατοικείν στον εξωαστικό ή περιαστικό χώρο, όπου κάθε τσιγγάνικη οµάδα ζει ξεχωριστά στον αστικό χώρο. Περισσότερες της µίας οµάδας µοιράζονται την ίδια περιοχή, όπου θα έπρεπε µόνο µία οµαδα να έχει αποκλειστική χρήση, άρα και έλεγχο, σύµφωνα µε τον δικό τους κώδικα, µε αποτέλεσµα να µειώνεται η κοινωνική τους συνοχή. Παύουν να είναι κλειστές οµάδες, ώστε να διατηρούν η καθεµιά την ιδιαιτερότητά της στο πλαίσιο της κοινωνικής πολυµέρειας. Επέρχεται µείωση της µεταξύ τους ενδοκοινοτικής ιδιωτικότητας και άµβλυνση της µεταξύ τους ετερότητας, συνθήκες που καταλήγουν να είναι πολύ καταστρεπτικές για την τσιγγάνικη κοινωνία. Μια κοινωνία, η οποία πάλλεται ανάµεσα στις συγκρουσιακές σχέσεις µεταξύ των "µερών" της, αλλά και την ενότητά τους που της προσδίδουν την ενιαία δράση της. Μια κοινωνία που χαρακτηρίζεται από τον επιµερισµό και τις όποιες διαφοροποιήσεις µεταξύ των οµάδων, που η µη οµοιοµορφία της προσδίδει την κοινωνική οµοιογένεια, σε αντίθεση µε τη µη-τσιγγάνικη κοινωνία, που γι' αυτή η οµοιογένεια σηµαίνει οµοιοµορφία. ιαπιστώνεται, εποµένως, ότι οι επεµβάσεις στο χώρο, που µερικές από αυτές γίνονται µάλιστα στο όνοµα των Τσιγγάνων, προκαλούν ρωγµές στην εδαφικότητα τους, στη δική τους διαχείριση του χώρου και αφού δεν βρίσκουν τρόπους να αναπτύξουν την στρατηγική τους, αναπόφευκτα προκαλούν αυτοί οι ίδιοι τις προϋποθέσεις της καταστροφής και αλλοίωσης δοµικών στοιχείων της ίδιας της κοινωνίας τους. 13

Η χρήση µάλιστα των επιφαινόµενων της διαχείρισης του µη-τσιγγάνικου χώρου από την τσιγγάνικη κοινωνία (ιδιοκτησία, διαµονή σε σπίτια, η προσοµοίωση των σπιτιών αυτών µε τα εκάστοτε πρότυπα, η προσπάθεια προσπολιτισµού µε τους µηχανισµούς της εκπαίδευσης και της επιµόρφωσης) φαίνεται ότι είναι λιγότερο επικίνδυνα στοιχεία από ό,τι ορισµένες ενέργειες που επιφέρουν και επιβάλλουν εσωτερικές διεργασίες στους κόλπους της κοινωνίας, διεργασίες που τείνουν να χαρακτηριστούν δοµικές. Ο βαθµός "επικινδυνότητας" της πολιτικής στο χώρο σε σχέση µε την επιβίωση της τσιγγάνικης κοινωνίας, διαπιστώνεται ότι είναι πολύ υψηλός. εν είναι µόνο οι διωγµοί που επιβάλλουν "λύσεις" και, εποµένως, είναι γενικά επικίνδυνοι. Φαίνεται πως αυτή η ιδιαίτερη πολιτική στο χώρο µε τους λεπτούς χειρισµούς είναι δυνατόν να επιφέρει σηµαντικές ρωγµές στην κοινωνική δοµή, τόσες και τέτοιες, που δεν είχε µέχρι τώρα καµία άλλη πολιτική προς την κατεύθυνση της αφοµοίωσης. Ανεξάρτητα πάντως από τις διαφορετικές περιπτώσεις που αντιµετωπίζονται από τις δύο διαφορετικές κατηγορίες των µειονοτήτων που εξετάσθηκαν στην Α και Β Φάση, η πόλη δέχεται πολλαπλές πιέσεις για να µετεξελιχθεί σε ένα πολύ-πολιτισµικό οργανισµό. Η συνοχή της πρέπει πλέον να συναρτάται και από τη συνιστώσα της έκφρασης διαφορετικών πολιτισµών στον χώρο. Κι εκείνο που πρέπει να κατανοηθεί από τους διοικούντες είναι ότι η πόλη, για ένα µεγάλο διάστηµα, πρέπει να είναι ανεκτική στις αντιθέσεις. Πρέπει να είναι πολύµορφη, πολυλειτουργική, πολύφωνη, πολύχρωµη, σύνθετη, πλούσια και φτωχή, άρρωστη και υγιής, βρώµικη και καθαρή, χαρούµενη και "κανονική", ελαστική, ζωντανή, σχεδιασµένη και αυθαίρετη. Πρόκειται για ποιότητες πολύτιµες, όχι µόνο για όσους καταφεύγουν σ' αυτήν, αλλά και για όλους τους κατοίκους της. Ζούµε πλέον σε µιά πολυεθνική κοινωνία όπου ενώ η κάθε οµάδα έχει ανάγκη από το δικό της ζωτικό χώρο και τη δική της έκφραση στο χώρο, ωστόσο υποχρεώνεται να εξαφανιστεί ως ιδιαιτερότητα σε ισοπεδωµένες πόλεις. Πολλές οµάδες µάλιστα παλεύουν - χωρίς βέβαια να εκφράζονται µε τους κώδικες επικοινωνίας της κοινωνίας υποδοχής - για να διατηρήσουν την πολιτιστική τους ταυτότητα. Απέναντι τους µια άκαµπτη πραγµατικότητα τις ωθεί στη βίαιη ρήξη, την άµεση, γρήγορη απότοµη απόρριψη του παρελθόντος και την αποδοχή της νέας πραγµατικότητας, η οποία είναι και η µοναδική. 14

