Η χαρτογραφική διάσταση των γεωδαιτικών εργασιών στο νεοελληνικό κράτος

Η χαρτογραφική διάσταση των γεωδαιτικών εργασιών στο νεοελληνικό κράτος Βύρωνας Νάκος* Περίληψη: Στην εργασία παρουσιάζονται συνοπτικά οι γεωδαιτικές και χαρτογραφικές εργασίες που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο δημιουργίας γεωγραφικής υποδομής με την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Η πορεία αυτή οδήγησε στη θεσμοθέτηση ενός κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς στο τέλος του 19ου αιώνα και στην ίδρυση ενός (στρατιωτικού) φορέα για την υλοποίηση και διαχείριση του έργου. Η στόχευση της εργασίας είναι διπλή. Πρώτον, επιχειρείται η σκιαγράφηση της συνεισφοράς των ευρωπαϊκών αποστολών, σε σχέση με τη δημιουργία του κατάλληλου γεωδαιτικού και χαρτογραφικού υποβάθρου για την οριοθέτηση και τη διαχείριση της τότε ελληνικής επικράτειας, μια λειτουργία που ασφαλώς ήταν συνυφασμένη με τη δημιουργία των εθνικών κρατών. Δεύτερον, διερευνώνται ορισμένα κρίσιμα ερωτήματα που οδήγησαν στην επιλογή του συγκεκριμένου συστήματος γεωγραφικής αναφοράς, και επιχειρείται η ερμηνεία τους σε σχέση με τις τεχνολογικές δυνατότητες, αλλά και τις εξελίξεις της περιόδου. Λέξεις-κλειδιά: Σύστημα αναφοράς, ελλειψοειδές, προβολικό σύστημα, μετροτράπεζα. Η πρώιμη περίοδος Η δημιουργία του ελληνικού εθνικού κράτους σηματοδότησε θεσμικές καινοτομίες. Η μέτρηση και η οριοθέτηση του υλικού χώρου, που θα οδηγούσε στη διαμόρφωση και στη διαχείρισή του με όρους νεωτερικούς, αποτέλεσε οργανικό μέρος της συγκρότησης του κράτους. Το εγχείρημα αυτό τα πρώτα χρόνια, υλοποίησε η Γαλλική Αποστολή, υπό την έννοια ότι το νεοπαγές ελληνικό κράτος δεν διέθετε την απαραίτητη οικονομική, τεχνική και θεσμική σκευή. Πράγματι, το διάστημα 1828-33, στην Πελοπόννησο ανέπτυξε τη δραστηριότητά της η Γαλλική Αποστολή υπό την εποπτεία του στρατηγού Nicolas Joseph Maison. Στο πλαίσιο των ευρύτερων επιστημονικών εργασιών της Αποστολής εντάσσεται το έργο μιας ομάδας γεωγράφων στρατιωτικών, με σκοπό να δημιουργηθεί κατάλληλη χαρτογραφική υποδομή για τις ανάγκες του νεοσύστατου κράτους. Η διεύθυνση της ομάδας ανατέθηκε στους λοχαγούς Peytier και Servier και στον υπολοχαγό Puillon de Boblaye. Το Μάρτιο του 1829 ξεκίνησαν οι εργασίες τριγωνισμού με γωνιομετρικές παρατηρήσεις, χρησιμοποιώντας θεοδόλιχους Gambey, και μέτρηση της βάσης (Τύρινθα - Αρία) στην πεδιάδα του Άργους μήκους 3.501,0318 μέτρων. Οι μετρήσεις συνοδεύτηκαν με αβεβαιότητα 1/15.000 (Peytier et al. 1833). Ως αφετηρία του δικτύου ορίστηκε η κορυφή της Τύρινθας, στην οποία έγιναν αστρονομικές παρατηρήσεις που συνδέθηκαν διαμέσου των νήσων Κέας και Αίγινας με προγενέστερες αστρονομικές παρατηρήσεις στη νήσο Μήλο που εκπόνησε ο πλοίαρχος Gauttier για τον προσδιορισμό του γεωγραφικού μήκους (Peytier et al. 1833). Το τριγωνομετρικό δίκτυο σχηματίζεται από περισσότερα των 1.000 τριγωνομετρικών σημείων, που οι γεωγραφικές συντεταγμένες τους προσδιορίστηκαν με αβεβαιότητα 0,2 (Peytier et al. * Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, ΕΜΠ, bnakos@central.ntua.gr 281

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΓΟΝΙΜΕΣ ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΕΙΣ 1833). Παράλληλα, στην Πελοπόννησο μια ομάδα εννέα αξιωματικών υπό τη διεύθυνση του ταγματάρχη Bartélemy προχώρησε σε εργασίες χαρτογραφικής αποτύπωσης (Κατσιμήδης 1907). Τα αποτελέσματα των εργασιών της Γαλλικής Αποστολής εκδόθηκαν το 1832 σε μια σειρά έξι φύλλων χάρτη κλίμακας 1:200.000, που απεικονίζουν την περιοχή της Πελοποννήσου, το νότιο τμήμα της Στερεάς Ελλάδας και τα γύρω νησιά (Εικόνα 1). Οι χάρτες συντάχθηκαν σε προβολή Flamsteed με αναγωγή στον παράλληλο των 37 50 βόρεια και στο μεσημβρινό των 21 ανατολικά ως προς το Αστεροσκοπείο του Παρισιού (Ματθαιόπουλος 1898). Την περίοδο 1833-35, οι εργασίες της ομάδας των γεωγράφων στρατιωτικών της Γαλλικής Αποστολής επεκτάθηκαν στην Εύβοια, Αττική, Βοιωτία και Φωκίδα, εντάσσοντας περίπου 600 νέα τριγωνομετρικά σημεία στο δίκτυο της χώρας (Peytier 1836, 1837). Οι νέες εργασίες οδήγησαν στην έκδοση, το 1852, του «Χάρτη της Ελλάδος» που απεικονίζει το Eλληνικό Bασίλειο σε 20 φύλλα κλίμακας 1:200.000 (Κατσιμήδης 1907). Με την προσάρτηση των εδαφών της Θεσσαλίας το 1881, η σειρά αυτή των χαρτών αναθεωρήθηκε από το χαρτογράφο Heinrich Keipert, συμπληρώθηκε με νέες χαρτογραφήσεις και εκδόθηκε από το Στρατιωτικό Γεωγραφικό Ινστιτούτο της Βιέννης. Η έκδοση αποτελούνταν από έντεκα φύλλα κλίμακας 1:300.000 με τίτλο: «Γενικός Χάρτης του Βασιλείου της Ελλάδος» και την επιμελήθηκε το 1885 ο Ιφικράτης Κοκκίδης 1. Παράλληλα με τις γεωδαιτικές και χαρτογραφικές εργασίες της Γαλλικής Αποστολής, το 1830 ανατέθηκε στον Κόμη του Aberdeen η συγκρότηση της επιτροπής των τριών εγγυητριών δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία), για τον καθορισμό και τη χαρτογράφηση των συνόρων μεταξύ του νεοσύστατου Ελληνικού Βασιλείου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Εarl de Grey & Ripon 1859-1860). Ο βρετανικός στρατός εκπροσωπήθηκε από το συν- 282 Εικόνα 1: Χάρτης της Γαλλικής Αποστολής (Πηγή: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/ 5/56/P%C3%A9loponn%C3%A8seBlouet.jpg)

Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΩΔΑΙΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ταγματάρχη George Baker και η επιτροπή συμπληρώθηκε από δύο αξιωματικούς του γαλλικού και ρωσικού στρατού, αντίστοιχα, ενώ αργότερα εντάχθηκαν σε αυτήν δύο επιπλέον μέλη, αξιωματικοί του ελληνικού και τουρκικού στρατού. Η επιτροπή ολοκλήρωσε με επιτυχία το έργο της, το Δεκέμβριο του 1835, με την ίδρυση και μέτρηση ενός τριγωνομετρικού δικτύου κατά μήκος της συνοριακής ζώνης 2, παρά τα πολλά εμπόδια που δημιούργησε η τουρκική πλευρά (Baker 1837). Η συνοριακή γραμμή συνολικού αναπτύγματος περίπου 137 μιλίων, καθορίστηκε με τη βοήθεια 95 ορόσημων και διχοτομεί τον Αμβρακικό κόλπο (Άρτα) -δυτικά- και εκτείνεται μέχρι τις εκβολές του ρέματος Ξηρόρρεμα στον όρμο Σούρπης (Βόλος) -ανατολικά- (Baker 1837). Εικόνα 2: Απόσπασμα σειράς χαρτών της συνοριακής ζώνης μεταξύ Ελληνικού Βασιλείου και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Πηγή: Baker 1837) 283

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΓΟΝΙΜΕΣ ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΕΙΣ Η συνοριακή ζώνη και τα ορόσημα αποτυπώθηκαν σε σειρά χαρτών κλίμακας 1:150.000 και υποβλήθηκαν στα δύο κράτη. Στην Εικόνα 2 απεικονίζεται απόσπασμα της σειράς χαρτών που συνέταξε η επιτροπή και παρουσιάζεται το ανατολικό άκρο της συνοριακής ζώνης, καθώς και τα αντίστοιχα ορόσημα. Μετά από την ενσωμάτωση των εδαφών της Θεσσαλίας το 1881 στο ελληνικό κράτος, πραγματοποιήθηκαν ανάλογες εργασίες χαρτογράφησης των νέων συνοριακών γραμμών. Οι εργασίες υπό τη διεύθυνση του ταγματάρχη John Charles Ardagh ολοκληρώθηκαν σε διάστημα πέντε μηνών και η συνοριακή γραμμή καθορίστηκε και αποτυπώθηκε σε 13 φύλλα χάρτη κλίμακας 1:50.000 (Κατσιμήδης 1907). Την ίδια περίοδο έγιναν ανάλογες γεωδαιτικές και χαρτογραφικές εργασίες μεγαλύτερης όμως κλίμακας στην ευρύτερη περιοχή της πρωτεύουσας. Το 1875 για τις ανάγκες της Αρχαιολογικής Σχολής, στελέχη του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου υπό τη διεύθυνση του λοχαγού Kaupert και του υπολοχαγού Alten, ίδρυσαν ένα πυκνό τριγωνομετρικό δίκτυο στο λεκανοπέδιο της Αθήνας, που σχηματίζεται από 30 τριγωνομετρικά σημεία. Η κλίμακα του συγκεκριμένου δικτύου προσδιορίστηκε από βάση μήκους 605,905 μέτρων πάνω στη σιδηροδρομική γραμμή Αθήνας-Πειραιά (Κατσιμήδης 1907). Τα αποτελέσματα των εργασιών τους δημοσιοποιήθηκαν το 1878 με τίτλο: «Άτλας των Αθηνών» σε σειρά χαρτών δώδεκα φύλλων κλίμακας 1:25.000. Η εργασία αργότερα επεκτάθηκε και κάλυψε ολόκληρη την Αττική και εκδόθηκε με τίτλο: «Χάρται της Αττικής» σε 26 φύλλα κλίμακας 1:25.000 και ισοδιάσταση υψομέτρων 20 μέτρα (Κατσιμήδης 1907). Συνοψίζοντας, μπορούμε να επισημάνουμε ότι τα χαρακτηριστικά των γεωδαιτικών και χαρτογραφικών εργασιών της πρώιμης αυτής περιόδου μέχρι τη δεκαετία του 1880, που αποτελούν κυρίως έργο της Γαλλικής Αποστολής, δεν συνοδεύονται από ικανοποιητική ακρίβεια και ποιότητα. Ως εκ τούτου, τα παραγόμενα χαρτογραφικά προϊόντα δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τις άμεσες ανάγκες για τη δημιουργία σύγχρονων έργων υποδομής. Εικόνα 3: Ο συνταγματάρχης Heinrich Hartl. (Πηγή: http://web.gys.gr/portal/page?_pageid=33,36335&_dad=portal&_schema=portal) Η ώριμη περίοδος Το 1889 ο πρωθυπουργός Χ. Τρικούπης, στο πλαίσιο της εκσυγχρονιστικής του πολιτικής και την αναγκαία ευρωπαϊκή προσαρμογή της χώρας, συγκροτεί τη Γεωδαιτική Αποστολή, με στόχο τη σύνταξη του βασικού τοπογραφικού και κτηματικού χάρτη της χώρας. Η Αποστολή στελεχώθηκε από Αυστριακούς και Έλληνες μηχανικούς αξιωματικούς. Η διεύθυνση των εργασιών ανατέθηκε στο συνταγματάρχη Heinrich Hartl 3 (Εικόνα 3). Στη Γεωδαιτική Αποστολή συμμετείχαν ο λοχαγός Lehrl και οι Έλληνες αξιωματικοί Ε. Μεσσαλάς, Κ. Κων- 284

Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΩΔΑΙΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ σταντινόπουλος και Κ. Νίδερ 4. Οι εργασίες δημιουργίας ενός νέου τριγωνομετρικού δικτύου για τη χώρα (Hartl 1901) ξεκίνησαν τον Οκτώβριο του ίδιου έτους με τη μέτρηση της βάσης (Κασκαδάμι - Μεγάλο Κατερίνι) στο Θριάσιο πεδίο μήκους 4.924,60759 μέτρων με αβεβαιότητα ±2,88 χιλιοστά ή 1/153.000, με τη βοήθεια μεταλλικών κανόνων ακριβείας (σύρματα invar) του Στρατιωτικού Γεωγραφικού Ινστιτούτου της Αυστρίας και οι γωνιομετρικές παρατηρήσεις έγιναν με θεοδόλιχο Starke & Krammerer (Ματθαιόπουλος 1898, Κατσιμήδης 1907). Κατά την περίοδο 1890-96 εκτελέστηκαν οι εργασίες τριγωνισμού (1ης, 2ης, 3ης και 4ης τάξης) σε ολόκληρη την έκταση της χώρας, ενώ παράλληλα, ιδρύθηκε το Τοπογραφικό Τμήμα με αρμοδιότητα την τοπογραφική αποτύπωση και τη σύνταξη αντίστοιχου χάρτη (Πίνακας 1). Το 1897 οι εργασίες της Γεωδαιτικής Αποστολής διακόπηκαν και ο συνταγματάρχης Hartl επέστρεψε στη Βιέννη. Πίνακας 1: Παρουσίαση των εργασιών της Γεωδαιτικής Αποστολής υπό τη διεύθυνση του συνταγματάρχη Heinrich Hartl την περίοδο 1889-1897. (Πηγή: Κατσιμήδης 1907) Έτος Εργασίες 1889 Μέτρηση βάσης (Κασκαδάμι Μεγάλο Κατερίνι) 1890 Τριγωνισμός 1ης τάξης σε Αττική και Πελοπόννησο και τριγωνισμός κατωτέρων τάξεων σε Αργολίδα και Θριάσιο πεδίο 1891 Τριγωνισμός 1ης τάξης και κατωτέρων τάξεων σε Θεσσαλία 1892 Επέκταση των τριγωνισμών σε βόρειες περιοχές της χώρας και σύνδεση του δικτύου με τα αντίστοιχα τριγωνομετρικά δίκτυα της Ιταλίας και της Αλβανίας 1893 Συμπληρωματικές μετρήσεις τριγωνισμού 1ης τάξης και πύκνωση του δικτύου σε Αργολίδα και σε βόρεια Θεσσαλία 1894 Τριγωνισμός 2ης τάξης σε Φθιώτιδα, Φωκίδα, Θεσσαλία, Ήπειρο, Αργολίδα, Κορινθία 1895 Τριγωνισμός 1ης τάξης σε Κυκλάδες και τριγωνισμός 2ης τάξης σε ανατολική Στερεά Ελλάδα και Θεσσαλία 1896 Ολοκλήρωση τριγωνισμού 1ης τάξης και έναρξη τριγωνισμού 2ης τάξης σε Κυκλάδες, τριγωνισμός 1ης και 2ης τάξης σε Σποράδες, τριγωνισμός 2ης τάξης σε ανατολική και δυτική Στερεά Ελλάδα 1897 Διακοπή εργασιών το Φεβρουάριο Οι γεωδαιτικές και χαρτογραφικές αποτυπώσεις συνεχίστηκαν την περίοδο 1898-1906 από Έλληνες μηχανικούς αξιωματικούς που στελέχωσαν τη Χαρτογραφική Υπηρεσία. Στη φάση αυτή το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στον υπολογισμό του τριγωνομετρικού δικτύου 1ης τάξης της χώρας, καθώς και σε μετρήσεις πύκνωσης του τριγωνισμού. Παράλληλα, με βάση τις τοπογραφικές αποτυπώσεις συντάχθηκαν φύλλα τοπογραφικών χαρτών κλίμακας 1:20.000 και ισοδιάσταση υψομέτρων 10 μέτρα (Κατσιμήδης 1907). Στην Εικόνα 4 απεικονίζεται το δίκτυο των τριγωνομετρικών σημείων 1ης και 2ης τάξης της χώρας. Ίδρυση κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς Η σημαντικότερη συνεισφορά του συνταγματάρχη Heinrich Hartl στο πλαίσιο της δραστηριότητάς του στη Γεωδαιτική Αποστολή, ήταν η ίδρυση του επίσημου κρατικού συστήματος 285

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΓΟΝΙΜΕΣ ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΕΙΣ γεωγραφικής αναφοράς το 1890. Ο Hartl όρισε ως αφετηρία του συστήματος το Αστεροσκοπείο των Αθηνών που βρίσκεται στο λόφο των Νυμφών (Εικόνα 5). Τον Ιούνιο του 1890 πραγματοποίησε αστρονομικές παρατηρήσεις για τη μέτρηση της ζενίθιας απόστασης του Πολικού αστέρα (252 μετρήσεις) και του αζιμουθίου της Πάρνηθας ως προς τον Πολικό αστέρα (72 μετρήσεις), χρησιμοποιώντας παντοθεοδόλιχο Starke & Krammerer 36 χιλιοστών και χρονόμετρο Johannsen επιτυγχάνοντας υψηλά επίπεδα ακρίβειας για τα δεδομένα της εποχής (Ματθαιόπουλος 1898). Οι γεωγραφικές συντεταγμένες όλων των τριγωνομετρικών σημείων του δικτύου της χώρας, υπολογίστηκαν με αναφορά το μεσημβρινό που διέρχεται από το Αστεροσκοπείο των Αθηνών (μηδενικός) (Εικόνα 6). Εικόνα 4: Χάρτης τριγωνομετρικού δικτύου 1ης και 2ης τάξης. (Πηγή: Eginitis & Lampadarios 1924) Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητη μια μικρή παρένθεση. Για τον καθορισμό ενός συστήματος αναφοράς απαιτούνται απαρέγκλιτα: Πρώτον, η επιλογή μιας μαθηματικής επιφάνειας (ελλειψοειδές εκ περιστροφής) με την οποία προσομοιώνεται η επιφάνεια της Γης, η οποία προσανατολίζεται στο χώρο με τη βοήθεια αστρονομικών παρατηρήσεων. Δεύτερον, η επιλογή ενός προβολικού συστήματος, με τη βοήθεια του οποίου απεικονίζεται η επιφάνεια του ελλειψοειδούς στο επίπεδο. Επομένως, υπό το πρίσμα των παραπάνω, μια από τις κρίσιμες επιλογές του Hartl, ήταν η υιοθέτηση ενός σύγχρονου ελλειψοειδούς εκ περιστροφής. Είναι σημαντικό να αναφερθεί, ότι την περίοδο εκείνη, μεταξύ των πολλών ελλειψοειδών, εκείνα των γερμανών Carl Friedrich Gauss και Friedrich Wilhelm Bessel, ήταν τα μόνα που για τον προσδιορισμό του σχήματος και του μεγέθους της Γης λάμβαναν υπόψη τους όχι μόνο γεωμετρικά στοιχεία, αλλά και φυσικά μεγέθη (επίδραση του γήινου πεδίου βαρύτητας) (Torge 2005). Έτσι, για την κάλυψη των αναγκών τοπογραφικών χαρ- 286

Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΩΔΑΙΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ Εικόνα 5: Το Αστεροσκοπείο Αθηνών στο Λόφο των Νυμφών (Πηγή: Eginitis & Lampadarios 1924) Εικόνα 6: Το βάθρο που διέρχεται ο μηδενικός μεσημβρινός (Πηγή: Eginitis & Lampadarios 1924) τογραφήσεων εθνικής κλίμακας, το ελλειψοειδές του Bessel που προσδιορίστηκε το 1841, είχε ευρεία εφαρμογή σε κεντροευρωπαϊκά κράτη. Ο Hartl επέλεξε για τη δημιουργία του ελληνικού συστήματος αναφοράς το ελλειψοειδές του Bessel, ακολουθώντας το παράδειγμα που εύρισκε εφαρμογή στη χώρα του. Ως προβολικό σύστημα για τη σύνταξη των μελλοντικών βασικών τοπογραφικών χαρτών, χρησιμοποιήθηκε η πλάγια αζιμουθιακή ισαπέχουσα προβολή του Hatt (1886). Η προβολή αυτή βασίζεται στην ορθή επίπεδη (αζιμουθιακή) ισαπέχουσα προβολή του Guillaume Postel 5 (Μπαντέκας 1963, Snyder 1993). Με την προβολή του Hatt η επιφάνεια ενός ελλειψοειδούς εκ περιστροφής απεικονίζεται σε ένα επίπεδο (φύλλο χάρτη), που εφάπτεται σε αυτήν σε σημείο που ονομάζεται κέντρο φύλλου. Η απεικόνιση ορίζεται με τρόπο που το μήκος και το αζιμούθιο της γεωδαισιακής γραμμής κάθε σημείου του χώρου ως προς το κέντρο φύλλου να ταυτίζονται με την απόσταση και τη γωνία διεύθυνσης στο επίπεδο (Hatt 1886, Μπαντέκας 1963). Βασική, επομένως, ιδιότητα που χαρακτηρίζει την προβολή είναι: Οι αποστάσεις όλων των σημείων του χώρου ως προς το κέντρο φύλλου να διατηρούνται αναλλοίωτες. Η προβολή του Εικόνα 7: Ο Γάλλος υδρογράφος μηχανικός Philippe Hatt (Πηγή: Renaud 1917) Hatt, όμως, δεν διατηρεί εν γένει τις γωνίες (συμμορφία) ή τα εμβαδά (ισοδυναμία) στοιχειωδών επιφανειών κατά την απεικόνισή τους στο επίπεδο αναλλοίωτα (Βέης 1977, Νάκος 2006). Ο Philippe Hatt (Εικόνα 7) πρότεινε την καταλληλότητα της προβολής για υδρογραφικές αποτυπώσεις μικρών και μεσαίων εκτάσεων, γιατί συνοδεύονται από μικρές παρα- 287

