Ορθόδοξη Πνευματικότητα και Πολιτισμός Ενότητα 1: Ο ορθόδοξος Χριστιανός ως Δημιουργός Πολιτισμού Μαρία Κ. Καράμπελια Πρόγραμμα Διαχείρισης Εκκλησιαστικών Κειμηλίων
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας και στην Ανώτατη Εκκλησιαστική Ακαδημία Θεσσαλονίκης» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Σκοποί ενότητας 1 Να κατανοήσουν οι φοιτητές πως η ανθρώπινη ταυτότητα είναι μια δυναμική πραγματικότητα, ένα αδιάκοπο γίγνεσθαι, που μεταβάλλεται σύμφωνα με τον νόμο της αυτεξουσιότητας. Τέλος να ανακαλύψουν οι φοιτητές την ενανθρώπηση, η οποία τους καλεί σ έναν πολιτισμό που σηματοδοτείται από την πραγματικότητα της Ανάστασης του Χριστού. 4
Περιεχόμενα ενότητας (1/2) Ορθόδοξος χριστιανισμός και παράδοση. Ο ρόλος των μυστηρίων. Η Μεγάλη σαρακοστή και η Μεγάλη Εβδομαδα. Η θέση του έρωτα στον χριστιανικό πολιτισμό. 5
Περιεχόμενα ενότητας (2/2) Πατερικές νουθεσίες για τους συζύγους. Η μοναχική κίνηση. Η αντιμετώπιση της αδικίας και η βία. 6
παράδοση (1/23) Η διαμόρφωση της ταυτότητας του ανθρώπινου προσώπου συνδέεται άμεσα με την αναζήτηση του νοήματος της ζωής του. Η ταυτότητα είναι μια δυναμική πραγματικότητα. Πρόκειται για ένα αδιάκοπο γίγνεσθαι. Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος διευκρινίζει ότι «Τὸ ζῇν ἐν σαρκί, καρπὸς ἔργου, τούτῳ ἔδειξε καὶ τὴν παροῦσαν ἀναγκαίαν ζωήν. Πῶς; Ἐὰν εἰς δέον αὐτῇ χρώμεθα, ἐὰν καρποφορῶμεν Τὸ δὲ (ζῇν) καλῶς ἤ κακῶς, ἐν ἡμῖν ἐστιν». 7
παράδοση (2/23) Ὥστε οὐ μισῶμεν τὸ ζῇν ἔνεστιν γὰρ ζῇν καὶ καλῶς ὡς ἐὰν κακῶς αὐτῷ χρησαίμεθα, οὐδὲ οὕτω διαβαλοῦμεν αὐτό. Διὰ τί; Ὅτι οὐκ αὐτὸ αἴτιον γέγονε, ἀλλ ἡ προαίρεσις τῶν κακῶς χρωμένων αὐτῷ. Ὁ μὲν γὰρ Θεός σε ἐποίησεν ζῇν, ἵνα αὐτῷ ζῆς». Ως συνδημιουργός του Θεού ο άνθρωπος γίνεται η κτιστή υποδοχή της θείας πρόνοιας και παράγει πολιτισμό. 8
παράδοση (3/23) Όταν όμως αναφερόμαστε στην έννοια του πολιτισμού τι εννοούμε; Ο όρος οφείλει την πατρότητά του στον Αδαμάντιο Κοραή. Ο Κοραής την 1 η Μαΐου του 1804 στέλνει απαντητική επιστολή στον Αλέξανδρο Βασιλείου, πρόξενο της πύλης στην Τεργέστη, ο οποίος είχε επιχειρήσει να μεταφράσει στα ελληνικά το υπόμνημά του Mémoire sur l état actuel de la civilization dans la Grèce. Στο γράμμα αυτό ο Κοραής απαντά ως εξής για την απόδοση της λέξης civilization : «Του civilization λέξιν παραστατικήν δεν έχομεν ακόμη ο Στράβων την ονομάζει σχεδόν πάντοτε ημέρωσιν, επειδή τούτο ακριβώς είναι η civilization Αν ήμην εγώ ο μεταφραστής, ήθελα παρακινδυνεύση να ονομάσω Πολιτισμόν την civilization. Η λέξις δεν ευρίσκεται παρά μίαν φοράν εις μόνον τον Διογένην Λαέρτιον 9
παράδοση (4/23) Τι σημαίνει όμως ότι ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα για δημιουργία πολιτισμού; Σύμφωνα με έναν περιγραφικό ορισμό, που μας παρέχει ο αείμνηστος Καθηγητής Νίκος Ματσούκας, ο «πολιτισμός είναι τα έργα και η συμπεριφορά του ανθρώπου σε μια δημιουργική πορεία, σε μια ιστορική διαδρομή εν μέσω ωδίνων και οδυνών. Επομένως γλώσσα, οργάνωση κοινοτικής ζωής, επιστήμη, κτίσματα, ποίηση, μουσική, τραγούδι, χορός, γνώση, αγάπη, φιλία κ.τ.λ. είναι πολιτισμός. Κι όλα αυτά θεωρούνται μόνο ως ξεπέρασμα μηδενιστικών αλλοιώσεων ή αλλοτριώσεων, πτώσεων και κάθε λογής απειλών εναντίον της ζωής». 10
παράδοση (5/23) Με άλλα λόγια ό,τι προάγει τη ζωή ή ό,τι σημαίνει καλή αλλοίωση της ζωής, καθώς λέμε, είναι πολιτισμός». 11
παράδοση (6/23) Για την διαμόρφωση της ανθρώπινης ταυτότητας το αίτημα της σύνδεσης του ανθρώπου με την αλήθεια και τη ζωή θεωρείται αναγκαίο. Σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά λόγια ο Θανάσης Παπαθανασίου «Η Αλήθεια, ήγουν ο Χριστός αυτοπροσώπως, είναι αδιαπραγμάτευτη. Ταυτόχρονα, όμως, η αποδοχή του άλλου, όχι απλώς ως ανοχή αλλά ως αγάπησή του, είναι απαίτηση της ίδιας της Αλήθειας. Είναι, δηλαδή, δομικό υλικό της ίδιας της εκκλησιαστικής ταυτότητας, και όχι μια παραχώρηση την οποία εξ ανάγκης κάνει η Εκκλησία, επειδή πλέον βρίσκεται σε πλουραλιστική εποχή. Δεν είναι ξενέρωμα της εμμονής στην Αλήθεια, αλλά μεθύσι με τον οίνο της οντολογίας της». 12
παράδοση (7/23) Εκείνο που πρέπει να εξαρθεί με έμφαση είναι η βασική αλήθεια για τον καθαρά ιστορικό χαρακτήρα των πραγμάτων και γεγονότων, τα οποία αφορούν τον Χριστιανισμό, και συγκεκριμένα τη ζωή της Εκκλησίας, οπότε μπορεί κανείς άνετα να κάνει λόγο για νεοελληνικό πολιτισμό και εκκλησιαστική ταυτότητα. Ο άνθρωπος, συνειδητοποιώντας τον χώρο, τον χρόνο, τον τόπο, τον δρόμο και τον τρόπο που του χαρίζονται, προσανατολίζεται στην πραγματικότητα και αγωνίζεται για τη διαφύλαξη της αλήθειας των πραγμάτων. Αυτός είναι και ο ρόλος της Ορθοδοξίας, καθώς σημειώνεται ότι «Ὀρθοδοξία ἐστὶν ἀψευδὴς περὶ Θεοῦ καὶ κτίσεως ὑπόληψις ἤ ἔννοια περὶ πάντων ἀληθής, ἤ δόξα τῶν ὄντων καθάπερ εἰσίν». (Ἀναστασίου Σιναΐτου, Ὁδηγός, 3, PG 89, 76D-77A). 13
παράδοση (8/23) Στους μεταμοντέρνους καιρούς καταγράφεται τρομερό έλλειμμα πραγματικότητας. Μόνο η ιστορία, μπορεί να θέσει το πρόσωπο ενώπιον των ευθυνών του. Ο Μ. Αθανάσιος μας διαβεβαιώνει ότι μέσα στον κοσμικό χωροχρόνο «Αὐτὸς (ὁ Ἰησοῦς Χριστός) γὰρ ἐνηνθρώπησεν, ἵνα ἡμεῖς θεοποιηθῶμεν» (Περὶ τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου, 54, PG 25, 192B). Ο μεταπτωτικός άνθρωπος, ο οποίος χάνει το καθ ομοίωσιν παραμένει εικόνα του Θεού, (έστω και αμαυρωμένη). Τη δυνατότητα προς τη θέωση μας τη χάρισε ο εσταυρωμένος Χριστός. Γι αυτό και το πρόσωπο βιώνεται δυναμικά, ως πορεία από το κατ εικόνα προς το καθ ομοίωσιν, και οι Άγιοι είναι ζωντανά παραδείγματα προσώπων. 14
παράδοση (9/23) Η πρόκληση για τον σύγχρονο άνθρωπο είναι να ανακαλύψει την ενανθρώπηση, η οποία καλεί προς ένα πολιτισμό της σάρκωσης. Μέσα στην εκκλησιαστική κοινότητα, η ανάσταση του Χριστού προσλαμβάνει διαστάσεις κοσμολογικές και οντολογικές, καθώς είναι η λύτρωση από τον θάνατο και τη φθορά. Έτσι εισάγεται και μια νέα θεώρηση του κόσμου. Το νόημα του κόσμου, η κοσμολογική «αρχή», βρίσκεται στο τέλος του κόσμου, σ αυτό που δείχνει η ανάσταση του Χριστού. Όταν ο πιστός κατανοήσει την υπαρξιακή βαθύτητα αυτού του γεγονότος, μπορεί με τη συμμετοχή του στη μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας να αποδέχεται την πραγματικότητα του σταυρικού βίου. 15
παράδοση (10/23) Η στάση του ανθρώπου απέναντι στον θάνατο νοηματοδοτεί την ίδια τη ζωή. Τα παρακάτω λόγια του μακαριστού μητροπολίτη του Σουρόζ Αντώνιου (Bloom) είναι αποκαλυπτικά: «Ο θάνατος είναι η λυδία λίθος της στάσης μας απέναντι στη ζωή. Οι άνθρωποι που φοβούνται τον θάνατο, φοβούνται τη ζωή. Είναι αδύνατο να μην φοβάται κανείς τη ζωή, με όλη την πολυπλοκότητα και τους κινδύνους της, αν φοβάται τον θάνατο Αν φοβόμαστε τον θάνατο δεν είμαστε ποτέ έτοιμοι να διακινδυνεύσουμε. Θα περάσουμε τη ζωή μας μ έναν δειλό, προσεκτικό και άτολμο τρόπο. Μόνο αν αντιμετωπίσουμε τον θάνατο, του δώσουμε νόημα και προσδιορίσουμε τη θέση του και τη θέση μας σε σχέση μ αυτόν, θα μπορέσουμε να ζήσουμε με τρόπο άφοβο και με όλες τις δυνατότητές μας». 16
παράδοση (11/23) Η ελευθερία ενώπιον του θανάτου είναι μια μόνιμη κατάσταση με βάση την οποία ο άνθρωπος ζει όλες τις στιγμές της ζωής του. Ο νεοελληνικός πολιτισμός είναι ένας πολιτισμός εμποτισμένος με το γνήσιο αρχαιοελληνικό πνεύμα και την παράδοση της Ορθοδοξίας. Ο νεοελληνικός πολιτισμός είναι ο ίδιος ο ελληνικός με όλους τους φυσιολογικούς και αυτονόητους μετασχηματισμούς. Όμως στα βαθιά εσωτερικά του συστατικά και στη γλώσσα παραμένει ατόφιος. 17
παράδοση (12/23) Το πολιτικό ήθος των Ελλήνων υπεισέρχεται στη ζωή της Εκκλησίας. Τα ελληνικά πολιτικά ήθη εκφράζονται στον τρόπο οργάνωσης της πρώτης Εκκλησίας. Οι αξίες, που τόσο πολύ διεκδικήθηκαν από την αρχαία ελληνική πόλη, επανέρχονται στην εκκλησιαστική ζωή με διαφορετικό όμως νόημα και περιεχόμενο. 18
παράδοση (13/23) Η δύναμη της ψυχής και η μαχητικότητα για την ελευθερία είναι γνωρίσματα του ελληνισμού. Είναι το νήμα που συνδέει τους Έλληνες από την εποχή των μηδικών πολέμων μέχρι σήμερα. Είναι αυτό που εκφράζουν τα λόγια που λένε οι Σπαρτιάτες στον σατράπη Υδάρνη, ο οποίος τους συμβουλεύει να υποταχθούν στον Ξέρξη: «τα λέγεις αυτά, απαντούν, γιατί ποτέ δεν ήσουν ελεύθερος, δεν έχεις αποκτήσει εμπειρία ελευθερίας γιατί αν ήξερες τι είναι η ελευθερία θα μας συμβούλευες να πολεμήσουμε γι αυτήν όχι με δόρατα αλλά με πελέκια». (Ἡροδότου, Ἱστορίαι, 7 ο βιβλίο 135: «ἐλευθερίης δὲ οὔκω ἐπειρήθης, οὔτ εἰ ἔστι γλυκὺ οὔτ εἰ μή. Εἰ γὰρ αὐτῆς πειρήσαιο, οὐκ ἄν δόρασι συμβουλεύοις ἡμῖν περὶ αὐτῆς μάχεσθαι, ἀλλὰ καὶ πελέκεσι»). 19
παράδοση (14/23) Ανάλογη είναι και η απάντηση που δίνουν οι Αθηναίοι στρατηγοί στον απεσταλμένο του Μαρδόνιου, που έφερνε πρόταση για συμβιβασμό με τον Ξέρξη: «όσο ο ήλιος εξακολουθήσει την τροχιά του, δεν θα συμμαχήσουμε με τον Ξέρξη αλλά θα τους πολεμήσουμε, με πίστη στους θεούς και στους ήρωές μας, γιατί έκαψαν τους ναούς και τα σπίτια μας», (Ἡροδότου, Ἱστορίαι, 8 ο βιβλίο 143). 20
παράδοση (15/23) Και στους Σπαρτιάτες, που έτρεξαν στην Αθήνα φοβούμενοι μήπως η πόλη συμμαχήσει με τους Πέρσες και αυτοί προχωρήσουν ως τη Σπάρτη, οι Αθηναίοι είπαν: «Δεν υπάρχει στη γη τόσο χρυσάφι ώστε να μας κάνει να πάρουμε το μέρος των Περσών και να υποδουλώσουμε την Ελλάδα. Γιατί πολλά και μεγάλα είναι αυτά που μας εμποδίζουν να το κάνουμε επειδή εμείς οι Έλληνες («τὸ Ἑλληνικόν») έχουμε το ίδιο αίμα, την ίδια γλώσσα, την ίδια θρησκεία, τους ίδιους ναούς, ίδια έθιμα, ίδια παράδοση και προδότες δεν θα γίνουν οι Αθηναίοι ακόμη και ένας μόνο Αθηναίος να μείνει ζωντανός δεν θα συνομολογήσουμε ειρήνη με τον Ξέρξη». (Ἡροδότου, Ἱστορίαι, 8 ο βιβλίο 144). 21
παράδοση (16/23) Για τον Αριστοτέλη τα βασικά χαρακτηριστικά των Ελλήνων είναι κυρίως τρία: οξεία διάνοια, καρδιά και ελεύθερο πολίτευμα. Τονίζει λοιπόν ότι «το γένος των Ελλήνων, το οποίο λόγω της γεωγραφικής του θέσης βρίσκεται στον μέσον (Ευρώπης και Ασίας), έχει τις αρετές και των δύο, διότι και έντονο θυμικόν και οξεία διάνοια διαθέτει, και γι αυτό ακριβώς ζει ελεύθερο και πολιτεύεται με τον καλύτερο τρόπο και, αν είχε ενιαίο πολίτευμα, θα μπορούσε να κυριαρχήσει πάνω σε όλους». (Ἀριστοτέλους, Πολιτικά, 1327β 29 και εξής). 22
παράδοση (17/23) Το πάθος του Έλληνα για ελευθερία και το χριστιανικό αίτημα της τελείωσης μέσω του σωστού προσανατολισμού του αυτεξουσίου συνάδουν. Εξάλλου δεν πρέπει να αγνοούμε και την αποστομωτική απάντηση των αποστόλων στους Ιουδαίους, που τους ζητούσαν να σταματήσουν το κήρυγμα για την πραγματικότητα της Ανάστασης του Χριστού: «Πειθαρχεῖν δεῖ Θεῷ μᾶλλον ἢ ἀνθρώποις» (Πραξ. 5, 29). 23
παράδοση (18/23) Η ζωή του χριστιανού μέσα στο εκκλησιαστικό σώμα αφορά μια συνεχή αποκατάσταση του υγιούς τρόπου ζωής, η οποία πραγματώνεται δυναμικά σε μια προοδευτική πορεία, όπου ο ανθρώπινος αγώνας θεωρείται αναγκαίος. Εδώ βρίσκεται και το παράδοξο του όντος, που είναι εκείνο που θα γίνει, αλλά και το παράδοξο της προληπτικής πρόγευσης του μέλλοντος μέσα στην Εκκλησία. 24
παράδοση (19/23) Αυτός ο διπλός προσανατολισμός προς την ιστορία και τα έσχατα γεννά όλους τους συμβολισμούς και το τελετουργικό των μυστηρίων της Εκκλησίας. Η σύνδεση «νῦν» και «ἀεί», δηλαδή η συνάντηση παρόντος και μέλλοντος πραγματώνεται στον ιστορικό χώρο της Εκκλησίας. 25
παράδοση (20/23) Ο «μέλλων αἰών» είναι μια «καινή κτίσις» αλλά δεν αντιτίθεται στην ιστορικότητα. Και ενώ ο «μέλλων αἰών» πρόκειται να υποκαταστήσει τον «νῦν αἰώνα», η «ἀπαρχή» του, δηλαδή οι ρίζες της πραγμάτωσής του, είναι στην Ιστορία. Ο χρόνος δεν καταργείται αλλά εξαγιάζεται. Η πραγματικότητα αυτή βιώνεται κατεξοχήν με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, στην οποία οι χριστιανοί αποκτούν την ταυτότητά τους και γίνονται πρόσωπα πραγματικά, μοναδικά και ανεπανάληπτα. Έτσι οι σχέσεις των ανθρώπων παρουσιάζονται προσωπικές και φιλικές. 26
παράδοση (21/23) Στην εκκλησιαστική κοινωνία δεν νοείται ανωνυμία, καθώς ο καθένας είναι γνωστός με το όνομά του. Γι αυτό και η Εκκλησία, όταν τελεί τα μυστήριά της, μνημονεύει ονόματα. 27
παράδοση (22/23) Η Θεία Ευχαριστία αποτελεί «σημείον», φανέρωση της Βασιλείας που αναμένεται. Αυτή η εσχατολογική κατανόηση της Ευχαριστίας επιζητεί την πράξη στο παρόν, ώστε η νυν βιωτή να αποκτά νόημα από το όραμα του μέλλοντος. Στη διαμόρφωση της ταυτότητάς του ο χριστιανός καλείται να αναγνωρίσει τον πνευματικό νόμο σύμφωνα με τον οποίο ο πλησίον δεν χαρίζεται αλλά κερδίζεται. Και τότε, μέσα από την απόλυτη αποδοχή του άλλου έτσι ακριβώς όπως είναι, αναγνωρίζει το δομικό υλικό της ορθόδοξης ταυτότητας και ζωής. 28
παράδοση (23/23) Εξάλλου, δεν πρέπει ποτέ να αγνοείται ότι η παραβολή της κρίσης είναι όχι απλώς κοινωνική, αλλά άκρως ανθρωπιστική και φιλάδελφη. (Μτ. 25, 31-46) 29
Τέλος Ενότητας
Βιβλιογραφία 1. Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ, ΜΑΡΙΑ Κ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑ, ISBN: 978-960-9533-56-0. 2. ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΟΝ ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ.(ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΕΙΡΑ: ΘΕΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ 1), ΔΗΜΗΤΡΗΣ Γ. ΜΑΓΡΙΠΛΗΣ (ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ-ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΟ)), ISBN: 978-960-6741-30-2.
Σημείωμα Αναφοράς Copyright ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, Μαρία Κ. Καράμπελια. «Ορθόδοξη Πνευματικότητα και Πολιτισμός». Έκδοση: 1.0. Θεσσαλονίκη 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: URL.
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο. που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο. που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο. Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 33
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς. το Σημείωμα Αδειοδότησης. τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων. το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει). μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 34
Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων Το Έργο αυτό κάνει χρήση των ακόλουθων έργων: Εικόνες/Σχήματα/Διαγράμματα/Φωτογραφί ες. 35