Σο οβάλ μονόσπιτο της Κρανιάς (αρχαίο Ηράκλειο) και πιθανή αναπαράσταση ελίδα 08
Θέση Κρανιά, γεωμετρική εποχή. Αξονομετρικό σχέδιο της περιοχής ενός οβάλ μονόσπιτου. (χέδιο οφίας Βασιλειάδου). Πρόκειται για μία ανοιχτή στο περιβάλλον εγκατάσταση, που βρισκόταν στην περιφέρεια ενός πανάρχαιου οικισμού, που μάλλον είναι το πιερικό-μακεδονικό Ηράκλειο, στη θέση του Βυζαντινού Πλαταμώνα και ευρύτερα. H κρηπίδα ήταν λιθόκτιστη με λάσπη, και η ανωδομή μάλλον πλινθόκτιστη με «λαχνήεντα όροφο», δηλαδή με φυλλώματα, όπως το σάλωμα της αρακατσάνικης καλύβας, σε ξύλινο σκελετό 2. Οι ένοικοι θα χρησιμοποιούσαν το μονόσπιτο για ύπνο και διημέρευση, τις παγωμένες κυρίως μέρες του χειμώνα. Σην εποχή της καταστροφής, οι ίδιοι και το μαγερειό τους διημέρευαν στο εξωτερικό βοτσαλωτό δάπεδο. 3 Προβλέπεται να αναπαρασταθεί. καρίφημα πιθανής αναπαράστασης, Και εξωτερικά του κάστρου, στην Α, Β, Δ πλευρά του λόφου, και στους λόφους βορειότερα. 2 Βλ. Ομήρου Ιλιάδα, Ω 448. 3 Βρέθηκε ανοιχτή καύση στο βόρειο τμήμα του βοτσαλωτού. ελίδα 09
á Νεώτερα μονόσπιτα του Αιγαίου, με αποκρέβατους. κύρος και Ρόδος. Βλ. Φρυσαυγή Αρναούτογλου, κύρος, στο Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Ανατολικό Αγαίο- ποράδες-επτάνησα, Εκδόσεις Μέλισσα, 989, σελ. 207. Αναστασία Μουτσοπούλου, Ρόδος, στο Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Δωδεκάνησα-Κρήτη, Εκδόσεις Μέλισσα, 990, σελ. 97. ελίδα 0
Πολιτισμός, Πολιτική Προκειμένου να δημιουργηθεί μία Πόλις δεν έφτανε να κτισθούν σπίτια, ούτε να λείψει η αδικία, ούτε και να υπάρχει εμπόριο, πράγματα απαραίτητα για τη λειτουργία της. Κυρίαρχος στόχος όφειλε να είναι η αυτάρκεια και να παρέχει μια καλή ζωή για την κοινωνία, τα σπιτικά και τα γένη της. Σα οικοδομήματα, η ύπαιθρος και κάθε περιουσία των πόλεων, όλα έπρεπε να συμβάλλουν στην αυτάρκεια, γιατί ήταν φανερό ότι αν τα αγαθά δεν επαρκούσαν για όλους τους πολίτες, τότε η κοινωνία θα διαλυόταν, αφού αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο είχαν καταρχήν προχωρήσει στον συνοικισμό της πόλης. Ακόμη και για την στρατιωτικά οργανωμένη πάρτη, ο νομοθέτης Λυκούργος, που φέρεται να οργάνωσε την πόλη, δεν είχε σκοπό να την αφήσει κυρίαρχη των άλλων, αλλά όπως και για τον κάθε μεμονωμένο άνθρωπο, πίστευε ότι η ευδαιμονία της θα προέκυπτε «από την αρετή και την εσωτερική ομόνοια. Ετσι την συνέταξε και την οργάνωσε, ώστε οι πολίτες να είναι πάντα ελεύθεροι, αυτάρκεις και σώφρονες» 2... Η ίδρυση λοιπόν των Πόλεων και η αυτοοργάνωση των πολιτών μέσα σε έναν σύνθετο αλλά συμπαγή κοινωνικό ιστό αποσκοπούσε στην αυτοδιοίκηση και σε μια καλύτερη ζωή με δικά τους νομίσματα και δική τους οικονομική πολιτική, ασφάλεια με δικό τους στράτευμα, αυτο-νομία με δικούς τους γραπτούς και άγραφους νόμους. Αφετηρία για έναν τέτοιο στόχο ήταν ο κοινός τόπος κατοικίας και κατά συνέπεια οι επιγαμίες. Δημιουργήθηκαν λοιπόν νέες συγγένειες και φρατρίες, 3 κοινές θυσίες και διασκεδάσεις, όλα αποτελέσματα της φιλίας, γιατί (κατά τον Αριστοτέλη) η επιθυμία για συμβίωση ήταν φιλία και «κοινωνία γενών και κωμών με σκοπό μία ολοκληρωμένη ζωή με αυτάρκεια» Για τον Αριστοτέλη επίσης, η δημιουργία της πόλης ήταν σύμφωνη με την ανθρώπινη φύση, γιατί «ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ζώον πολιτικό... Εκείνος που δεν μπορεί να προσαρμοσθεί στη κοινωνία και εκείνος που δεν έχει ανάγκη την πόλη για να επιβιώσει είναι είτε θηρίο είτε θεός» 4 Η δημιουργία λοιπόν των πόλεων ως και τα κλασσικά χρόνια σε όλη την ελληνική επικράτεια δημιούργησε αργά ή γρήγορα την ανάγκη έργων, κτιρίων, θεσμών και νόμων που, από την αρχή της αρχαϊκής εποχής, θα καθόριζαν τους κανόνες συμβίωσης Αριστοτέλους Οικονομικός Πρώτος 343 α 2 Πλούταρχος, Λυκούργος 3. 3 Βλ. πχ. για την προ του Κλεισθένη οργάνωση των Αθηνών Lex. Demosth. Patm. p. 52 Sakkelion (Bull. de corr. hellén. I. 877) gennátai: p lai tõ tîn 'Aqhna wn pláqoj, prˆn À Kleisqšnh dioik»sasqai t perˆ t j ful j, divre to e j gewrgoýj kaˆ dhmiourgoúj. kaˆ fulaˆ toútwn Ãsan d, tîn d fulîn k sth mo raj e ce g, j fratr aj kaˆ trittúaj k loun. toútwn d k sth suneist»kei k tri konta genîn kaˆ gšnoj kaston ndraj ece tri konta toýj e j t gšnh tetagmšnouj, o tinej gennátai kaloànto, ïn aƒ ƒerwsúnai k stoij pros»kousai klhroànto, oœon EÙmolp dai kaˆ K»rukej kaˆ 'Eteobout dai, æj ƒstore n tí 'Aqhna wn polite v 'Aristotšlhj lšgwn oûtwj. ful j d aùtîn sunnenemásqai d pomimhsamšnwn t j n to j niauto j éraj. k sthn d divrásqai e j tr a mšrh tîn fulîn, Ópwj gšnhtai t p nta dèdeka mšrh, kaq per oƒ mánej e j tõn niautòn, kale sqai d aùt trittàj kaˆ fratr aj. e j d t¾n fratr an tri konta gšnh diakekosmásqai, kaq per aƒ ¹mšrai e j tõn mána, tõ d gšnoj enai tri konta ndrîn (cf. Suid. s. v.). Βλ. kaˆ Αρποκρατίων: GennÁtai: oƒ toà aùtoà gšnouj koinwnoàntej. divrhmšnwn g r p ntwn tîn politîn kat mšrh, t mn prîta kaˆ mšgista mšrh kaloànto fulaˆ, k sth d ful¾ tricí diçrhto, kaˆ kale to kaston mšroj toútwn trittýj kaˆ fratr a. p lin d tîn fratriîn k sth diçrhto e j gšnh l, x ïn aƒ ƒerwsúnai aƒ k stoij pros»kousai klhroànto. œsti d par pollo j tîn htòrwn toünoma, æj kaˆ Dhmosqšnhj n tí prõj EÙboul dhn fšsei. 'Isa oj d' n tù perˆ toà 'Apollodèrou kl»rou toýj genn»taj suggene j çnòmasen oùc oƒ suggene j mšntoi plîj kaˆ oƒ x a matoj gennáta te kaˆ k toà aùtoà gšnouj kaloànto, ll' oƒ x rcáj e j t kaloúmena gšnh katanemhqšntej. FilÒcoroj d' n tí d fhsˆ pròteron Ðmog laktaj Ñnom zesqai oþj nàn genn»taj kaloàsin 4 Αριστοτέλους Πολιτικά, 280β-28α, και253α ελίδα
μέσα σε ένα πυκνό κοινωνικό περιβάλλον που όφειλε να οργανωθεί «π ο λ ι τ ι κ ά» και «π ο λ ι τ ι σ μ έ ν α». Κρήνη του 6ου αι. πφ. από μελανόμορφη παράσταση στο Λονδίνο Σο καθημερινό νερό και οι δημόσιες κρήνες, η ασφάλεια και η ανεξαρτησία, η δημόσια τάξη και υγεία, η αγορά και η οικονομία, η διοίκηση, τα δημόσια κτίρια και η λατρεία, οι δρόμοι και οι αποχετεύσεις, τα σκουπίδια και η αποκομιδή τους, οι υποχρεώσεις των ισχυρών και τα δικαιώματα και υποχρεώσεις όλων, είναι μερικά μόνο από τα θέματα που αργά ή γρήγορα έπρεπε να διευθετηθούν θεσμικά, νομικά, κατασκευαστικά, επισκευαστικά και -πάνω από όλα πολιτικά- μέσα στις κοινωνίες των πόλεων. Οπως χαρακτηριστικά λέει ο Αριστοτέλης, «από τη φύση υπάρχει στον άνθρωπο η παρόρμηση για μια τέτοια κοινωνία, και μεγάλη ήταν η προσφορά εκείνου που πρώτος προχώρησε στη σύσταση της πόλεως. Γιατί, όπως ο άνθρωπος είναι το πιο υπέροχο από όλα τα ζώα, έτσι ακριβώς μπορεί να γίνει και το χειρότερο όταν απομακρυνθεί από τον νόμο και τη δικαιοσύνη. Κι αυτό γιατί δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο, από την αδικία που φέρει όπλα, κι ο άνθρωπος έχει από τη φύση του όπλα που πρέπει να τα μεταχειριστεί με φρόνηση και με αρετή. Είναι όμως δυνατόν να τα χρησιμοποιήσει και για τα ακριβώς αντίθετα. Γιαυτό και ο άνθρωπος που δεν έχει αρετή είναι το ανοσιότερο και πιο άγριο από όλα τα πλάσματα της φύσης, το χειρότερο των ζωντανών τόσο στα αφροδίσια όσο και τη λαιμαργία. Ομως η δικαιοσύνη είναι θεσμός «πολιτικός». Γιατί η δικαιοσύνη, που είναι η εξακρίβωση του δικαίου, είναι η τάξις μιας πολιτικά οργανωμένης κοινωνίας...» Αριστοτέλους Πολιτικά 253α Ση προστασία των Νόμων για να επιβιώσουν οι θεσμοί της Πόλης, ακόμη και όταν οδηγούν σε αδικίες, υπερασπίσθηκε ένας σπουδαίος Πολίτης, ο ωκράτης, λίγο πριν από την εκτέλεση του: «-Για φαντάσου όμως Κρίτων, αν την ώρα που εναι να αποδράσω έλθουν Νόμοι και Πολιτεία και να μου πουν -Πες μας Σωκράτη, τι έχεις στο μυαλό σου? Να καταστρέψεις την πόλη και τους νόμους, όσο περνάει από το χέρι σου? Η μήπως νομίζεις ότι θα επιβιώσει εκείνη η πολιτεία όπου οι αποφάσεις των δικαστηρίων δεν ισχύουν, όπου οι ιδιώτες μπορούν να τις ακυρώνουν και να τις καταστρέφουν? Τι θα απαντήσουμε τότε, Κρίτων? Πλάτωνος Κρίτων, 50 α-β. ελίδα 2
Η Πόλις καθιέρωσε «πολιούχους» θεούς και ασκούσε κυριαρχική ισχύ πάνω στα μέλη της, τους πολίτες, που ήταν κατά κανόνα γηγενείς, ελεύθεροι και παιδιά πολιτών από πατέρα και μητέρα, ή μόνο από τον πατέρα. Είχαν κοινή «εθνική» καταγωγή, κοινή γλώσσα, θρησκεία, και ήθη-έθιμα. Σα πολιτικά δικαιώματα πάντως ήταν αποκλειστικό προνόμιο των ενήλικων ανδρών πολιτών. Σα πολιτεύματα ήταν ανάλογα με την εποχή και τις κοινωνικο-ιστορικές συνθήκες: αρχικά μοναρχίες και ποικίλα ολιγαρχικά καθεστώτα (βασιλείες, αριστοκρατίες, τυραννίες), για να καταλήξουν στην κλασσική εποχή και σε δημοκρατίες διαφόρων τύπων, συνήθως άμεσου χαρακτήρα όπου όλοι οι πολίτες έπαιρναν μέρος στην ανώτατη εξουσία της πόλης, την συνέλευση των πολιτών της (εκκλησία του δήμου). Τπήρχαν πάντως και παραδείγματα έμμεσης δημοκρατίας, αντιπροσωπευτικού δηλαδή χαρακτήρα όπως και σήμερα. Η δημοκρατική ισότητα των πολιτών αφορούσε και τότε όπως και σήμερα τα πολιτικά δικαιώματα, και όχι την οικονομική τους κατάσταση. Από τις δύο επιφανέστερες αρχαίες Πόλεις, η Αθήνα είναι το κυρίαρχο παράδειγμα του άμεσου δημοκρατικού και ισοκρατικού, κατά το δυνατόν, πολιτεύματος που διαμορφώθηκε ύστερα από αλλεπάλληλες ταραχές και μεταρρυθμίσες, ενώ η πάρτη, όπου οι έφοροι εκλέγονταν αλλά δεν ελέγχονταν από τον δήμο, το αντίστοιχο παράδειγμα ενός αυστηρά ιεραρχημένου ολιγαρχικού πολιτεύματος με έμμεσα δημοκρατικά στοιχεία που μετά την δημιουργία του παρέμεινε σχεδόν αναλλοίωτο: «Αυτή ήταν και η ενδέκατη μεταρρύθμιση του πολιτεύματος των Αθηνών. Πρώτα ήταν η εγκατάσταση του Ιωνος και όσων έκαναν τον συνοικισμό μαζί του. Τότε για πρώτη φορά κατανεμήθηκαν σε τέσσερεις φυλές και εγκατέστησαν τους φιλοβασιλικούς. Δeύτερη και πρώτη πολιτική μεταβολή έγινε επί Θησέως, λίγο διαφορετική από τη βασιλεία. Στη συνέχεια ήταν η μεταρρύθμιση του Δρακοντος, οπότε εγράφησαν και οι πρώτοι νόμοι. Τρίτη εκείνη που έγινε μετά την επανάσταση, επί Σόλωνος, οπότε ιδρύθηκε και η αρχή της δημοκρατίας. Τέταρτη ήταν η τυραννία του Πεισιστράτου. Πέμπτη η μεταρρύθμιση του Κλεισθένους, μετά την κατάλυση των τυράννων, που ήταν δημοκρατικότερη από του Σόλωνος. Εκτη ήταν μετά τους Περσικούς πολέμους, όταν διοικούσε η Βουλή του Αρείου Πάγου. Εβδομη, μετά από αυτήν, ήταν εκείνη που υπέδειξε ο Θεμιστοκλής και πραγματοποίησε ο Εφιάλτης καταλύοντας την Βουλή του Αρείου Πάγου. Πολλά συνέβησαν τότε στην πόλη, εξαιτίας των δημαγωγών και της θαλασσοκρατορίας. Ογδοη η εγκατάσταση των Τετρακοσίων και ενάτη η αποκατάσταση και πάλι της δημοκρατίας. Δεκάτη η τυραννία των Τριάκοντα και των Δέκα. Ενδεκάτη, αυτή που έγινε μετά την κάθοδο από τη Φυλή και τον Πειραιά. Αυτή ισχύει από τότε μέχρι τώρα, και συνέχεια παραχωρεί ακόμη περισσότερα δικαιώματα στο πλήθος. Ο λαός έκανε τον εαυτό του κυρίαρχο των πάντων, και τα διοικεί όλα με ψηφίσματα και δικαστήρια, στα οποία την εξουσία έχει το πλήθος. Γιατί και οι κρίσεις που κάποτε δίδονταν από τη Βουλή, κατέληξαν και αυτές στον λαό. Φαίνεται όμως ότι έτσι είναι το σωστό. Γιατί οι λίγοι διαφθείρονται από το χρήμα και τα ρουσφέτια ευκολότερα από ότι οι πολλοί..» Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία XLI «Η Λακεδαίμων, μετά την εγκατάσταση των τωρινών της κατοίκων Δωριέων, για πολλά χρόνια υπέφερε από στάσεις, περισσότερο από κάθε άλλη γνωστή χώρα. Παρόλα αυτά απέκτησε ευνομία από τα πολύ παλιά χρόνια και ποτέ δεν είχε τυραννία. Πέρασαν δηλαδή περισσότερα από τετρακόσια χρόνια μέχρι το τέλος αυτού το πολέμου που έχουν Βλ. πχ. Αριστοτέλους Πολιτικά τ38β. ελίδα 3
το ίδιο πολίτευμα οι Λακεδαιμόνιοι, γιαυτό και είναι αρκετά δυνατοί για να κανονίζουν και τα πολιτεύματα των άλλων πόλεων».. Θουκυδίδης, Α 8. Για την ύπαιθρο χώρα γύρω από τις αρχαίες πόλεις ο Αριστοτέλης αναφέρει ότι έπρεπε να δημιουργεί δυσκολία στην εισβολή του εχθρού και ευκολία στην έξοδο, και ότι «όπως το πλήθος των κατοίκων έπρεπε να είναι ευσύνοπτο, έτσι έπρεπε να είναι ευσύνοπτη και ευβοήθητη η χώρα». Ο Αριστοτέλης εξάλλου και όχι μόνο, αναφέρουν ότι η φύση της χώρας συνέβαλε στο είδος του πολιτεύματος που επρόκειτο να επικρατήσει, υποστηρίζοντας π.χ. ότι οι απόκρημνοι τόποι δεν ευνοούσαν όλα τα πολιτεύματα, ότι η ύπαρξη ακρόπολης ταίριαζε με τα ολιγαρχικά και μοναρχικά πολιτεύματα, ότι τα ομαλά εδάφη ταίριαζαν στο δημοκρατικό πολίτευμα και ότι στο αριστοκρατικό τα εδάφη ήταν ουδέτερα αν και μάλλον ταίριαζε καλύτερα σε περιοχές με περισσότερους οχυρούς τόπους Η θαλάσσια επικοινωνία όπως και οι επικοινωνίες γενικότερα, συνέβαλαν στον εκδημοκρατισμό της κοινωνίας, έτσι η ενίσχυση του ναυτικού της Αθήνας από τον Θεμιστοκλή ενίσχυσε και την περίφημη δημοκρατία της. «Οπως τέσσερα είναι τα μέρη του δήμου (οι γεωργοί, οι χειρώνακτες, οι άνθρωποι της αγοράς και οι μισθωτοί θήτες) τέσσερες είναι και οι τάξεις στον πόλεμο: οι ιππείς, οι οπλίτες, οι ψιλοί και το ναυτικό. Οπου η χώρα να είναι ιππάσιμος, εκεί είναι δυνατόν να εγκατασταθεί ισχυρή ολιγαρχία, γιατί η σωτηρία των κατοίκων εξαρτάται από την ιππική δύναμη, και οι ίπποι συντηρούνται από τις μεγάλες περιουσίες. Οπου η χώρα απαιτεί οπλίτες, ευνοείται η ολιγαρχία, γιατί ο οπλισμός απαιτεί περισσότερο εύπορους παρά άπορους πολίτες. Οταν όμως υπερέχουν οι ψιλοί και το ναυτικό, εκεί κυριαρχεί η δημοκρατία.» 2 «Αρχισε λοιπόν στη συνέχεια να οχυρώνει τον Πειραιά, επειδή συνειδητοποίησε τη σημασία των λιμανιών και επειδή ήθελε να φέρει κοντά τους πολίτες στη θάλασσα, αντιπολιτευόμενος, τρόπον τινά, τους παλιούς βασιλιάδες των Αθηνών. Γιατί εκείνοι, καθώς λέγεται, προσπαθούσαν να αποσπάσουν τους ανθρώπους από τη θάλασσα και να τους συνηθίσουν να ζουν χωρίς θαλασσινά ταξίδια, με την καλλιέργεια της γης. Ετσι έπλασαν τον μύθο της αντιδικίας Αθηνάς-Ποσειδώνα, τον οποίο ενίκησε δείχνοντας στους δικαστές την ελιά. Ο Θεμιστοκλής όμως δεν προσάρτησε τον Πειραιά στην Αθήνα, όπως λέει ο κωμικός Αριστοφάνης, αλλά εξάρτησε την πόλη από τον Πειραιά και τη γη από τη θάλασσα. Ενίσχυσε έτσι τη δημοκρατία σε βάρος της αριστοκρατίας, ενισχύοντας τους ναύτες, τους κελευστές και τους κυβερνήτες των πλοίων. Γιαυτό και το βήμα (της εκκλησίας του δήμου) στην Πνύκα, που έβλεπε προς τη θάλασσα, οι Τριάκοντα Τύραννοι το έστρεψαν αργότερα προς την ξηρά, γιατί θεωρούσαν ότι η θαλασσοκρατορία γεννά τη δημοκρατία, ενώ η ολιγαρχία πολύ λίγο ενοχλεί αυτούς που ασχολούνται με τη γεωργία.»... Πλούταρχος, Θεμιστοκλής ΦΙΦ Αριστοτέλους Πολιτικά 330β 2 Αριστοτέλους Πολιτικά 32α ελίδα 4
Αν εξαιρέσουμε περιπτώσεις όπως η ξενόφοβη πάρτη, στις αρχαίες πόλεις συγκατοικούσε μεγάλος αριθμός μετοίκων που δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα και δικαιώματα στην ιδιοκτησία γης, Ηταν μόνιμοι κάτοικοι της πόλης, αλλά «ξένοι», μετανάστες δηλαδή από άλλες ελληνικές ή και από ξένες περιοχές (ύροι, Υρύγες, Λυδοί κ.α.) άνθρωποι ελεύθεροι και συχνά προβεβλημένα στελέχη της κοινωνίας, όπως πχ, στην Αθήνα οι ζωγράφοι Ζεύξις, Πολύγνωτος κα Παρράσιος, ο ιστορικός Ηρόδοτος, ο πολεοδόμος Ιππόδαμος, ο ρήτορας Λυσίας και πολλοί άλλοι. υνέβαλαν τα μέγιστα στην οικονομία, με τους φόρους που πλήρωναν και, κυρίως, με τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες. Δεδομένου ότι η χειρωνακτική εργασία εθεωρείτο ανάξια ενός ελεύθερου πολίτη, ο θεσμός του κατεστημένου που στήριξε τον αρχαίο τρόπο ζωής κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά ήταν η δουλεία. ύμφωνα πχ. με κάποιους υπολογισμούς στην Αθήνα υπήρχαν 50.000-60.000 δούλοι ενώ αναφέρονται Αθηναίοι που διαχειρίζονταν 300, 600, και 000 δούλους. 2 Ηταν δούλοι δημόσιοι (π.χ. όργανα της τάξης, δήμιοι, σκουπιδιάριδες, γραφείς), δουλοπάροικοι της κοινότητας, όταν ο πληθυσμός μιας περιοχής μεταβαλλόταν σε δούλους των κατακτητών όπως πχ. στη Λακεδαιμονία (είλωτες) και τη Θεσσαλία (πενέσται), ιδιωτικοί οικιακοί δούλοι (οικέτες) που ζούσαν μέσα στο σπίτι (π.χ. θυρωροί, μάγειροι, «παιδαγωγοί», καθαρίστριες, υφάντρες, κλπ), ιδιωτικοί δούλοι γεωργοί και βοσκοί στα κτήματα, εργάτες στις επιχειρήσεις και το εμπόριο, κ.α. Προέρχονταν από τους αιχμαλώτους πολέμου, από συμπολίτες που δεν μπορούσαν να ξεπληρώσουν τα χρέη τους, από πειρατεία και αρπαγή, από έκθεση και πώληση παιδιών, από το δουλεμπόριο, κ.α.. Καμμία αρχαία κοινωνία δεν είναι αθώα αυτού του θεσμού που ευτύχησε να έχει την ιδεολογική κάλυψη ενός Αριστοτέλη 3 και την στήριξη των δύο επιφανέστερων ελληνικών Πόλεων, της πάρτης και της Αθήνας. «Κανείς (στην Σπάρτη) δεν αφηνόταν να ζει όπως ήθελε, αλλά ζούσαν συνέχεια σαν σε στρατόπεδα, ακολουθώντας ωρισμένο τρόπο ζωής, ασχολούμενοι με τα κοινά και έχοντας γενικώς τη γνώμη ότι δεν ανήκουν στον εαυτό τους αλλά στην πατρίδα. Αν δεν είχαν πάρει εντολή να κάνουν κάτι άλλο, παρακολουθούσαν τα παιδιά και τους δίδασκαν κάτι χρήσιμο, ή μάθαιναν οι ίδιοι από τους μεγαλύτερους. Η συνεχής αυτή απασχόληση ήταν ένα από τα καλύτερα μέτρα που εφηύρε ο Λυκούργος για τους συμπολίτες του, στους οποίους η ενασχόληση με τη χειρωνακτική εργασία ήταν απαγορευμένη, Οσο για τη συσσώρευση πλούτου, δεν τον είχαν καμμία ανάγκη γιατί κανείς δεν τον ζήλευε και καμμία τιμή δεν είχε. Για λογαριασμό τους δούλευαν τη γη οι είλωτες... Οταν μάλιστα ένας Σπαρτιάτης βρέθηκε κάποτε στα δικαστήρια στην Αθήνα και πληροφορήθηκε ότι κάποιος καταδικάσθηκε γιατί ήταν άνεργος, έφυγε περίλυπος. Βλ. πχ. Ξενοφώντος Πόροι, ΙΙ. 2 Βλ. πχ. Ξενοφώντος Πόροι, IV 4. 3 Βλ. πχ. Πολιτικά Α 253β., 254α. ελίδα 5
Καθώς τον ξεπροβάδιζαν οι φίλοι του, που και αυτοί είχαν στενοχωρηθεί μαζί του και το έφεραν βαρέως, τους παρακάλεσε να του δείξουν ποιος ήταν εκείνος που καταδικάστηκε επειδή ήταν ελεύθερος άνθρωπος. Τόσο δουλοπρεπές θεωρούσαν οι Σπαρτιάτες την ενασχόληση με τις χειρωνακτικές εργασίες και τα χρήματα... Εχουν δίκαιο λοιπόν να λένε ότι στην Σπάρτη ο ελεύθερος παραείναι ελεύθερος, και ο δούλος παραείναι δούλος»... Πλούταρχος, Λυκούργος 24, 29 «Οι Αθηναίοι όμως, όταν εκόπασε η ταραχή του Κυλωνείου άγους κι εξωρίσθηκαν... οι μιαροί, ξαναρχίσανε τις παλιές διαμάχες για το πολίτευμα. Σε όσα μέρη χωριζόταν το έδαφος της χώρας, σε τόσα κόμματα διαιρέθησαν και οι πολίτες... Κι επειδή τότε η ανισότητα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς είχε φτάσει στον ανώτερο, ας πούμε, βαθμό, το κράτος δεν στεκόταν καθόλου καλά και για να αποκατασταθεί και να πάψει να αναστατώνεται, μοναδικός τρόπος φαινόταν η εγκαθίδρυση πολιτεύματος τυραννικού. Γιατί όλος ο λαός ήταν χρεωφειλέτης στους πλουσίους. Η, δηλαδή, καλλιεργούσαν τη γη πληρώνοντας σε εκείνους το ένα έκτο από το εισόδημα τους και ωνομάζονταν για αυτό εκτημόριοι, και θήτες, ή ελάβαιναν δάνεια υποθηκεύοντας τα σώματα τους. Και μπορούσε έτσι να καταντήσουν δούλοι στους δανειστές, άλλοι δουλεύοντας στο ίδιο εκείνο μέρος κι άλλοι πουλούμενοι σε ξένες χώρες. Πολλοί μάλιστα έφταναν στην ανάγκη να πουλούν και τα παιδιά τους (δε το απαγόρευε κανένας νόμος) κι άλλοι να ξενητεύονται εξαιτίας της σκληρότητας των δανειστών»... «Κι αυτό που λένε οι νεώτεροι για τους Αθηναίους ότι σκεπάζουν την ωμότητα των πραγμάτων με λέξεις ήπιες και ανώδυνες μιλώντας με πολιτισμένη λεπτότητα και ονομάζουν τις πόρνες εταίρες, τις φρουρές των πόλεων φυλακές και το δεσμωτήριο οίκημα, αυτό φαίνεται εύρημα του Σόλωνα που πρώτος ωνόμασε το σβήσιμο των χρεών «σεισάχθεια» γιατί η πρώτη του πολιτική πράξη ήταν ο νόμος που ώριζε να είναι άκυρα όσα χρέη υπήρχαν ως τότε, και στο εξής κανένας να μη δανείζεται υποθηκεύοντας το σώμα του»... Πλούταρχος, όλων 3, 5, μετάφραση Α. Λαζάρου «Οπως και νάχει, είναι πάντως φανερό ότι άλλοι από τους ανθρώπους είναι από τη φύση τους ελεύθεροι και άλλοι δούλοι, και ότι στους δούλους συμφέρει και είναι δίκαιο να είναι δούλοι»... Αριστοτέλης, Πολιτικά 255α Πολλοί αιώνες πέρασαν και πολύ αίμα χύθηκε για να απαλλαγούν οι ανθρώπινες κοινωνίες από την εφαρμογή αυτής της ιδεολογίας, που ως ολιγαρχική νοοτροπία δεν έπαψε ποτέ να υφίσταται Παρόλη τη συνείδηση της κοινής τους καταγωγής, οι ελληνικές Πόλεις σπάνια οδηγήθηκαν σε ομοσπονδιακή ένωση, όπως πχ. το «κοινόν» των πόλεων της Φαλκιδικής. Αντίθετα, υπήρξαν μεταξύ τους κατά κανόνα ανταγωνιστικές, με πρώτο αναφερόμενο μεγάλο πόλεμο εκείνον για το Ληλάντιο πεδίο, ανάμεσα στην Φαλκίδα και την Ερέτρια όπου, συμμετείχαν πολλες ελληνικές πόλεις. Εκδόσεις Ζαχαρόπουλου, ελίδα 6