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΓΟΝΙΜΕΣ ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΕΙΣ μορφώσεις, συμβατές με το επίπεδο της γραφικής ακρίβειας (Hatt 1886). Στο επιστημονικό του έργο μελέτησε σε βάθος το πρόβλημα επίλυσης γεωδαιτικών ζητημάτων και ειδικότερα προβλημάτων τριγωνισμού με τη βοήθεια γραφικών μεθόδων (Hatt 1883). Στη συνέχεια, ολοκληρώθηκε η δόμηση του κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς, με ορισμό του σχήματος της διανομής της σειράς των βασικών τοπογραφικών χαρτών σε φύλλα χάρτη, συσχετισμένα άμεσα με το κρατικό σύστημα προβολικών συντεταγμένων. Η κλίμακα των χαρτών είναι 1:100.000, και απεικονίζει ένα σφαιροειδές τραπέζιο της επιφάνειας του ελλειψοειδούς διαστάσεων 30 x30 στο επίπεδο του χάρτη. Κάθε φύλλο χάρτη αποτελεί ανεξάρτητο τοπικό προβολικό σύστημα συντεταγμένων με αφετηρία το κέντρο του. Οι γεωγραφικές συντεταγμένες των κέντρων φύλλων είναι πολλαπλάσια ακέραιων μοιρών και 15 ή 45. Στην έκταση κάθε φύλλου χάρτη εξασφαλίζεται μια μέγιστη παραμόρφωση των μηκών της τάξης των 5 ppm ή 1/200.000, και βεβαίως, πρόκειται για ακρίβεια που είναι πλήρως συμβατή με την εφαρμογή γραφικών μεθόδων στην επίλυση τοπογραφικών προβλημάτων. Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού και Ελληνική Επιτροπή Γεωδαισίας Η Γεωδαιτική Αποστολή μετεξελίχθηκε σε Χαρτογραφική Υπηρεσία του Στρατού με το Β.Δ./ 20-4-1895. Την περίοδο 1897-1905, που ακολούθησε την αποχώρηση των Αυστριακών στρατιωτικών, τη διεύθυνση των εργασιών της Χαρτογραφικής Υπηρεσίας ανέλαβε ο λοχαγός του Μηχανικού Κοντόσταυλος, και το 1905 τον διαδέχθηκε ο λοχαγός του ίδιου σώματος Μεσσαλάς (Κατσιμήδης 1907). Το μεσοπόλεμο, με το Ν.Δ./10-2-1926, η Υπηρεσία μετονομάστηκε σε Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, ενώ ο θεσμικός της ρόλος όπως προσδιορίστηκε και εξακολουθεί μέχρι σήμερα, είναι η λειτουργία της ως επίσημου κρατικού φορέα εκτέλεσης γεωδαιτικών και χαρτογραφικών εργασιών και διαχείρισης του κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς, καθώς και των χαρτογραφικών προϊόντων για στρατιωτικούς και πολιτικούς σκοπούς. Παράλληλα, το 1923 συγκροτήθηκε η Ελληνική Επιτροπή Γεωδαισίας, με πρόεδρο τον Π. Φωτιάδη διοικητή της Γεωγραφικής Υπηρεσίας του Στρατού, αντιπρόεδρο τον Δημήτριο Αιγινήτη καθηγητή της αστρονομίας και διευθυντή του Αστεροσκοπείου Αθηνών, γενικό γραμματέα τον Δημήτριο Λαμπαδάριο καθηγητή της γεωδαισίας του Ε.Μ.Π., και μέλη τον προϊστάμενο της Υδρογραφικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Ναυτιλίας και τους προϊσταμένους των Τοπογραφικών Υπηρεσιών του Υπουργείου Συγκοινωνίας και Γεωργίας (Eginitis & Lampadarios 1924). Η επιτροπή συγκροτήθηκε με προγραμματικό στόχο την υλοποίηση των αποφάσεων και των κατευθύνσεων της Διεθνούς Ένωσης Γεωδαισίας και Γεωφυσικής στη χώρα, τη συνεργασία με αντίστοιχους διεθνείς γεωδαιτικούς φορείς, την αντιπροσώπευση της χώρας σε διεθνείς επιστημονικές επιτροπές, και βεβαίως τη θεωρητική και την πρακτική υποστήριξη των σχετικών εργασιών που εκπονούνται στον ελληνικό χώρο (Eginitis & Lampadarios 1924). Ο επιστημονικός χαρακτήρας της Επιτροπής υπηρετεί το αντικείμενο της γεωδαισίας μέχρι σήμερα, ως Γεωδαιτική και Γεωφυσική Επιτροπή του Κράτους. Στη διάρκεια τoυ πρώτου τρίτου του 20ου αιώνα, με εγκατεστημένο και θεσμοθετημένο το κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς, εκτελούνται πλέον συστηματικές γεωδαιτικές και χαρτογραφικές εργασίες επέκτασης και πύκνωσης του τριγωνομετρικού δικτύου και σύνταξης τοπογραφικών χαρτών σε όλο το εύρος των απαραίτητων κλιμάκων για την κάλυψη των αναγκών των έργων υποδομής. Μια συστηματική περιγραφή των εργασιών 288

Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΩΔΑΙΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ αυτών περιλαμβάνεται σε δύο εκθέσεις της Ελληνικής Επιτροπής Γεωδαισίας που ανακοινώθηκαν σε συνελεύσεις της Διεθνούς Ένωσης Γεωδαισίας και Γεωφυσικής (Eginitis & Lampadarios 1924, Lampadarios 1933). Τεχνολογικές επισημάνσεις στο σύστημα του Hartl Ο Hartl κλήθηκε μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα να δημιουργήσει ένα κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς -η Ελλάδα την περίοδο εκείνη πρακτικά δεν διέθετε ανάλογη υποδομή- αντίστοιχο με τα θεσμοθετημένα στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη. Υιοθέτησε ένα ελλειψοειδές εκ περιστροφής, το ελλειψοειδές Bessel 1841, που την εποχή εκείνη άγγιζε τα τεχνολογικά όρια, καθώς για τον καθορισμό του σχήματος και του μεγέθους της Γης λάμβανε υπόψη την επίδραση του γήινου πεδίου βαρύτητας (βλ. ενότητα: Ίδρυση κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς). Ως προβολικό σύστημα, χρησιμοποιήθηκε η προβολή του Hatt, μια προβολή που δεν είναι σύμμορφη, δηλαδή δεν διατηρεί τις γωνίες αναλλοίωτες στην απεικόνιση από το ελλειψοειδές στο επίπεδο (Βέης 1977, Νάκος 2006), αλλά είναι ισαπέχουσα. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε κάθε κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς χρησιμοποιείται κατά κανόνα σύμμορφη προβολή. Παράλληλα, η υλοποίηση της προβολής δημιουργούσε πολλά τοπικά συστήματα συντεταγμένων στην έκταση της χώρας, τόσα ακριβώς όσα είναι τα φύλλα της βασικής σειράς τοπογραφικών χαρτών σε κλίμακα 1:100.000. Η εν λόγω επιλογή διέθετε το πλεονέκτημα της εύχρηστης διαχείρισης περιορισμένων περιοχών που εκτείνονται μέσα σε κάθε φύλλο χάρτη, με παραμορφώσεις πολύ μικρές σε μέγεθος, παράλληλα όμως, την καθιστούσε μειονεκτική σε περιοχές που εκτείνονται και σε γειτονικά φύλλα χάρτη, τόσο ως προς την πολυπλοκότητα των υπολογισμών που απαιτούνταν, όσο και ως προς το μέγεθος των παραμορφώσεων (σε γωνίες και μήκη), που προέκυπτε πολύ μεγάλο. Με βάση όσα προηγήθηκαν τίθεται ένα εύλογο όσο και κρίσιμο ερώτημα: Για ποιους λόγους επιλέχθηκε η προβολή του Hatt ως προβολικό σύστημα, δεδομένου ότι δεν συναντάται σε κανένα από τα κρατικά συστήματα γεωγραφικής αναφοράς των ευρωπαϊκών χωρών εκείνη την περίοδο, που συνήθως χρησιμοποιούν σύμμορφες προβολές; Αυτή η επιλογή μπορεί να εξηγηθεί, λαμβάνοντας υπόψη τα μέσα που συγκροτούσαν το τεχνολογικό σύμπαν της εποχής. Ο καθορισμός ενός πλέγματος αναφοράς για την ελληνική επικράτεια, διαμέσου πολλαπλών τοπικών συστημάτων συντεταγμένων και με την ταυτόχρονη εξασφάλιση μεγεθών παραμορφώσεων που ήταν ίσης τάξης με το όριο της γραφικής ακρίβειας στην κλίμακα της χαρτογράφησης, καθιστούσε συμβατή την απαραίτητη αποτύπωση με τη χρήση ενός τοπογραφικού οργάνου -τη μετροτράπεζα- που βασιζόταν στη γραφική ακρίβεια. Ας σημειωθεί, ότι ο Hatt είχε ασχοληθεί με την επίλυση γεωδαιτικών προβλημάτων, όπως είναι ο τριγωνισμός, εφαρμόζοντας γραφικές τεχνικές (Hatt 1883). Η μετροτράπεζα (Εικόνα 8), μια επινόηση που χρονολογείται από τον 16ο αιώνα (Κατσιμήδης 1907), είναι ένα εύχρηστο τοπογραφικό όργανο αποτύπωσης με το οποίο ο χάρτης παράγεται ταυτόχρονα με τις μετρήσεις στο πεδίο. Ο χρήστης του έχει τη δυνατότητα να αποτυπώνει με μεγάλη ταχύτητα, καθώς δεν απαιτούν- Εικόνα 8: Η μετροτράπεζα 289

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΓΟΝΙΜΕΣ ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΕΙΣ ται υπολογισμοί και καταγραφή των μετρήσεων, εξασφαλίζοντας εύκολο έλεγχο των σφαλμάτων στο πεδίο και την ακρίβεια που διαθέτουν οι γραφικές μέθοδοι. Οι μηχανικοί αξιωματικοί της Γεωδαιτικής Αποστολής, χρησιμοποίησαν για την εκπόνηση χαρτογραφικών αποτυπώσεων, υψηλής ποιότητας μετροτράπεζες Ρ. & Α. Rost, αυστριακής τεχνογνωσίας (Κατσιμήδης 1907). Είναι πιθανό ότι, η συγκεκριμένη επιλογή για τη δημιουργία του κρατικού συστήματος γεωγραφικής αναφοράς βασίστηκε στην υιοθέτηση χαρτογραφικών μεθόδων και τεχνικών συμβατών με τα επίπεδα της γραφικής ακρίβειας, ώστε να παρέχεται η δυνατότητα άμεσης παραγωγής κατάλληλης χαρτογραφικής υποδομής για την ανάπτυξη των απαραίτητων τεχνικών έργων. Επίλογος Στην εξελικτική του πορεία το κρατικό σύστημα γεωγραφικής αναφοράς ονομάστηκε σύστημα Hatt και εφαρμόστηκε στη χώρα για έναν αιώνα. Η παραγωγή όμως νέου γνωσιοθεωρητικού υποβάθρου που εφεξής υποβάσταζε τις επιστήμες της γεωδαισίας και της χαρτογραφίας, σε συνάρτηση με τις τομές στο πεδίο της συναφούς τεχνολογίας, ανέδειξαν τις ανεπάρκειες και εν τέλει την αναποτελεσματικότητα του συστήματος. Αρχικά η ανακάλυψη της φωτογραφίας σε συνδυασμό με τη χρήση του αεροπλάνου, δίνει στην κυριολεξία νέα