Συμπεριφορική Ψυχολογία και Μάθηση ΙΙ Κοινωνική γνωστική μάθηση Κοινωνική Γνωστική Μάθηση Παρατήρηση και μίμηση προτύπου Αυτοαποτελεσματικότητα Ευαγγελία Γαλανάκη Παρουσίαση βασισμένη στο βιβλίο: Elliott, S. N., Kratochwill, T. R., Littlefield Cook, J., & Travers, J. F. (2008). Εκπαιδευτική Ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg. Albert Bandura (1925 ) Αμερικανός ψυχολόγος Κοινωνική γνωστική μάθηση Οι πληροφορίες που επεξεργαζόμαστε από την παρατήρηση ανθρώπων, πραγμάτων και γεγονότων επηρεάζουν τον τρόπο που ενεργούμε. Ο παρατηρητής μπορεί να υιοθετήσει νέες αντιδράσεις. Η παρατήρηση μοντέλων μπορεί: να ενδυναμώσει ή να εξασθενίσει υπάρχουσες αντιδράσεις να προκαλέσει την επανεμφάνιση αντιδράσεων που είχαν προφανώς ξεχαστεί. Τα παιδιά μιμούνται περισσότερο τα μοντέλα που διαθέτουν κύρος, ισχύ και ικανότητες. Τριαδικός αμοιβαίος ντετερμινισμός (αιτιοκρατία) Ατομικοί παράγοντες Συμπεριφορά Περιβαλλοντικοί παράγοντες Τέσσερις σημαντικές διεργασίες στη μάθηση μέσω παρατήρησης 1. Προσοχή: O μαθητής πρέπει να προσέξει και να αναγνωρίσει τα διακριτικά χαρακτηριστικά της αντίδρασης του μοντέλου. Ο μαθητής έλκεται από τα χαρακτηριστικά των επιθυμητών μοντέλων, τα οποία και μιμείται. 2. Συγκράτηση: H αναπαραγωγή της επιθυμητής συμπεριφοράς προϋποθέτει ότι ο μαθητής συμβολικά συγκρατεί την παρατηρηθείσα συμπεριφορά. Είναι η συμβολική κωδικοποίηση, ο σχηματισμός μιας εικόνας ή νοητικού σχήματος που αντιστοιχεί στη συμπεριφορά του μοντέλου. Τέσσερις σημαντικές διεργασίες στη μάθηση μέσω παρατήρησης 3. Διαδικασίες κινητικής αναπαραγωγής: H συμβολική κωδικοποίηση παράγει εσωτερικά πρότυπα του περιβάλλοντος, τα οποία καθοδηγούν την μελλοντική συμπεριφορά του μαθητή παρατηρητή. Ερέθισμα γιγνώσκειν αντίδραση ενίσχυση. 4. Διαδικασίες κινήτρων: Aν και ο μαθητής αποκτά και διατηρεί την ικανότητα να εκτελεί τη συμπεριφορά ενός μοντέλου, θα την εκτελέσει μόνον όταν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές, δηλ. αν υπήρξε ενίσχυση, ενίσχυση μέσω τρίτων (παρατήρηση του μοντέλου που ενισχύεται) και αυτο ενίσχυση. 1
The Bobo Doll Experiment (Βίντεο) Τα παιδιά παρατηρούν και μιμούνται τη συμπεριφορά ενός επιθετικού προτύπου προς μια φουσκωτή κούκλα. Παρατήρηση και μίμηση προτύπου Βίντεο: Τα παιδιά κάνουν ό,τι βλέπουν Νεογνική μίμηση Τα παιδιά παρακολούθησαν ζωντανά ενήλικα μοντέλα, κινηματογραφημένα ενήλικα μοντέλα και κινηματογραφημένα κινούμενα σχέδια να διοχετεύουν την επιθετικότητά τους σε μια φουσκωτή κούκλα. Όλα τα παιδιά παρουσίασαν μεγαλύτερη επιθετικότητα προς τη φουσκωτή κούκλα από ό,τι τα παιδιά της ομάδας ελέγχου (Bandura, Ross, & Ross, 1963). Το αίσθημα επάρκειας που βιώνουμε για μια συγκεκριμένη δοκιμασία ή δεξιότητα. «Είναι οι πεποιθήσεις του ατόμου για τις ικανότητές του να οργανώνει και να εκτελεί μια σειρά δράσεων που απαιτούνται για να παράγει συγκεκριμένα αποτελέσματα» (Βandura, 1997). Επηρεάζει τις δραστηριότητες που επιλέγουμε, τις προσπάθειες που καταβάλλουμε, το βαθμό στον οποίο επιμένουμε παρά τις δυσκολίες, το βαθμό της δυσκολίας που έχουν οι στόχοι που θέτουμε. Αναπτύσσεται από πληροφορίες που παρέχουν τέσσερις πηγές: 1. Έμπρακτες εμπειρίες επάρκειας 2. Εμπειρίες μέσω τρίτων Διάμεση μάθηση 3. Λεκτική πειθώ 4. Σωματικές & συναισθηματικές καταστάσεις Έμπρακτες εμπειρίες επάρκειας: Αποκτούμε προσωπικές και αποτελεσματικές πληροφορίες από αυτό που κάνουμε. Μαθαίνουμε, από πρώτο χέρι, πόσο αποτελεσματικοί είμαστε στην κυριαρχία επί του περιβάλλοντός μας. Εμπειρίες ςμέσω τρίτων Διάμεση ημάθηση: η Παρατηρώντας «παρόμοιους άλλους» να δρουν, πείθουμε τον εαυτό μας ότι ίσως μπορούμε να κάνουμε κι εμείς τις ίδιες πράξεις. Ισχύει και το αντίστροφο. Λεκτική πειθώ: Μπορεί να κάνει τους μαθητές να πιστέψουν ότι μπορούν να ξεπεράσουν τις δυσκολίες και να βελτιώσουν την επίδοσή τους. Σωματικές και συναισθηματικές καταστάσεις: Οι στρεσογόνες καταστάσεις αποτελούν πηγή προσωπικών πληροφοριών. Αν προβάλλουμε μια εικόνα του εαυτού μας ως ατόμου που δεν μπορεί να αντεπεξέλθει και που φοβάται καταστάσεις, τότε προάγουμε την πιθανότητα ακριβώς αυτής της συμπεριφοράς. ρ Αλλά,, αν θαυμάζουμε μ μοντέλα που είναι «βράχοι ψυχραιμίας», αυτή η συμπεριφορά μειώνει την τάση μας προς μια συναισθηματική συμπεριφορά που μας ακινητοποιεί. 2
Η επιτυχία αυξάνει την αίσθηση αυτοαποτελεσματικότητας, η αποτυχία τη μειώνει. Η εκπαίδευση των μαθητών σε στρατηγικές, δηλ. πώς να αντιμετωπίζουν μια δοκιμασία, βελτιώνει την επίδοσή τους και άρα την αυτο αποτελεσματικότητά τους. Το μοντέλο αυτοαποτελεσματικότητας βασίζεται στην έννοια της προσδοκίας. Υπάρχουν δύο είδη προσδοκίας: 1. Προσδοκία ικανότητας: η πεποίθηση του ατόμου ότι έχει τις ικανότητες ή δυνατότητες να εκδηλώσει μια συμπεριφορά. ρ 2. Προσδοκία αποτελέσματος: η πεποίθηση του ατόμου για το αποτέλεσμα, τις συνέπειες, τις πιθανότητες επιτυχίας/αποτυχίας της συμπεριφοράς του. ΠΡΟΣΔΟΚΙΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ _ + Άτομο Συμπεριφορά Αποτέλεσμα Προσδοκία Ικανότητας Προσδοκία Αποτελέσματος ΠΡΟΣΔΟΚΙΑ + ΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ _ Κοινωνική κινητοποίηση Διαμαρτυρίες Παράπονα Αλλαγή πλαισίου Παραίτηση Aπάθεια Αυτο επιβεβαιωτική, κατάλληλη συμπεριφορά Αυτο υποτίμηση Μελαγχολία Σχέση των δύο μορφών της προσδοκίας Bandura (1979) Συνέπειες της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στην αυτοαποτελεσματικότητα και στην εκτίμηση του αποτελέσματος πάνω στη συμπεριφορά και στις συναισθηματικές αντιδράσεις. Bandura, A. (1982). Self efficacy mechanism in human agency. American Psychologist, 37, 122 147. Αυτό που μετράει είναι το πώς βλέπεις τον εαυτό σου. Βίντεο: Ο Bandura εξηγεί σημεία της θεωρίας του Μετάφραση της θεωρίας της κοινωνικής μάθησης σε πρακτικές της τάξης Τι ακριβώς θέλετε να παρουσιάσετε στους μαθητές; (Ποιες συμπεριφορές ακριβώς θέλετε να μιμηθούν;) Αξίζει ξζ τον κόπο; ; (Ποια είδη ενισχυτών έχετε στη διάθεσή σας για τη σωστή αντίδραση;) Πώς θα τους πείτε, πώς θα τους δείξετε και πώς θα τους παροτρύνετε να «δουν» με τα μάτια του νου την επιθυμητή συμπεριφορά; Έχει το μάθημα τις ιδιότητες που θα βελτιώσουν την αυτο αποτελεσματικότητα των μαθητών; 3
«Ο αυτοέλεγχος συνήθως αναφέρεται στη συμπεριφορά που υιοθετεί ηθελημένα το άτομο για να επιτύχει τα αποτελέσματα που έχει επιλέξει το ίδιο» (Kazdin, 1994). Διδασκαλία αυτοελέγχου: 1. Αυτο αξιολόγηση ή αυτο ανάλυση 2. Αυτο παρακολούθηση 3. Αυτο ενίσχυση 1. Αυτο αξιολόγηση: Ο μαθητής εξετάζει τη συμπεριφορά του ή σκέφτεται και καθορίζει κατά πόσον έχει επιτελέσει μια συμπεριφορά ή διαδικασία σκέψης. Π.χ., ο δάσκαλος ρωτά τον μαθητή αν πιστεύει ότι έχει ολοκληρώσει την εργασία του στα μαθηματικά. Ο μαθητής πρέπει να έχει ένα κριτήριο αξιολόγησης, που προέρχεται από τη διδασκαλία από τους ενηλίκους. 2. Αυτο παρακολούθηση: Ο μαθητής καταγράφει την επίδοσή του ή κρατά ένα αρχείο για ό,τι κάνει. Η πράξη της καταγραφής έχει αποδειχτεί ότι μπορεί να αλλάξει τη συμπεριφορά, αν και δεν είναι αρκετό αυτό από μόνο του. 3. Αυτο ενίσχυση: Ο μαθητής αμείβει τον εαυτό του μετά από την επιτυχή ολοκλήρωση της δραστηριότητας. Είναι πολύ ισχυρή στρατηγική. Ο μαθητής διδάσκεται να επαινεί τον εαυτό του ή να φροντίζει για μια ευχάριστη δραστηριότητα ως αυτο αμοιβή που, με τη σειρά της, διατηρεί τη συμπεριφορά. Το μοντέλο της λεκτικής αυτοκαθοδήγησης διατυπώθηκε από τον D. Meichenbaum (1979 Meichenbaum & Goodman, 1971) και βασίζεται στις θεωρίες του Luria και του Vygotsky. Ο άνθρωπος κάνει εσωτερικό διάλογο, με τον οποίο ελέγχει και κατευθύνει τις σκέψεις και τη συμπεριφορά του. Πέντε διαδοχικά βήματα: 1. Πρότυπο μίμησης: Ο ενήλικος εκτελεί ως πρότυπο μια δραστηριότητα και συνομιλεί με τον εαυτό του, περιγράφοντας τις σκέψεις και τις πράξεις του. 2. Έκδηλη εξωτερική καθοδήγηση: Το παιδί εκτελεί τη δραστηριότητα με την καθοδήγηση του προτύπου. 3. Έκδηλη αυτοκαθοδήγηση: Το παιδί επαναλαμβάνει τη δραστηριότητα και περιγράφει φωναχτά τις πράξεις του. Πέντε διαδοχικά βήματα: 4. Φθίνουσα ετεροκαθοδήγηση και βαθμιαία αντικατάσταση από αυτοκαθοδήγηση: Το παιδί ψιθυρίζει τις οδηγίες της αυτοκαθοδήγησης και εκτελεί τη δραστηριότητα. 5. Συμβολική εσωτερική αυτοκαθοδήγηση: Το παιδί επαναλαμβάνει τη δραστηριότητα, αλλά τις οδηγίες τις λέει «από μέσα του», δηλ. κάνει εσωτερικό διάλογο. Παρόμοιο είναι και το μοντέλο «Σκέψου φωναχτά» (Camp & