µια άλλη µάτια στους τεχνητούς υγρότοπους

µια άλλη µάτια στους τεχνητούς υγρότοπους LIFE ENVIRONMENT LIFE00 ENV/GR/000685 ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΚΑΙ ΛΙΜΝΟ ΕΞΑΜΕΝΕΣ. ΕΠΙ ΕΙΞΗ ΠΟΛΥΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗΣ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ Ενηµέρωση για τα αποτελέσµατα του προγράµµατος (LAYMAN S REPORT) ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2005

Το πρόγραµµα LIFE00 ENV/GR/000685 µε τίτλο: Μεσογειακοί Υγρότοποι και Ταµιευτήρες. Επιδεικτική διαχείριση πολλαπλών σκοπών στις τεχνητές υδατοσυλλογές της Κρήτης, υλοποιήθηκε την περίοδο 2001-2005 από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Πανεπιστήµιο Κρήτης (Μ.Φ.Ι.Κ. - Π.Κ.) µε τη συνεργασία του Μεσογειακού Αγρονοµικού Ινστιτούτου Χανίων (Μ.Α.Ι.Χ.) και των ήµων Ιεράπετρας, Θραψανού, Ρούβα και Αρκαλοχωρίου. Για περισσότερες πληροφορίες: Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Πανεπιστήµιο Κρήτης Τ.Θ. 2208 Τ.Κ. 714 09 Ηράκλειο Κρήτης Τηλ: 2810-393276 / 393279 Ηλεκτρονική ιεύθυνση: nhmc@nhmc.uoc.gr Ιστοσελίδα Προγράµµατος: http://www.nhmc.uoc.gr/wetlands

Το Πρόγραµµα: Στόχοι και Παρεµβάσεις Βασικοί σκοποί του προγράµµατος ήταν: Η διερεύνηση του βαθµού επιτέλεσης υγροτοπικών λειτουργιών που σχετίζονται µε τη βιοποικιλότητα, από τους ταµιευτήρες που έχουν κατασκευασθεί τα τελευταία χρόνια στην Κρήτη, µε την ανάπτυξη συγκεκριµένης µεθοδολογίας αξιολόγησης. Η διατύπωση διαχειριστικών προτάσεων για την αποκατάσταση των λειτουργιών εκείνων που ενώ κρίνονται ως σηµαντικές για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, επιτελούνται σε µικρό βαθµό από τους ταµιευτήρες αυτούς. Η πιλοτική εφαρµογή των προτάσεων, ώστε να καταδειχθεί η συµβατότητα της επιτέλεσης πολλαπλών ρόλων µε τους κύριους στόχους κατασκευής των συγκεκριµένων έργων. Ευρύτερος στόχος του προγράµµατος ήταν η προβολή της υγροτοπικής διάστασης των µικρών ταµιευτήρων της νησιωτικής Ελλάδας αλλά και γενικότερα της Ανατολικής Μεσογείου, ώστε αυτοί να καταστούν φιλικές περιβαλλοντικά οντότητες, αντισταθµίζοντας σε κάποιο βαθµό τις επιπτώσεις από την ιστορική απώλεια φυσικών υγροτόπων στην ευρύτερη περιοχή. Οι παρεµβάσεις του προγράµµατος περιέλαβαν: Την ανάπτυξη ολοκληρωµένης και πολυκριτηριακής µεθοδολογικής προσέγγισης για τη χωροθέτηση των ταµιευτήρων και την επιλογή των ενδεδειγµένων κατά περίπτωση υγροτοπικών λειτουργιών, σε επίπεδο περιφερειακού σχεδιασµού, µε στόχο τη βελτίωση της συνοχής του υφιστάµενου δικτύου φυσικών και τεχνητών υγροτόπων, προς όφελος της εξαρτώµενης από αυτούς βιοποικιλότητας αλλά και των τοπικών κοινωνιών. Το σχεδιασµό και την υλοποίηση επιδεικτικών δράσεων αποκατάστασης και δηµιουργίας ενδιαιτηµάτων για τη διεύρυνση των υγροτοπικών λειτουργιών και την ανάδειξη της οικοτουριστικής και εκπαιδευτικής αξίας συγκεκριµένων ταµιευτήρων. Το πρόγραµµα σχεδίασε και κατασκεύασε µια σειρά από πιλοτικά έργα σε έξη (6) επιλεγµένους ταµιευτήρες τεσσάρων συνεργαζόµενων ήµων (Ιεράπετρας, Αρκαλοχωρίου, Ρούβα και Θραψανού). Επιδιώχθηκε η διεύρυνση των υφιστάµενων λειτουργιών των ταµιευτήρων, µε την προσθήκη υγροτοπικών λειτουργιών, συµβατών µε τις υφιστάµενες χρήσεις, ώστε να µεγιστοποιηθούν τα περιβαλλοντικά και κοινωνικά οφέλη για την ευρύτερη περιοχή της Κρήτης.