δυναμική, καθώς πλέον είναι εφικτή η δυνατότητα μαζικής συλλογής χωρικών δεδομένων, που αφορούν ευρύτερες περιοχές και βεβαίως συνοδεύονται από πολύ υψηλά επίπεδα ακρίβειας. Προϊόντος του χρόνου, η ανακάλυψη του υπολογιστή και η δυνατότητα αξιοποίησης οχημάτων στο διάστημα (τεχνητοί δορυφόροι) είτε για τη συλλογή εικόνων ή για τον εντοπισμό θέσεων στην επιφάνεια της Γης, αποτέλεσαν τις μεγάλες τεχνολογικές επαναστάσεις, οι οποίες εν πολλοίς καθόρισαν τόσο το θεωρητικό (νέες αρχές και μέθοδοι) όσο και το πρακτικό (νέες τεχνικές) πλαίσιο της γεωδαισίας και της χαρτογραφίας. Οι εξελίξεις αυτές, όπως ήταν αναμενόμενο, οδήγησαν στην αντικατάσταση των γραφικών μεθόδων με αναλυτικές και επομένως στην αντιμετώπιση των αντίστοιχων προβλημάτων με τη χρήση μαθηματικών εννοιών και μεθόδων. Η δεκαετία του 1960 αποτέλεσε ορόσημο, με την έννοια ότι το σύστημα Hatt δεν αντανακλούσε τις θεωρητικές κατακτήσεις στα συναφή επιστημονικά πεδία και κυρίως λειτουργούσε ανασταλτικά στο πεδίο των εφαρμογών και των αποδόσεων. Με όρους επιστημονικού παραδείγματος κατά Kuhn (1981), το σύστημα Hatt ήταν το κυρίαρχο παράδειγμα για έναν αιώνα που υιοθέτησε η κοινότητα των Ελλήνων μηχανικών. Το ελλειψοειδές Bessel 1841 στο οποίο βασίστηκε δεν ήταν γεωκεντρικό, γεγονός που το καθιστούσε μη συμβατό με την τεχνολογία των τεχνητών δορυφόρων. Κυρίως όμως στο πλαίσιο των κοινωνικών και οικονομικών προσδιορισμών της μεταπολεμικής Ελλάδας, η ανάγκη για χαρτογραφικές εργασίες όχι μόνο ευρύτερων περιοχών, αλλά και αστικών περιοχών με πολλαπλές χρήσεις, ανέδειξε την πλήρη ανεπάρκειά του και οδήγησε στην οριστική του εγκατάλειψη. Να επισημάνουμε ότι η γραφειοκρατία του συστήματος ήταν απότοκο τόσο της δομής του, αφού η διανομή σε πολλαπλά τοπικά συστήματα συντεταγμένων οδηγούσε σε πολύπλοκους υπολογισμούς, και επιπρόσθετα, η στρατιωτική του «καταγωγή» δημιουργούσε συχνά προβλήματα στην απόκτηση χωρικής πληροφορίας. Η ακαδημαϊκή ελληνική κοινότητα έχοντας κατακτήσει ένα υψηλό επίπεδο θεωρητικής επάρκειας και τεχνογνωσίας (με διεθνή αναγνώριση), θεμελίωσε ένα σύγχρονο σύστημα αναφοράς -το Ελληνικό Γεω- 290

Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΕΩΔΑΙΤΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ δαιτικό Σύστημα Αναφοράς (ΕΓΣΑ 87)- που αντικατέστησε το σύστημα αναφοράς του Hatt και είναι ήδη σε εφαρμογή από το 1987 (Βέης 1987). Υποσημειώσεις 1. Ο Ιφικράτης Κοκκίδης (1833-1922), διετέλεσε συνταγματάρχης του ελληνικού στρατού και καθηγητής της στρατιωτικής ιστορίας στη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Υπήρξε επιτελάρχης του Ελληνικού Σώματος Στρατού στην απελευθέρωση των εδαφών της Θεσσαλίας το 1876. (Πηγή: http://www.johnpap.net/not-el/proolympiakoiagvnes/ifikrathskokkidhs.htm) 2. Οι γεωδαιτικές μετρήσεις βασίστηκαν σε γωνιομετρικές παρατηρήσεις του τριγωνομετρικού δικτύου με θεοδόλιχους και στη μέτρηση βάσης στην πεδιάδα της Άρτας μήκους περίπου 4.100 μέτρων. H βάση και το τριγωνομετρικό δίκτυο που ίδρυσε η επιτροπή συνδέθηκαν με τον τριγωνισμό του νεοσύστατου Eλληνικού Bασιλείου που εγκατέστησε η Γαλλική Αποστολή (Peytier 1836, Baker 1837). 3. Ο Heinrich Hartl γεννήθηκε το 1840 στο Brünn της Αυστρίας. Από το 1859, ως στέλεχος του Στρατιωτικού Γεωγραφικού Ινστιτούτου της Αυστρίας, συμμετείχε σε επιστημονική επιτροπή στην Τουρκία (1873-75), και την περίοδο 1889-97 ηγήθηκε της Γεωδαιτικής Αποστολής στην Ελλάδα και της ίδρυσης του κρατικού τριγωνομετρικού δικτύου. Το 1899 εκλέγεται καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Απεβίωσε στη Βιέννη το 1903. (Πηγή: Νεκρολογία ανώνυμου συγγραφέα στο The Geographical Journal, 1903, 21(5): 565-6) 4. Ο Κωνσταντίνος Νίδερ (1865-1942), ήταν γιος Βαυαρού στρατιωτικού γιατρού που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα με την άφιξη του βασιλιά Όθωνα. Με την αποφοίτησή του από τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων το 1887 και για διάστημα οκτώ ετών υπηρέτησε στη Γεωδαιτική Αποστολή. Ως υποστράτηγος του Ελληνικού Στρατού, και υποστηρικτής του βασιλιά Κωνσταντίνου έλαβε μέρος στον Ι Παγκόσμιο Πόλεμο και στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Διετέλεσε υφυπουργός Στρατιωτικών το 1925. (Πηγή: http://en.wikipedia.org/wiki/konstantinos_nider) 5. Ο Guillaume Postel υπήρξε σημαντικός χαρτογράφος και αστρονόμος του 16ου αιώνα. Γεννήθηκε σε περιοχή της Νορμανδίας το 1510 και απεβίωσε στο Παρίσι το 1581. (Πηγή: http://en.wikipedia.org/ wiki/guillaume_postel) 6. O Philippe Hatt γεννήθηκε στο Στρασβούργο το 1840. Το 1859 εισήχθηκε στην École Polytechnique και μετά από την αποφοίτησή υπηρέτησε στο Σώμα των Υδρογράφων Μηχανικών της Γαλλίας. Από το 1897 διετέλεσε μέλος της Académie des Sciences, και την περίοδο 1912-15 ήταν μέλος του Bureau des longitudes. Απεβίωσε το 1915. (Πηγή: Renaud 1915, 1917) Βιβλιογραφία Baker, G., 1837, Memoir on the Northern Frontier of Greece, The Journal of the Royal Geo graphical Society of London, v. 17: 81-94. Βέης, Γ., 1977, Μαθηματική Χαρτογραφία, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα. Βέης, Γ., 1987, Το Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς, Οργανισμός Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδας, Αθήνα. Earl degray & Ripon, 1859-1860, Address to the Royal Geographical Society of London, 291

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ: ΓΟΝΙΜΕΣ ΕΞΑΚΤΙΝΩΣΕΙΣ Proceedings of the Royal Geographical Society of London, 4(4): 117-209. Eginitis, D.D. & Lampadarios, D., 1924, Rapport sur les travaux exécutés en Grèce, 2me Assemblée Générale de Madrid, Union Géodesique et Géophisique Internationale Section de Géodesie. Hartl, H., 1901, Griechenland: Bericht über die Dreiecksmessungen. Comptes Rendus de la 13me Conférence Général de l Association Géodesique International, J. Brill, Leyden. Hatt, Ph., 1883, Emploi des constructions graphiques pour la détermination rigoureuse des positions des signaux trigonometrétriques, Extrait des Annales Hydrograph iques, 1er semestre, 1-11. Hatt, Ph., 1886, Définition et emploi des coordonnées azimuthales, Annales Hydrographi ques, 2me semestre: 477-504. Kuhn, T.S., 1981, Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων, Μετ. Γ. Γεωργακόπουλος & Β. Κάλφας, Εκδόσεις Σύγχρονα Θέματα, Αθήνα. Κατσιμήδης, Α., 1907, Στρατιωτική Τοπογραφία, 2η έκδοση, Τυπογραφείο Εστία, Αθήνα. Lampadarios, D. 1933, Rapport sur les travaux exécutés en Grèce, 5me Assemblée Générale de Lisbonne, Union Géodesique et Géophisique Internationale - Section de Géodesie. Ματθαιόπουλος, Μ., 1898, Υδρογραφία. Υποτύπωσης και κατασκευή των ναυτικών χαρτών, Εθνικό Τυπογραφείο, Αθήνα. Μπαντέκας, Ι., 1963, «Η αζιμουθιακή ισαπέχουσα προβολή του Hatt, Τεχνικά Χρονικά, 40(5): 463-81. Νάκος, Β., 2006, Αναλυτική Χαρτογραφία, Σχολή Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα. Peytier, Puillon-Boblaye et Servier, 1833, Notice sur les opérations géodésiques executes en Morée, en 1829 et 1830, Bulletin de la Géographie, Tome 19: 89-106. Peytier, 1836, Note sur les travaux géodésiques et topographiques exécutés dans la Grèce continentale et l Eubée pendant les années 1833, 1834 et 1935, par des officiers du corps royal d état-maior, Bulletin de la Géographie, 2me Série, Tome 16: 311-7. Peytier, 1837, Tableau des positions géographiques des principaux points de la Grèce orientale, déterminés par la triangulation de M. Peytier, capitaine d état-major, Bulletin de la Géographie, 2me Série, Tome 17: 48-53. Renaud, J. 1915, Nécrologie, Revue générale des Sciences pures et appliqués, 26e année, 22: 629-30. Renaud, J., 1917, La vie et les travaux de l ingénieur hydrographe en chef Philippe Hatt, Extrait de l Annouaire pour l an 1917, Bureaux des longitudes, Gautier Villars, Paris: 38-56. Snyder, J., 1993, Flattening the Earth. Two Thousand Years of Map Projections, The University of Chicago Press, Chicago. Torge, W., 2005, The International Association of Geodesy 1862 to 1922: from a regional project to an international organization, Journal of Geodesy, 78: 558-68. 292