12 Φπινζύλδεηε ζην Χ Ή ηελ ηνπηθή ζαο θιηληθή γελεηηθήο δηάγλωζεο: θιεξνλνκηθόηεηα Εξγαζηήξην Ιαηξηθήο Γελεηηθήο Παλεπηζηήκην Αζελώλ Ννζνθνκείν Παίδσλ " Αγία Σνθία" Αζήλα Τει: +210 7795553 http://iatriki-genetiki.med.uoa.gr Μεηαθξαζκέλν από ηελ Καηεξίλα Πνπγνύληα θαη ηελ Μαξία Τδέηε. Ιαλνπάξηνο 2009 Τξνπνπνηεκέλν από θπιιάδηα πνπ δεκηνπξγήζεθαλ από ηα Ννζνθνκεία Guy s θαη St Thomas ηνπ Λνλδίλνπ θαη ην Πάξθν Γελεηηθήο Γλώζεο London IDEAS (London IDEAS Genetic Knowledge Park), ζύκθσλα κε ηα δηθά ηνπο πνηνηηθά θξηηήξηα. Απηή ε πξνζπάζεηα ππνζηεξίδεηαη από ηε EuroGentest, ΝνΕ ππνζηεξηδόκελν από ην ΕU-FP6.ηειέθσλν επηθνηλσλίαο 512148 Εηθνλνγξάθεζε: Rebecca J Kent www.rebeccajkent.com rebecca@rebeccajkent.com Πιεξνθνξίεο γηα Αζζελείο θαη Οηθνγέλεηεο
2 Φπινζύλδεηε ζην Χ θιεξνλνκηθόηεηα Τν θπιιάδην απηό παξέρεη πιεξνθνξίεο γηα ην ηη ζεκαίλεη θπινζύλδεηε ζην Φ θιεξνλνκηθόηεηα θαη κε πνην ηξόπν θιεξνλνκνύληαη νη θπινζύλδεηεο ζην Φ αζζέλεηεο. Γηα λα θαηαλνήζεηε ηελ έλλνηα ηεο θπινζύλδεηεο ζην Φ θιεξνλνκηθόηεηαο, ζα ήηαλ θαιό λα γλσξίδεηε γηα ηα γνλίδηα θαη ηα ρξσκνζώκαηα. Τν ζώκα καο απνηειείηαη από εθαηνκκύξηα θύηηαξα. Τα πεξηζζόηεξα θύηηαξα πεξηιακβάλνπλ έλα αθέξαην αξηζκό γνληδίσλ. Τα γνλίδηα δξνπλ σο δέζκε πιεξνθνξηώλ θαη ξπζκίδνπλ ηνλ ηξόπν ιεηηνπξγίαο ηνπ ζώκαηόο καο. Είλαη ππεύζπλα γηα ηα πεξηζζόηεξα ραξαθηεξηζηηθά καο, όπσο ρξώκα καηηώλ, νκάδα αίκαηνο ή ην ύςνο καο. Έρνπκε ρηιηάδεο γνλίδηα. Κιεξνλνκνύκε 2 αληίγξαθα από ηα πεξηζζόηεξα γνλίδηα, έλα αληίγξαθν από ηελ κεηέξα καο θαη έλα από ηνλ παηέξα καο. Γηα ηνλ ιόγν απηό έρνπκε παξόκνηα ραξαθηεξηζηηθά κε ηνπο γνλείο καο. Τα γνλίδηα βξίζθνληαη ζε δνκέο κε ηελ κνξθή θισζηήο πνπ νλνκάδνληαη ρξσκνζώκαηα. Σπλήζσο ν αλζξώπηλνο νξγαληζκόο έρεη 46 ρξσκνζώκαηα ζηα πεξηζζόηεξα ζσκαηηθά θύηηαξα. Τα ρξσκνζώκαηα θιεξνλνκνύληαη από ηνπο γνλείο καο, 23 από ηελ κεηέξα καο θαη 23 από ηνλ παηέξα καο, νπόηε έρνπκε 2 δεύγε 23 ρξσκνζσκάησλ. 