«Αυτά ήταν λοιπόν τα ναυτικά των Ελλήνων, τόσο τα παλιά όσο και τα νεώτερα. Οσοι ασχολήθηκαν απέκτησαν μεγάλη δύναμη, τόσο χάρη στα κέρδη τους όσο και από την εξουσία, καταπλέοντας στα νησιά τα οποία και κατέστρεφαν, κυρίως όσοι δεν είχαν αρκετή ύπαιθρο χώρα (για τη διατροφή τους). Πόλεμος στην ξηρά από όπου να προέκυψε κάποια ισχυρή δύναμη δεν υπήρξε, όλοι ήταν μεταξύ των γειτόνων... Γιατί δεν ακολουθούσαν τις μεγαλύτερες πόλεις ως υπήκοοι, ούτε και συστρατεύονταν σε κοινές εκστρατείες, αφού κυρίως πολεμούσαν τους αστυγείτονες. Μόνο στον παλιό εκείνο πόλεμο μεταξύ Χαλκιδέων και Ερετριέων διαιρέθηκαν οι Ελληνες σε συμμάχους του ενός και του άλλου.»... Θουκυδίδης, Α 5 Η ανεξαρτησία της Πόλης-Κράτους, ζητούμενο του θεσμού αλλά και της ελληνικής ιδιοσυγκρασίας γενικότερα, σύντομα έπαψε να είναι εφικτή και αυτονόητη, πολύ νωρίτερα από τη μάχη της Φαιρώνειας και την τελική επικράτηση του μακεδονικού βασιλείου. Για διάφορους λόγους, αλλά κυρίως διά των όπλων των ίδιων των Πόλεων, και μάλιστα των ηγεμονικών πόλεων της Αθήνας και της πάρτης. «Δεν ήξεραν ότι η εξουσία που όλοι εύχονται ν αποκτήσουν είναι δύσχρηστη και κάνει αυτούς που την αγαπούν να τρελαίνονται. Δεν ήξεραν επίσης ότι η ε ξ ο υ σ ί α έ χ ε ι φ ύ σ η π α ρ ό μ ο ι α μ ε τ ι ς π ό ρ ν ε ς, που κάνουν τους άνδρες να τις ποθούν και τους καταστρέφουν, όταν υποκύπτουν στο πάθος τους. Πραγματικά, έχει αποδειχτεί ολοφάνερα πως η εξουσία διαθέτει αυτή την καταστροφική δύναμη. Γιατί ο καθένας θα μπορούσε να διαπιστώσει ότι όσοι έχουν αποκτήσει πολλές εξουσίες έχουν πέσει στις μεγαλύτερες συμφορές, αρχίζοντας από μας (τους Αθηναίους) και τους Λακεδαιμονίους. Αυτές δηλαδή οι δύο πόλεις που πρωτύτερα πολιτεύονταν με σωφροσύνη και είχαν την καλύτερη υπόληψη, όταν συνέβη να κερδίσουν την εξουσία και να πάρουν στα χέρια τους την κυριαρχια δε διαφοροποιήθηκαν καθόλου η μία από την άλλη. Αντίθετα, όπως γίνεται με αυτούς που καταστρέφονται από τις ίδιες επιθυμίες και την ίδια αρρώστια, έτσι κι αυτές επιχείρισαν τις ίδιες πράξεις, έκαναν παρόμοια σφάλματα και στο τέλος υπέστησαν παρόμοιες συμφορές.»... Ισοκράτης, Περί Ειρήνης, μετάφραση Μ.Γ. Ξανθού Η Μακεδονία, το αιώνιο πρόφραγμα των δύσκολων, βόρειων συνόρων της ελληνικής χερσοννήσου και πρωταγωνιστής της Ιστορίας από τον 4 ο αιώνα πφ., είχε παραμείνει οργανωμένη «εθνοφυλετικά», με πολίτευμα την παραδοσιακή της βασιλεία που ελεγχόταν μόνο από τη συνέλευση του μακεδονικού στρατού. Σα εθνικά βασίλεια της Δυτικής Μακεδονίας υποτάχτηκαν σταδιακά στον Οίκο των Σημενιδών που βασίλευε στην Κάτω, την παραθαλάσσια δηλαδή Μακεδονία. Οι μακεδονικές πόλεις ήταν εξαρτημένες από την κεντρική εξουσία του βασιλιά αλλά ωστόσο αυτοδιοικούμενες. Σο μακεδονικό πολίτευμα προστάτευσε τις μακεδονικές πόλεις από τους ανταγωνισμούς που αποδυνάμωσαν τις πόλεις της νότιας Ελλάδος 2 και οι πλούσιες αγροτικές τους περιοχές παρείχαν μεγαλύτερη αυτάρκεια των απαραίτητων γεωργοκτηνοτροφικών προϊόντων. Εκδόσεις Ζήτρος, 200. 2 Βλ. σχετικά N. Hammond, The Macedonian State, Oxford 989, 9-2. ελίδα 7