Η µέθοδος Αξιολόγησης των Τεχνητών Υγροτόπων της Κρήτης και το Εργαλείο Υποστήριξης της Απόφασης για την Κατασκευή και ιαχείριση των Τεχνητών Υδατοσυλλογών Η αξιολόγηση υγροτοπικών λειτουργιών θεωρείται απαραίτητη προκειµένου να δίνονται απαντήσεις σε διαχειριστικού τύπου ερωτήµατα, για το σχεδιασµό µέτρων διαχείρισης υγροτόπων σε επίπεδο λεκάνης απορροής. Προέκυψε ως ανάγκη, τις τελευταίες δεκαετίες, από τη στιγµή που υιοθετήθηκε ο σχεδιασµός της διαχείρισης των υδάτινων πόρων σε επίπεδο λεκάνης απορροής και ξεκίνησε η υλοποίηση σχετικών Σχεδίων ιαχείρισης. Τέτοιου επιπέδου σχεδιασµός των υδάτινων πόρων εφαρµόζεται σήµερα στην Ε.Ε. όπως προβλέπεται από την Οδηγία Πλαίσιο για τους υδάτινους πόρους (Οδηγία 2000/60/Ε.Κ.). Ως προϋπόθεση για την αξιολόγηση, δηµιουργήθηκε µια πλήρης Βάση εδοµένων (σχήµα 1, χάρτης 1) όλων των φυσικών και τεχνητών υγροτόπων της Κρήτης, καθώς επίσης και των υπό κατασκευή ή σε σχεδιασµό λιµνών φραγµάτων και λιµνοδεξαµενών της νήσου µε τη χρήση Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών (G.I.S.). Η βάση περιλαµβάνει πολλά δεδοµένα για την υδρολογία, την τοπογραφία, τους οικότοπους και τη βιοποικιλότητα σε καθένα χωριστά, πληροφορία που δεν υπήρχε από καµία επίσηµη καταγραφή για την µεγάλη πλειονότητα αυτών των υγροτόπων. Η Βάση εδοµένων µε τη βοήθεια της Μεθόδου Αξιολόγησης µε τη χρήση εικτών (IVA) που αναπτύχθηκε παράλληλα δίνει τη δυνατότητα Συγκριτικής Αξιολόγησης των Υγροτόπων, φυσικών ή τεχνητών για πολλές λειτουργίες. Ιδιαίτερο βάρος δόθηκε στην αξιολόγηση της βιοποικιλότητας και στις δυνατότητες δράσεων ενηµέρωσης και αναψυχής. Ο σχεδιασµός του συστήµατος αξιολόγησης υγροτοπικών λειτουργιών περιέλαβε την επιλογή των σηµαντικότερων λειτουργιών που επιτελούνται από τους υγροτόπους της Κρήτης, τη σύνδεσή τους µε συγκεκριµένους δείκτες, την ποσοτική συσχέτιση των δεικτών µε κάθε λειτουργία, το υπολογιστικό µοντέλο εκτίµησης του βαθµού επιτέλεσης κάθε λειτουργίας µέσω συνδυασµού δεικτών, την αναλυτική περιγραφή λειτουργιών και δεικτών και τέλος, µε βάση τα πρωτόκολλα που δηµιουργήθηκαν, την κατάταξη των υγροτόπων της Κρήτης, µε βάση το βαθµό επιτέλεσης κάθε λειτουργίας. Τα παραπάνω, αποτέλεσαν την πρώτη φάση ανάπτυξης του συστήµατος. Σε δεύτερη φάση αναπτύχθηκε κατάλληλο λογισµικό, προκειµένου να αποτελέσει εργαλείο υποστήριξης της λήψης αποφάσεων, µε βάση το προτεινόµενο σύστηµα αξιολόγησης. Το εργαλείο CD-ROM (εικόνα 1) που παράχθηκε µαζί µε το συνοδευτικό του εγχειρίδιο είναι πλέον στη διάθεση υπηρεσιών, φορέων και κάθε ενδιαφερόµενου. Καθώς η διαχείριση των υδατικών πόρων της Κρήτης έχει απασχολήσει έντονα την Περιφέρεια Κρήτης, αυτή διαθέτει ήδη Σύστηµα Υποστήριξης της Λήψης Αποφάσεων, σε ό,τι αφορά στη διαχείριση των υδάτινων πόρων. Το εργαλείο που παράχθηκε από το πρόγραµµα µπορεί να δράσει προσθετικά στην Απόφαση όπως δείχνει το σχήµα 2, λαµβάνοντας υπόψη επιπλέον τα τυχόν περιβαλλοντικά οφέλη ή και τα τυχόν κόστη µε περισσότερη σιγουριά. Η διαχείριση µπορεί έτσι να φροντίζει για τη διασφάλιση αφενός της ποιότητας και ποσότητας των υδατικών πόρων και αφετέρου για την αειφορική χρήση τους, µε στόχο τη βέλτιστη απόδοση, µε σεβασµό προς το περιβάλλον.