Και το ερώτηµα που τίθεται είναι εύλογο. Είναι δυνατόν η κοινωνία και η πόλη να επαναδοµηθούν; Ποιοί οι όροι και ποιές οι προϋποθέσεις; Μοιάζει ίσως µιά ουτοπία, καθώς η κυρίαρχη τάση είναι η διεθνοποίηση - συνώνυµη της επικράτησης ενός και ενιαίου πολιτισµού και αντίστοιχα µιάς και ενιαίας έκφρασης στο χώρο. Κυρίαρχη τάση, που σαρώνει τις ετερότητες και τις ισοπεδώνει. Αραγε οι περιθωριοποιήσεις είναι δείγµατα άρρωστα της αδυναµίας του "πολιτισµού της ανάπτυξης" να ολοκληρωθεί ή, µήπως, συνειδητές ριζικές εκφράσεις στο χώρο; 15

4. Τελικό προϊόν Όπως διαφαίνεται από την εξέλιξη του ερευνητικού προγράµµατος, είχε σηµαντικό βαθµό επιτυχίας, διότι για πρώτη φορά αντιµετωπίσθηκε τόσο συστηµατικά ο αστικός χώρος ως πεδίο έκφρασης των πολιτισµικών ιδιαιτεροτήτων των µειονοτήτων. Ταυτόχρονα, τα συµπεράσµατά του δίδουν εφόδια για περαιτέρω προσπάθειες έρευνας σε επιµέρους περιπτώσεις και εφαρµογές, ώστε να συγκεκριµενοποιηθούν πολιτικές σ αυτόν τον τόσο ευαίσθητο τοµέα της πολεοδοµικής πρακτικής. Η κριτική ανάλυση της προσπάθειας των πολεοδοµικών παρεµβάσεων από την πλευρά ενός ήµου, του ήµου Άνω Λιοσίων, εν προκειµένω δίνει κατευθύνσεις για εναλλακτικές προτάσεις, στις οποίες δεσπόζουσα θέση έχει ο σεβασµός της ετερότητας στον αστικό χώρο έναντι της πολιτικής της αφοµοίωσης. Η πολεοδοµική πρακτική των Τοπικών και Νοµαρχιακών Αυτοδιοικήσεων δεν πρέπει να σταµατά στο ψευδές δίληµµα «αφοµοίωση ή πειθωριοποίηση», αλλά µε εξειδικευµένες κάθε φορά µελέτες πρέπει να ανταποκρίνεται στο στόχο για πολυπολιτισµικό οικιστικό και κοινωνικό ιστό. 16

5. ηµοσιεύσεις - Εισηγήσεις Οι εισηγήσεις - δηµοσιεύσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια της πορείας της έρευνας είναι οι κάτωθι : 1. «Συµπεράσµατα από τη γεωγραφία της περιθωριοποίησης των µειονοτήτων στην Αθήνα. Προτάσεις για µια εναλλακτική πολεοδοµική πολιτική». Ένα όραµα για την Αθήνα. Η συνέχεια. Ο Καταστατικός Χάρτης. ΤΕΕ - ήµος Αθηναίων, 18-21/11/96, Πρακτικά. 2. «Οι συνθήκες διαβίωσης των Ελλήνων του Πόντου στην χώρα µας.». Σεµινάριο εκπαιδευτικών υποχρεωτικής εκπαίδευσης για τη διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας σε µαθητές που κατάγονται από τον Πόντο. Εθνικό και Καποδ/κό Πανεπιστήµιο Αθηνών, Τµήµα Φιλοσοφικής Σχολής 10-11 Οκτωβρίου 1994 3. «Η περιθωριοποίηση και η εδαφικότητα των εθνοτικών οµάδων στην Αθήνα». Χρήση και έκφραση στο χώρο των εθνοτικών οµάδων µε ιδιαίτερα πολιτισµικά χαρακτηριστικά. ιµερής Συνάντηση Ερευνητών και Καθηγητών των Τοµέων Πολεοδοµίας και Χωροταξίας των Αρχιτεκτονικών Σχολών Αθήνας και Φλωρεντίας (Φλωρεντία 1-3/10/95). 4. «Η πολιτισµική αντίληψη του χώρου ως συνιστώσα του µαθησιακού χώρου. Η περίπτωση των Τσιγγάνων». Σχολείο και ετερότητα : Ο ρόλος του φιλολόγου στη σύγχρονη σχολική πραγµατικότητα». Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων 6-8/11/97. Υπό έκδοση πρακτικά. 5. «Οι πρόσφυγες «πληµµύρισαν» την Αθήνα». Άρθρο της Β. Φλέσσα που δηµοσιεύθηκε στην Καθηµερινή 2/3/97. 6. «Όταν πέφτει το σκοτάδι η πόλη ανήκει στους «άλλους»...». Άρθρο της Ε. Λαζαρίδου που δηµοσιεύθηκε στην Αυγή 4-2-1998 7. «Όταν το ταβάνι γίνεται ο ουρανός µε τα άστρα». Άρθρο της Ε. Λαζαρίδου που δηµοσιεύθηκε στην Αυγή 5-2-1998. Θετική συγκυρία κατά τη διάρκεια εκπόνησης της έρευνας ήταν και η συµµετοχή των Ι. Πολύζου και Ε. Καραθανάση στη διακρατική ερευνητική συνεργασία µεταξύ του Τοµέα Πολεοδοµίας - Χωροταξίας, Τµήµατος Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ και Αρχιτεκτονικής Σχολής Φλωρεντίας, µε φορέα τη ΓΓΕΤ, στα πλαίσια του IVου Πρωτοκόλλου ιακρατικής Συνεργασίας µε θέµα : «Χρήση και έκφραση στο χώρο των κοινωνικών οµάδων µε ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά». Η εµπειρία των Ιταλών ερευνητών στάθηκε πολύτιµη στη διεύρυνση του πεδίου προβληµατισµών της ερευνητικής οµάδας. 17

18

6. Νέοι ερευνητές Οι νέοι ερευνητές που εκπαιδεύτηκαν κατά τη διάρκεια της έρευνας ήταν οι κ.κ.: Ευθυµία Καραθανάση, ρ. Αρχιτέκτων και Φωτεινή Τούντα, ρ. Αρχιτέκτων οι οποίες, παράλληλα µε τη διεξαγωγή της Έρευνας, ολοκλήρωσαν τις διδακτορικές τους διατριβές: η πρώτη τον Απρίλιο του 96 και η δεύτερη τον Φεβρουάριο του 97. Το αντικείµενο µάλιστα της κας Καραθανάση, ήταν το «Κατοικείν των Τσιγγάνων στην Ελλάδα. Η περίπτωση της Θήβας». 19

7. Παράρτηµα ηµοσιεύσεις - Ανακοινώσεις «Συµπεράσµατα από τη γεωγραφία της περιθωριοποίησης των µειονοτήτων στην Αθήνα. Προτάσεις για µια εναλλακτική πολεοδοµική πολιτική». «Οι συνθήκες διαβίωσης των Ελλήνων του Πόντου στην χώρα µας.» «Η περιθωριοποίηση και η εδαφικότητα των εθνοτικών οµάδων στην Αθήνα». «Η πολιτισµική αντίληψη του χώρου ως συνιστώσα του µαθησιακού χώρου. Η περίπτωση των Τσιγγάνων». «Οι πρόσφυγες «πληµµύρισαν» την Αθήνα». «Οι δυνατότητες αναπλάσεων στις τσιγγάνικες γειτονιές της υτικής Αττικής». «Η διαµονή των Τσιγγάνων στην αστική περιοχή των Άνω Λιοσίων» «Όταν πέφτει το σκοτάδι η πόλη ανήκει στους «άλλους»...». Άρθρο της Ε. Λαζαρίδου που δηµοσιεύθηκε στην Αυγή 4-2-1998 «Όταν το ταβάνι γίνεται ο ουρανός µε τα άστρα». Άρθρο της Ε. Λαζαρίδου που δηµοσιεύθηκε στην Αυγή 5-2-1998. 20