ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ Αρχαία ελληνική γλώσσα Κορίνα Τσιτσιρίκου
ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ Οι αντωνυμίες που δηλώνουν τα τρία πρόσωπα του λόγου, πρώτο, δεύτερο και τρίτο, λέγονται προσωπικές. Το πρώτο πρόσωπο είναι εκείνο που μιλά: ἐγώ. Το δεύτερο πρόσωπο είναι εκείνο προς το οποίο μιλούμε: σύ. Το τρίτο πρόσωπο είναι εκείνο για το οποίο γίνεται ο λόγος: ὅδε, οὗτος, ἐκεῖνος κ.λπ. Του τρίτου προσώπου της προσωπικής αντωνυμίας είναι εύχρηστοι οι τύποι της δοτικής του ενικού και του πληθυντικού. Η ονομαστική του ενικού που λείπει αναπληρώνεται από τις δεικτικές αντωνυμίες ὅδε, οὗτος, ἐκεῖνος. Αντί των πλάγιων πτώσεων του τρίτου προσώπου της προσωπικής αντωνυμίας χρησιμοποιούνται συνήθως οι αντίστοιχες πτώσεις της οριστικής αντωνυμίας αὐτός. Πολλές φορές για έμφαση προστίθεται στο τέλος των τύπων του ενικού της προσωπικής αντωνυμίας ἐγώ το μόριο γέ: ἔγωγε ἐγώ μου / ἐμοῦ / ἐμοῦγε μοι / ἐμοί / ἔμοιγε με / ἐμέ / ἐμέγε ἡμεῖς ἡμῶν ἡμῖν ἡμᾶς σύ σου / σοῦ σοι / σοί σε / σέ ὑμεῖς ὑμῶν ὑμῖν ὑμᾶς οὗ οἱ / οἷ ἕ σφεῖς σφῶν σφίσι / σφίσιν σφᾶς Οι αντωνυμίες που χρησιμεύουν για να δείξουν κάτι λέγονται δεικτικές. Οι δεικτικές αντωνυμίες είναι όλες τρικατάληκτες με τρία γένη. οὗτος Η αντωνυμία οὗτος, αὕτη, τοῦτο δεν έχει κλητική στον πληθυντικό του αρσενικού και του θηλυκού και στον ενικό και τον πληθυντικό του ουδετέρου. Πολλές φορές στο τέλος της αντωνυμίας αυτής, όπως και άλλων δεικτικών αντωνυμιών, για να τονιστεί περισσότερο η δεικτική σημασία της, προστίθεται το δεικτικό μόριο ί, πάνω στο οποίο μεταβιβάζεται ο τόνος: π.χ. οὗτοςί = ὁυτοσί, αὕταιί = αὑταιί. Το δεικτικό ί είναι μακρόχρονο. Όταν πριν από το ί υπάρχει βραχύχρονο φωνήεν, το φωνήεν αυτό αποβάλλεται: π.χ. τοῦτοί = τουτί. τοιοῦτος... Οι αντωνυμίες τοιοῦτος, τοσοῦτος, τηλικοῦτος σχηματίστηκαν από τις αρχαιότερες αντωνυμίες τοῖος, τόσος, τηλίκος αντίστοιχα και την αντωνυμία οὗτος, κατά την οποία και κλίνονται. Κλητική δεν έχουν σε κανένα αριθμό. ὅδε Η αντωνυμία ὅδε, ἡδε, τόδε σχηματίστηκε από το άρθρο (ὁ, ἡ, τό) και το εγκλιτικό μόριο δέ και κλίνεται κατά το πρώτο μέρος της όπως ακριβώς το άρθρο, με το μόριο δέ στο τέλος της αμετάβλητο. Κλητική δεν έχει. τοιόσδε... Οι αντωνυμίες τοιόσδε, τοιάδε, τοιόνδε τοσόσδε, τοσήδε, τοσόνδε τηλικόσδε, τηλικήδε, τηλικόνδε σχηματίστηκαν από τις αρχαιότερες αντωνυμίες τοῖος, τοία, τοῖον τόσος, τόση, τόσον τηλίκος, τηλίκη, τηλίκον αντίστοιχα και το εγκλιτικό μόριο δέ. Κλίνονται κατά το πρώτο μέρος τους όπως οι αντωνυμίες αυτές, με το μόριο δέ στο τέλος τους αμετάβλητο. ἐκεῖνος Η αντωνυμία ἐκεῖνος, ἐκείνη, ἐκεῖνο κλίνεται κατά τα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα σε ος, η, ον, χωρίς όμως το τελικό ν στην ονομαστική και αιτιατική του ενικού του ουδετέρου. Κορίνα Τσιτσιρίκου 2
οὗτος τούτου τούτῳ τοῦτον οὗτος αὕτη ταύτης ταύτῃ ταύτην αὕτη τοῦτο τούτου τούτῳ τοῦτο ὅδε τοῦδε τῷδε τόνδε ἥδε τῆσδε τῇδε τήνδε τόδε τοῦδε τῷδε τόδε οὗτοι τούτων τούτοις τούτους αὗται τούτων ταύταις ταύτας ταῦτα τούτων τούτοις ταῦτα οἵδε τῶνδε τοῖσδε τούσδε αἵδε τῶνδε ταῖσδε τάσδε τάδε τῶνδε τοῖσδε τάδε Η αντωνυμία αὐτός, αὐτή, αὐτό λέγεται οριστική ή επαναληπτική. Oριστική είναι σε όλες τις πτώσεις όταν χρησιμεύει για να ορίσει κάτι, δηλαδή να ξεχωρίσει κάτι από άλλα ομοειδή, και επαναληπτική είναι στις πλάγιες μόνο πτώσεις όταν χρησιμεύει για να επαναλάβει κάτι για το οποίο έγινε λόγος προηγουμένως. Οι πλάγιες πτώσεις της αντωνυμίας αὐτός, όταν είναι επαναληπτική, χρησιμοποιούνται αντί των αντίστοιχων πτώσεων της προσωπικής αντωνυμίας του τρίτου προσώπου. Η αντωνυμία αὐτός κλίνεται κατά τα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα σε ος, η, ον, χωρίς όμως το τελικό ν στην ονομαστική και αιτιατική του ενικού του ουδετέρου. Όταν εκφέρεται μαζί με το άρθρο (ὁ αὐτός, ἡ αὐτή, τό αὐτό), σημαίνει ο ίδιος. Στην περίπτωση αυτή πολλές φορές παθαίνει κράση μαζί με το άρθρο και τότε η ονομαστική και η αιτιατική του ενικού του ουδετέρου λήγει όχι μόνο σε ο, αλλά και σε ον: τό αὐτό = ταὐτό και ταὐτόν. αὐτός αὐτοῦ αὐτῷ αὐτόν αὐτοί αὐτῶν αὐτοῖς αὐτούς αὐτή αὐτῆς αὐτῇ αὐτήν αὐταί αὐτῶν αὐταῖς αὐτάς αὐτό αὐτοῦ αὐτῷ αὐτό αὐτά αὐτῶν αὐτοῖς αὐτά Οι αντωνυμίες που φανερώνουν κτήση (δηλαδή ποιος είναι ο κτήτορας κάποιου πράγματος) λέγονται κτητικές. Οι κτητικές αντωνυμίες έχουν τρία πρόσωπα, καθένα από τα οποία σχηματίζεται από το θέμα του αντίστοιχου προσώπου της προσωπικής αντωνυμίας. ἐμός... Οι αντωνυμίες ἐμός, ἐμή, ἐμόν (πρώτο πρόσωπο) σός, σή, σόν (δεύτερο πρόσωπο) ἑός, ἑή, ἑόν (τρίτο πρόσωπο) χρησιμεύουν για να ορίσουν ένα κτήτορα (= δικός μου, δικός σου, δικός του). Κλίνονται κατά τα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα σε ος, η, ον. ἡμέτερος... Οι αντωνυμίες ἡμέτερος, ἡμετέρα, ἡμέτερον (πρώτο πρόσωπο) ὑμέτερος, ὑμετέρα, ὑμέτερον (δεύτερο πρόσωπο) σφέτερος, σφετέρα, σφέτερον (τρίτο πρόσωπο) χρησιμεύουν για να ορίσουν πολλούς κτήτορες (= δικός μας, δικός σας, δικός τους). Κλίνονται κατά τα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα σε ος, α, ον. Κορίνα Τσιτσιρίκου 3
Οι αντωνυμίες που φανερώνουν ότι το ίδιο πρόσωπο ενεργεί και συγχρόνως παθαίνει λέγονται αυτοπαθείς ή αυτοπαθητικές. Οι αυτοπαθείς αντωνυμίες είναι εύχρηστες λόγω της σημασίας τους στις πλάγιες μόνο πτώσεις και έχουν τρία πρόσωπα. Σχηματίζονται στον ενικό αριθμό μονολεκτικά και στον πληθυντικό περιφραστικά με τις πλάγιες πτώσεις των προσωπικών αντωνυμιών και τις πλάγιες πτώσεις της οριστικής αντωνυμίας αὐτός (από συνεκφορά των πλάγιων πτώσεων των αντωνυμιών αυτών προήλθαν οι μονολεκτικοί τύποι των αυτοπαθών αντωνυμιών). Ο πληθυντικός του τρίτου προσώπου σχηματίζεται και μονολεκτικά. Οι αυτοπαθείς αντωνυμίες στο πρώτο και το δεύτερο πρόσωπο δεν έχουν ουδέτερο γένος. Οι μονολεκτικοί τύποι του δευτέρου και του τρίτου προσώπου ευρίσκονται και συνηρημένοι: σεαυτοῦ = σαυτοῦ, ἑαυτοῦ = αὑτοῦ, σεαυτῆς = σαυτῆς, ἑαυτῆς = αὑτῆς, ἑαυτῶν = αὑτῶν κ.λπ. ἐμαυτοῦ ἐμαυτῷ ἐμαυτόν ἡμῶν αὐτῶν ἡμῖν αὐτοῖς ἡμᾶς αὐτούς ἐμαυτῆς ἐμαυτῇ ἐμαυτήν ἡμῶν αὐτῶν ἡμῖν αὐταῖς ἡμᾶς αὐτάς Η αντωνυμία ἀλλήλους που φανερώνει ότι δύο ή περισσότερα πρόσωπα ενεργούν και παθαίνουν αμοιβαίως λέγεται αλληλοπαθής ή αλληλοπαθητική. Η αλληλοπαθής αντωνυμία λόγω της σημασίας της έχει μόνο πληθυντικό και δυϊκό αριθμό και είναι εύχρηστη στις πλάγιες μόνο πτώσεις. Έχει τρία γένη και κλίνεται κατά τα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα. Προήλθε από συνεκφορά τύπων του πληθυντικού και δυϊκού αριθμού της αόριστης αντωνυμίας ἄλλος: ἄλλοι ἄλλους = ἀλλήλους, ἄλλαι ἄλλας = ἀλλήλας, ἄλλα ἄλλα = ἄλληλα κ.λπ. ἀλλήλους ἀλλήλων ἀλλήλοις ἀλλήλους ἀλλήλων ἀλλήλαις ἀλλήλας ἀλλήλων ἀλλήλοις ἄλληλα Κορίνα Τσιτσιρίκου 4
Οι αντωνυμίες που χρησιμεύουν για να εισάγουν ερωτήσεις λέγονται ερωτηματικές. Οι ερωτηματικές αντωνυμίες έχουν τρία γένη και εκτός από την αντωνυμία τίς, τί, όλες οι άλλες κλίνονται κατά τα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα. Η αντωνυμία τίς, τί είναι τριτόκλιτη δικατάληκτη και τονίζεται αντίθετα με τον κανόνα τονισμού των μονοσύλλαβων της τρίτης κλίσης: οι μονοσύλλαβοι τύποι τίς, τί, αν και τονίζονται στη λήγουσα, παίρνουν πάντοτε οξεία και όχι βαρεία, ενώ οι δισύλλαβοι τύποι τονίζονται στην παραλλήγουσα και όχι στη λήγουσα. τίς... τίς τί τοῦ / τίνος τοῦ / τίνος τίνι / τῷ τίνι / τῷ τίνα τί τίνες τίνα τίνων τίνων τίσι / τίσιν τίσι / τίσιν τίνας τίνα Οι αντωνυμίες που δηλώνουν αόριστα ένα πρόσωπο ή πράγμα λέγονται αόριστες. Οι αόριστες αντωνυμίες έχουν τρία γένη και είναι κυρίως οι: τίς, ἔνιοι, δεῖνα. Στις αόριστες αντωνυμίες συγκαταλέγονται και μερικά επίθετα που σημαίνουν επιμερισμό από ένα σύνολο δύο ή περισσοτέρων προσώπων ή πραγμάτων. Οι αντωνυμίες αυτές λέγονται και επιμεριστικές και είναι οι: πᾶς, ἄλλος, ἀμφότεροι, ἕκαστος, ποσός, ἀλλοδαπός, ἑκάτερος, ἕτερος, οὐδέτερος, μηδέτερος, ποιός, οὐδείς, μηδείς. τις: Η αντωνυμία τίς, τί είναι δικατάληκτη και κλίνεται κατά την τρίτη κλίση. Διαφέρει γραμματικά από την ερωτηματική αντωνυμία τίς, τί στον τονισμό. ἔνιοι: Η αντωνυμία ἔνιοι, ἔνιαι, ἔνια έχει μόνο πληθυντικό αριθμό και κλίνεται κατά τα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα. δεῖνα: Η αντωνυμία δεῖνα κλίνεται κατά την τρίτη κλίση. Ευρίσκεται όμως και άκλιτη: τοῦ, τῆς δεῖνα τόν, τήν δεῖνα τῶν δεῖνα κ.λπ. πᾶς: Η αντωνυμία πᾶς, πᾶσα, πᾶν χρησιμοποιείται και ως επίθετο και κλίνεται κατά την τρίτη κλίση. ἄλλος: Η αντωνυμία ἄλλος, ἄλλη, ἄλλο κλίνεται κατά τα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα σε ος, η, ον, χωρίς όμως τελικό ν στην ονομαστική και αιτιατική του ενικού του ουδετέρου. Κορίνα Τσιτσιρίκου 5
Οι αντωνυμίες με τις οποίες κανονικά μία ολόκληρη πρόταση αναφέρεται σε λέξη άλλης πρότασης λέγονται αναφορικές. Οι αναφορικές αντωνυμίες έχουν τρία γένη. ὅς: Η αντωνυμία ὅς, ἥ, ὅ κλίνεται κατά τα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα σε ος, η, ον, χωρίς όμως τελικό ν στην ονομαστική και αιτιατική του ενικού του ουδετέρου. Το θηλυκό σχηματίζει και δυϊκό αριθμό όμοιο με του αρσενικού και του ουδετέρου. ὅσπερ: Η αντωνυμία ὅσπερ, ἥπερ, ὅπερ σχηματίζεται από την αναφορική αντωνυμία ὅς, ἥ, ὅ και το εγκλιτικό μόριο πέρ και κλίνεται κατά το πρώτο μέρος της όπως η αντωνυμία αυτή, με το μόριο πέρ στο τέλος της αμετάβλητο. ὅστις: Η αντωνυμία ὅστις, ἥτις, ὅ,τι σχηματίζεται από την αναφορική αντωνυμία ὅς, ἥ, ὅ και την αόριστη αντωνυμία τίς, τί, κατά τις οποίες και κλίνεται κατά το πρώτο και δεύτερο μέρος της αντίστοιχα. Όλοι οι τύποι της τονίζονται στην αρχική συλλαβή. Ο τύπος ἅττα στην ονομαστική και αιτιατική του πληθυντικού του ουδετέρου διαφέρει από τον τύπο ἄττα των αντίστοιχων πτώσεων του ουδετέρου της αόριστης αντωνυμίας τίς, τί μόνο κατά το πνεύμα. ὅσος: Οι αναφορικές αντωνυμίες της ομάδας αυτής κλίνονται κατά τα δευτερόκλιτα τρικατάληκτα επίθετα σε ος, η, ον ή ος, α, ον. Η αντωνυμία ὁποῖος, ὁποία, ὁποῖον ευρίσκεται πάντα χωρίς άρθρο. ὅσπερ οὗπερ ᾧπερ ὅνπερ ἥπερ ἧσπερ ᾗπερ ἥνπερ ὅπερ οὗπερ ᾧπερ ὅπερ οἵπερ ὧνπερ οἷσπερ οὕσπερ αἵπερ ὧνπερ αἷσπερ ἅσπερ ἅπερ ὧνπερ οἷσπερ ἅπερ ὅστις οὗτινος / ὅτου ὅτῳ / ᾧτινι ὅντινα ἥτις ἧστινος ᾗτινι ἥντινα ὅ,τι οὗτινος / ὅτου ὅτῳ / ᾧτινι ὅ,τι οἵτινες ὧντινων οἷστισι / οἷστισιν οὕστινας αἵτινες ὧντινων αἷστισι / αἷστισιν ἅστινας ἅτινα / ἅττα ὧντινων οἷστισι / οἷστισιν ἅτινα / ἅττα Κορίνα Τσιτσιρίκου 6