Σχήµα 1. Παράδειγµα φόρµας της Βάσης εδοµένων Χάρτης 1. Όλοι οι υγρότοποι της Κρήτης υπάρχουν καταχωρηµένοι στη βάση Εικόνα 1.

Σχήµα 2. Το βέλος δείχνει το σηµείο επέµβασης του ΕΥΑ του προγράµµατος ως προσθετική δράση στο αντίστοιχο εργαλείο της Περιφέρειας Κρήτης για τους Υδατικούς πόρους. Πιλοτικές ράσεις Ενίσχυσης της Βιοποικιλότητας σε επιλεγµένους Ταµιευτήρες Η εξυπηρέτηση των κύριων σκοπών κατασκευής ενός ταµιευτήρα (άρδευση, ύδρευση, αντιπληµµυρική προστασία, παραγωγή ενέργειας οι συνηθέστεροι στην περιοχή της Μεσογείου), περιορίζει συνήθως το δυναµικό εξέλιξής του σε τεχνητό υγρότοπο που επιτελεί πολύτιµες για τη βιοποικιλότητα υγροτοπικές λειτουργίες. Ένας από τους κύριους στόχους του προγράµµατος ήταν να καταδείξει, µε απτά παραδείγµατα, ότι υπάρχουν δυνατότητες, κυρίως κατά τη φάση σχεδιασµού του έργου να ληφθούν µέτρα µε γνώµονα τη µεγιστοποίηση του περιβαλλοντικού και κοινωνικοοικονοµικού οφέλους. Τα έργα επίδειξης περιλάµβαναν: Την κατασκευή ενός, σχετικά µεγάλου, τεχνητού υγρότοπου στον ταµιευτήρα Μπραµιανών Ιεράπετρας µε στόχο τη διασφάλιση ελεγχόµενης σταθερής στάθµης, τη δηµιουργία υγροτοπικών ενδιαιτηµάτων και την παροχή µόνιµου καταφυγίου και ενδιαιτήµατος φωλιάσµατος στα πουλιά του βιότοπου (εικόνα 2). Την κατασκευή µικρών µόνιµων λιµνών-ταµιευτήρων στον Ταµιευτήρα Γέργερης του ήµου Ρούβα (εικόνα 3) και στη Λιβάδα του ήµου Θραψανού, για την ανάπτυξη υγροτοπικών λειτουργιών που δεν είναι σε θέση να αναπτύξουν οι βαθιοί ταµιευτήρες. Την κατασκευή εποχιακού τέλµατος στον ταµιευτήρα Αµουργελλών του ήµου Αρκαλοχωρίου, και την βελτίωση των οικολογικών συνθηκών σε υπάρχοντα τέλµατα στη Λιβάδα του ήµου Θραψανού και Μπραµιανών Ιεράπετρας µε αποµάκρυνση πλεοναζόντων φερτών υλικών. Την κατασκευή χωµάτινων νησίδων στον ταµιευτήρα Μπραµιανών Ιεράπετρας, στον ταµιευτήρα Αµουργελλών του ήµου Αρκαλοχωρίου και στη Λιβάδα του ήµου Θραψανού (εικόνα 4), για την παροχή καταφυγίου µη όχλησης στην ορνιθοπανίδα. Την κατασκευή πλωτών σχεδιών στον ταµιευτήρα Μπραµιανών Ιεράπετρας, στον ταµιευτήρα Γέργερης του ήµου Ρούβα για την παροχή µόνιµου καταφυγίου και πιθανώς ενδιαιτήµατος φωλιάσµατος στα πουλιά των βιότοπων.

Την εισαγωγή ιχθυοπληθυσµού, µε κατάλληλα είδη κεφάλων, στην τεχνητή λίµνη Αµουργελλών.Αµουργελλών του ήµου Αρκαλοχωρίου (εικόνα 5) και στον Ταµιευτήρα Την φύτευση µε κατάλληλα και ιθαγενή είδη φυτών σε πρανή των υγροτόπων και σε επιλεγµένα περιµετρικά σηµεία, επίσης και στους τεχνητούς υγροτόπους. Όλες οι ως τώρα ενδείξεις είναι θετικές για την ανάπτυξη της βιοποικιλότητας στις περιοχές αυτές, ιδιαίτερα για τα πουλιά, τα αµφίβια και τις ποταµοχελώνες των βιότοπων (εικόνα 6). Εικόνα 2. Εικόνα 3. Εικόνα 4. Εικόνα 5 Εικόνα 6. Εικόνα 8. Εικόνα 7.

ράσεις για τον Οικοτουρισµό, την Παρατήρηση Πουλιών και την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση Οι υγρότοποι αποτελούν σε παγκόσµιο επίπεδο χώρους ανάπτυξης δραστηριοτήτων οικοτουρισµού και ειδικότερα παρατήρησης πουλιών, αλλά και ιδανικούς χώρους για περιβαλλοντική ενηµέρωση και εκπαίδευση στην πράξη. Όµως οι φυσικοί υγρότοποι στην Κρήτη, υπό το καθεστώς υποβάθµισης, δεν ικανοποιούν, στο βαθµό που θα µπορούσαν, αυτές τις ανάγκες. Το κενό αυτό µπορούν να καλύψουν οι τεχνητές υδατοσυλλογές και το πρόγραµµα εκµεταλλεύτηκε ακριβώς αυτές τις δυνατότητες. ύο περίπτερα ενηµέρωσης κατασκευάστηκαν στα Μπραµιανά Ιεράπετρας και στις Αµουργέλλες του ήµου Αρκαλοχωρίου (εικόνα 7). Παράλληλα, κατασκευάστηκαν ενηµερωτικές πινακίδες για την πανίδα και τη χλωρίδα των περιοχών (εικόνα 8), παρατηρητήρια πουλιών, εξέδρες για ψάρεµα και άµεση επαφή µε το νερό και τους οργανισµούς του, θέσεις θέας και καθιστικά αναψυχής, έγιναν κατάλληλες φυτεύσεις, καθώς και µονοπάτια σε όλες τις περιοχές επίδειξης. Πρόκειται για υποδοµή της οποίας η αξιοποίηση από τις τοπικές κοινωνίες, την τοπική αυτοδιοίκηση και τον κόσµο της Κρήτης θα προσφέρει νέες καινοτόµες δυνατότητες ήπιας και αειφορικής ανάπτυξης για την ύπαιθρο. Από τα σχολεία έχουν ήδη γίνει πολλές επισκέψεις στις προαναφερόµενες περιοχές, έχουν πραγµατοποιηθεί πολλές εκδηλώσεις όπως γιορτές πουλιών, ενώ η αξιοποίηση των χώρων αυτών αρχίζει ήδη να αποδίδει (εικόνα 9). Εικόνα 9. Το 5 ο Νηπιαγωγείο Ιεράπετρας στα Μπραµιανά

Μεταφορά των αποτελεσµάτων νέες δράσεις σε άλλες περιοχές Ο «Οδηγός Καλής Πρακτικής για το Σχεδιασµό και τη ιαχείριση Ταµιευτήρων µε στόχο την Επίτευξη Πολλαπλών Λειτουργιών» που εκδόθηκε στα πλαίσια του προγράµµατος φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα πολύτιµο εργαλείο για όλους τους χρήστες τεχνητών υδατοσυλλογών στην Κρήτη και στην υπόλοιπη Ελλάδα αλλά και άλλα µέρη της Μεσογείου. Ο τρόπος αξιολόγησης των µικρών τεχνητών αλλά και των φυσικών υγροτόπων µε τη µέθοδο που εφαρµόστηκε στο πρόγραµµα έχει ήδη αξιοποιηθεί σε µια δράση για τους µικρούς υγροτόπους του Αιγαίου από το WWF Ελλάς. Επιπλέον επιδιώκεται η συνεργασία του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης µε διάφορες Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, µε Επιστηµονικούς Φορείς, καθώς και µε φορείς της Πολιτείας και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης για τη µέγιστη δυνατή χρήση του Εργαλείου Υποστήριξης της Απόφασης. Η µεταφορά των πιλοτικών δράσεων ενίσχυσης της βιοποικιλότητας σε µικρούς τεχνητούς υγροτόπους στην Κρήτη, στο Αιγαίο και σε άλλα µέρη της Μεσογείου είναι από τα κυρίαρχα ζητούµενα. Για το σκοπό αυτό το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης είναι σε επαφή και µε αντίστοιχους φορείς στην Κύπρο, µε στόχο τη συνεργασία και υποστήριξη αντίστοιχων δράσεων εκεί. Πέρα από όλα αυτά, η χρησιµοποίηση του Οδηγού Καλής Πρακτικής και του Εργαλείου Υποστήριξης της Απόφασης για το Σχεδιασµό και τη ιαχείριση των Τεχνητών Υδατοσυλλογών από τους κοινωνικούς και τους επιστηµονικούς φορείς µπορεί να συµβάλλει αποφασιστικά στην ανάδειξη των πολλαπλών ρόλων των βιοτόπων αυτών µε µακροπρόθεσµα οφέλη στον πληθυσµό αγροτικών και οικονοµικά υποβαθµισµένων περιοχών στην Ελλάδα και στη Μεσόγειο. Εικόνα 10.

Τα οφέλη µε λίγα λόγια Άµεσα περιβαλλοντικά οφέλη για τη βιοποικιλότητα στις περιοχές επίδειξης ηµιουργήθηκαν νέα ενδιαιτήµατα τροφοληψίας, αναπαραγωγής και ανάπαυσης για την άγρια ζωή και βελτιώθηκαν τα υπάρχοντα. Ειδικότερα για την ορνιθοπανίδα αυξήθηκαν και βελτιώθηκαν τα ενδιαιτήµατα φωλεοποίησης και τροφοληψίας. Παρατηρήθηκε θεαµατική αύξηση πληθυσµών υγροτοπικών ειδών πουλιών που αναπαράγονται και διαπιστώθηκε όφελος στο χρόνο παραµονής µεταναστευτικών ειδών. Απετράπησαν λάθος χειρισµοί σε εισαγωγή φυτών και ζώων στις τεχνητές υδατοσυλλογές και τη περίµετρό τους Γίνεται καλύτερη διαχείριση του φόρτου των επισκεπτών προς όφελος της βιοποικιλότητας και των ειδών που κινδυνεύουν. Γενικότερα περιβαλλοντικά οφέλη από τις δράσεις του προγράµµατος Ενίσχυση του δικτύου υγροτόπων της Κρήτης. Προστίθενται υγροτοπικές (λιµναίες) λειτουργίες που δεν καλύπτονταν στο νησί από τους φυσικούς υγροτόπους Ανάδειξη του χαρακτήρα των τεχνητών υδατοσυλλογών και ως αξιόλογων βιότοπων υπό προϋποθέσεις. Κοινωνικοοικονοµικά οφέλη Βελτίωση των υποδοµών αναψυχής και ανάδειξης των τεχνητών υδατοσυλλογών. Ενίσχυση του ρόλου του οικοτουρισµού σε αγροτικές περιοχές της Κρήτης και ανάδειξη των χαρακτηριστικών των τεχνητών υδατοσυλλογών. Η οικονοµική αξία του αρδευτικού νερού δεν αλλάζει και αντίστοιχα δίδεται οικονοµική αξία σε δραστηριότητες οικοτουριστικές. Για τον εκάστοτε τοπικό πληθυσµό προβάλλουν εναλλακτικές και περιβαλλοντικά ορθές δυνατότητες ανάπτυξης. Η αειφορία εξασφαλίζεται ως κοινωνικό και οικονοµικό αγαθό των τεχνητών υδατοσυλλογών που πληρούν τις προϋποθέσεις. Το πρόγραµµα ως πιλότος αποτελεί παράδειγµα για δράσεις σε άλλες περιοχές της Κρήτης και όχι µόνο. LIFE00 ENV/GR/000685