11 αζζέλεηα. Εάλ κία θόξε θιεξνλνκήζεη έλα αιιαγκέλν γνλίδην ζα είλαη θνξέαο ζαλ ηε κεηέξα ηεο. Έλαο αξζεληθό άλδξαο πνπ έρεη κηα θπινζύλδεηε ζην Φ πάζεζε ζα κεηαβηβάζεη νπσζδήπνηε ην αιιαγκέλν γνλίδην ζηελ θόξε ηνπ, ε νπνία ζα είλαη θνξέαο. Έλα αξζεληθό δελ ππάξρεη πεξίπησζε λα κεηαβηβάζεη έλα αιιαγκέλν γνλίδην ζηνλ γην ηνπ. Έλα κεηαιιαγκέλν γνλίδην δελ ζα αιιάμεη- Θα ππάξρεη εθόξνπ δσήο. Δελ θνιιάκε κεηαιιαγκέλα γνλίδηα από άιινπο αλζξώπνπο. κπνξνύκε λα ζπλερίζνπκε λα είκαζηε δσξεηέο αίκαηνο αθόκε θαη αλ έρνπκε έλα κεηαιιαγκέλν γνλίδην. Οη άλζξσπνη ζπρλά ληώζνπλ ελνρέο γηα κηα γελεηηθή αζζέλεηα πνπ εκθαλίδεηαη ζηελ νηθνγέλεηα. Είλαη πνιύ ζεκαληηθό λα ζπκάζηε όηη κηα γελεηηθή αζζέλεηα δελ απνηειεί ιάζνο θαλελόο θαη θαλείο δε κπνξεί λα έθάλε θάηη πνπ λα ηελ πξνθάιεζε. Απηόο είλαη έλαο ζπλνπηηθόο νδεγόο γηα ηε θπινζύλδεηε ζην Φ θιεξνλνκηθόηεηα. Γηα πεξηζζόηεξεο πιεξνθνξίεο δείηε: Orphanet Ιζηνζειίδα ειεύζεξεο πξόζβαζεο πνπ παξέρεη πιεξνθνξίεο γηα ηηο ζπάληεο παζήζεηο, ηα θιηληθά πεηξάκαηα, ηα θάξκαθα θαη ζπλδέζκνπο γηα νκάδεο ππνζηήξημεο ζε νιόθιεξε ηελ Επξώπε. Ιζηνζειίδα: www.orpha.net EuroGentest Ιζηνζειίδα ειεύζεξεο πξόζβαζεο πνπ παξέρεη πιεξνθνξίεο γηα ηνλ γελεηηθό έιεγρν θαη ζπλδέζκνπο γηα νκάδεο ππνζηήξημεο ζε νιόθιεξε ηελ Επξώπε. Ιζηνζειίδα: www.eurogentest.org
10 κηα εμέηαζε θαηά ηελ εγθπκνζύλε γηα λα δείηε εάλ ην έκβξπν έρεη θιεξνλνκήζεη ηελ πάζεζε (πεξηζζόηεξεο πιεξνθνξίεο γηα απηέο ηηο εμεηάζεηο είλαη δηαζέζηκεο ζηα θπιιάδηα CVS θαη ακληνπαξαθέληεζε ). Εάλ ζαο ελδηαθέξεη θάηη ηέηνην, ζα πξέπεη λα ην ζπδεηήζεηε κε ην γηαηξό ζαο. Άιια Μέιε ηεο Οηθνγέλεηαο Εάλ θάπνηνο ζηελ νηθνγέλεηα πάζρεη από κία θπινζύλδεηε ζην Φ πάζεζε ή είλαη θνξέαο ηεο, ίζσο απνθαζίζεηε λα ην ζπδεηήζεηε θαη κε άιια κέιε ηεο νηθνγέλεηαο. Με απηό ηνλ ηξόπν, ζα δνζεί ε δπλαηόηεηα ζηηο ππόινηπεο γπλαίθεο ηεο νηθνγέλεηαο λα θάλνπλ κηα εμέηαζε αίκαηνο γηα λα δνπλ εάλ είλαη επίζεο θνξείο. Απηή ε πιεξνθνξία κπνξεί λα είλαη ρξήζηκε θαη γηα ηελ δηάγλσζε άιισλ κειώλ ηεο νηθνγέλεηαο. Απηό ίζσο θαλεί ηδηαίηεξα ρξήζηκν ζε κέιε ηεο νηθνγέλεηαο πνπ ήδε έρνπλ παηδηά, ή πξόθεηηαη ζύληνκα λα απνθηήζνπλ παηδηά. Εηθόλα 1: Γνλίδηα, ρξωκνζώκαηα θαη DNA 3 Μεξηθνί άλζξσπνη ην ζεσξνύλ θάπσο δύζθνιν λα κηιήζνπλ ζε άιια κέιε ηεο νηθνγέλεηαο γηα ηε κεηάζεζε. Μπνξεί λα αλεζπρνύλ όηη ζα πξνθαιέζνπλ αγσλία ζηελ νηθνγέλεηα. Σε κεξηθέο νηθνγέλεηεο έρεη ραζεί ε επαθή κε ζπγγελείο θαη ππάξρεη δπζθνιία επηθνηλσλίαο. Οη εηδηθεπκέλνη γελεηηζηέο έρνπλ εκπεηξία κε ηέηνηνπ είδνπο νηθνγελεηαθέο θαηαζηάζεηο θαη ίζσο κπνξέζνπλ λα ζαο βνεζήζνπλ ζηελ ζπδήηεζε ησλ πξνβιεκάησλ κε ηα ππόινηπα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο. Πξάγκαηα πνπ πξέπεη ζπκάζηε Οη γπλαίθεο θνξείο έρνπλ 50% πηζαλόηεηα λα κεηαβηβάζνπλ έλα αιιαγκέλν γνλίδην ζηελ επόκελε γεληά. Εάλ έλαο γηνο θιεξνλνκήζεη έλα αιιαγκέλν γνλίδην από ηε κεηέξα ηνπ, ηόηε ζα πξνζβιεζεί από ηελ Τα ρξσκνζώκαηα (εηθόλα 2) έρνπλ λνύκεξα από ην 1 έσο ην 22 θαη είλαη ίδηα θαη γηα ηα δύν θύια. Απηά νλνκάδνληαη απηνζσκηθά. Τν δεύγνο 23 είλαη δηαθνξεηηθό γηα ηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο θαη νλνκάδνληαη θπιεηηθά. Υπάξρνπλ 2 είδε θπιεηηθ σλ ρξσκνζσκάησλ, ην Φ ρξσκόζσκα θαη ην Υ ρξσκόζσκα. Οη γπλαίθεο έρνπλ ζπλήζσο δύν Φ ρξσκνζώκαηα (ΦΦ). Η γπλαίθα θιεξνλνκεί έλα Φ από ηελ κεηέξα ηεο θαη έλα Φ από ηνλ παηέξα ηεο. Οη άλδξεο ζπλήζσο έρνπλ έλα Φ θαη έλα Υ ρξσκόζσκα (ΦΥ). Ο άλδξαο θιεξνλνκεί έλα Φ από ηε κεηέξα ηνπ θαη ην Υ από ηνλ παηέξα ηνπ. Η εηθόλα 2 δείρλεη ηα ρξσκνζώκαηα ελόο άλδξα εθόζνλ ην ηειεπηαίν δεύγνο είλαη ΦΥ.
4 Εηθόλα 2: 23 δεύγε ρξωκνζωκάηωλ ηνπνζεηεκέλα ζύκθωλα κε ην κέγεζνο ηνπο; Τν ρξωκόζωκα 1 είλαη ην κεγαιύηεξν ζε κέγεζνο. Τα ηειεπηαία 2 ρξωκνζώκαηα είλαη ηα θπιεηηθά ρξωκνζώκαηα. κόλν έλα Φ ρξσκόζσκα θαη ην κεηαβηβάδνπλ πάληνηε ζηηο θόξεο ηνπο. Επνκέλσο, όιεο νη θόξεο ελόο π αξζεληθνύ ζα είλαη θνξείο. Σπλήζσο δε ζα πάζρνπλ από ηελ αζζέλεηα, αιιά ππάξρεη ε πηζαλόηεηα λα απνθηήζνπλ πο γηνπο. 9 Εάλ κία γπλαίθα πνπ πάζρεη από κία θπινζύλδεηε ζην Χ πάζεζε θάλεη έλαλ γην, δελ ππάξρεη πεξίπηωζε λα ηνπ κεηαβηβάζεη ην αιιαγκέλν γνλίδην ζην Φ ρξσκόζσκα. Απηό ζπκβαίλεη, επεηδή νη άληξεο δίλνπλ πάληνηε ην Υ ρξσκόζσκα ζηνπο γηνπο ηνπο (εάλ δώζνπλ ην Φ ρξσκόζσκά ηνπο ζα θάλνπλ θόξε). Τη ζπκβαίλεη όηαλ έλα παηδί είλαη ην πξώην άηνκν ζηελ νηθνγέλεηα πνπ έρεη ηελ πάζεζε; Μεξηθέο θνξέο, ζπκβαίλεη κηα αιιαγή (κεηάιιαμε) ζε έλα αληίγξαθν ελόο γνληδίνπ, ε νπνία ην εκπνδίδεη λα ιεηηνπξγήζεη θαλνληθά. Απηή ε αιιαγή κπνξεί λα πξνθαιέζεη κηα γελεηηθή αζζέλεηα γηαηί ην γνλίδην παύεη λα κεηαθέξεη ζσζηά ηηο νδεγίεο ζην ζώκα. Έλα θπινζύλδεην ζην Φ γελεηηθό λόζεκα πξνθαιείηαη από κηα αιιαγή ζε έλα γνλίδην πνπ βξίζθεηαη πάλσ ζην Φ ρξσκόζσκα. Μεξηθέο θνξέο, έλα αγόξη πνπ γελληέηαη κε κηα θπινζύλδεηε ζην Φ γελεηηθή πάζεζε, είλαη ην πξώην άηνκν ζηελ νηθνγέλεηα πνπ λνζεί. Απηό κπνξεί λα είλαη απνηέιεζκα κηαο λέαο αιιαγήο ζην γνλίδην, ε νπνία ζπλέβε γηα πξώηε θνξά είηε ζην σάξην είηε ζην ζπεξκαηνδσάξην πνπ ζρεκάηηζαλ ην παηδί. Σε απηή ηελ πεξίπησζε, θαλείο από ηνπο γνλείο απηνύ ηνπ παηδηνύ δελ είλαη θνξέαο. Επίζεο, είλαη πνιύ απίζαλν λα θάλνπλ νη γνλείο θη άιιν παηδί από ηελ ίδηα πάζεζε. Ωζηόζν, ην άξξσζην παηδί, πνπ θέξεη ην αιιαγκέλν γνλίδην, κπνξεί ηώξα λα ην κεηαβηβάζεη ζηα παηδηά ηνπ. Έιεγρνο θνξείαο θαη εμεηάζεηο θαηά ηελ εγθπκνζύλε Δηάθνξεο ελαιιαθηηθέο είλαη δηαζέζηκεο γηα άηνκα κε νηθνγελεηαθό ηζηνξηθό κηαο θπινζύλδεηεο ζην Φ γελεηηθήο αζζέλεηαο. Με ηνλ έιεγρν θνξέα κπνξεί λα δηαπηζησζεί εάλ ηα ζειπθά είλαη θνξείο ηνπ αιιαγκέλνπ γνληδίνπ. Απηή είλαη ζεκαληηθή πιεξνθνξία όηαλ ζρεδηάδεηε λα θάλεηε παηδηά. Γηα νξηζκέλεο θπινζύλδεηεο ζην Φ παζήζεηο, κπνξείηε λα θάλεηε
8 Εηθόλα 4: Πώο κεηαβηβάδνληαη νη θπινζύλδεηεο ζην Χ παζήζεηο από πξνζβεβιεκέλα αξζεληθά αξζεληθό κε Τη είλαη θπινζύλδεηε ζην Χ θιεξνλνκηθόηεηα; Τν Φ ρξσκόζσκα δηαζέηεη πνιιά γνλίδηα πνπ είλαη ζεκαληηθά γηα ηελ αλάπηπμε. Τν Υ ρξσκόζσκα είλαη πνιύ κηθξόηεξν θαη δηαζέηεη ιηγόηεξα γνλίδηα. Τα ζειπθά έρνπλ δύν Φ ρξσκνζώκαηα (ΦΦ) θαη επνκέλσο εάλ έλα από ηα γνλίδηα ζην έλα Φ ρξσκόζσκα έρεη κηα αιιαγή, ην θπζηνινγηθό γνλίδην ζην άιιν Φ ρξσκόζσκα κπνξεί λα αλαπιεξώζεη ην αιιαγκέλν αληίγξαθν. Σε απηή ηελ πεξίπησζε, ην είλαη έλαο πγηήο θνξέαο ηεο θπινζύλδεηεο ζην Φ πάζεζεο. Τν λα είζηε θνξέαο ζεκαίλεη όηη δελ έρεηε ηελ πάζεζε, απιά έρεηε έλα αιιαγκέλν αληίγξαθν ηνπ γνληδίνπ. Σε νξηζκέλεο κόλν πεξηπηώζεηο, ηα ζειπθά δείρλνπλ ειαθξά ζπκπηώκαηα ηεο πάζεζεο. 5 Τα αξζεληθά έρνπλ κόλν έλα Φ ρξσκόζσκα (ΦΥ). Σπλεπώο, εάλ έλα από ηα γνλίδηα ζην Φ ρξσκόζσκα έρεη κηα αιιαγή (είλαη κε ιεηηνπξγηθό), δελ ππάξρεη άιιν αληίγξαθν απηνύ ηνπ γνληδίνπ λα αλαπιεξώζεη ην αιιαγκέλν αληίγξαθν. Έηζη, ζε κηα ηέηνηα πεξίπησζε, ην αξζεληθό πξνζβάιιεηαη από ηελ πάζεζε. Αζζέλεηεο πνπ θιεξνλνκνύληαη κε απηόλ ηνλ ηξόπν νλνκάδνληαη θπινζύλδεηεο ζην Φ ππνηειείο αζζέλεηεο. Παξαδείγκαηα θπινζύλδεησλ ζην Φ αζζελεηώλ είλαη ε αηκνξξνθηιία Α θαη ε κπτθή δπζηξνθία Duchenne. ο θνξέαο ο θνξέαο Εάλ κία γπλαίθα πνπ πάζρεη από κία θπινζύλδεηε ζην Χ πάζεζε θάλεη κία θόξε, ζα ηεο κεηαβηβάζεη νπωζδήπνηε ην αιιαγκέλν γνλίδην. Απηό ζπκβαίλεη, επεηδή ηα αξζεληθά έρνπλ
6 Πώο θιεξνλνκνύληαη νη θπινζύλδεηεο ζην Χ ππνηειείο παζήζεηο; Εηθόλα 3: Πώο κεηαβηβάδνληαη νη θπινζύλδεηεο ζην Χ παζήζεηο από ζειπθνύο θνξείο Φπζηνινγηθό γνλίδην ο θνξέαο 7 Εάλ κία γπλαίθα θνξέαο θάλεη έλαλ γην, ζα ηνπ κεηαβηβάζεη είηε ην Φ ρξσκόζσκα κε ην θπζηνινγηθό γνλίδην είηε ην Φ ρξσκόζσκα κε ην αιιαγκέλν γνλίδην. Κάζε γηνο έρεη ινηπόλ, 50% πηζαλόηεηα (1 ζηηο 2) λα θιεξνλνκήζεη ην αιιαγκέλν γνλίδην θαη λα πξνζβιεζεί από ηελ αζζέλεηα. Επίζεο, έρεη 50% πηζαλόηεηα (1 ζηηο 2) λα θιεξνλνκήζεη ην θπζηνινγηθό γνλίδην. Σε απηή ηελ πεξίπησζε, δε ζα πξνζβιεζεί από ηελ αζζέλεηα. Απηέο νη πηζαλόηεηεο παξακέλνπλ νη ίδηεο γηα θάζε γην πνπ γελληέηαη. Εάλ κία γπλαίθα θνξέαο θάλεη κηα θόξε, ζα ηεο κεηαβηβάζεη είηε ην Φ ρξσκόζσκα κε ην θπζηνινγηθό γνλίδην είηε ην Φ ρξσκόζσκα κε ην αιιαγκέλν γνλίδην. Επνκέλσο, θάζε θόξε έρεη 50% πηζαλόηεηα (1 ζηηο 2) λα θιεξνλνκήζεη ην αιιαγκέλν γνλίδην θαη λα είλαη θνξέαο, όπσο ε κεηέξα ηεο. Επίζεο έρεη 50% πηζαλόηεηα (1 ζηηο 2) λα θιεξνλνκήζεη ην θπζηνινγηθό γνλίδην θαη λα κελ πξνζβάιιεηαη θαζόινπ από ηελ αζζέλεηα. Απηέο νη πηζαλόηεηεο παξακέλνπλ νη ίδηεο γηα θάζε θόξε πνπ γελληέηαη. ειαηησκαηηθό γνλίδην ο θνξέαο κε αξζεληθό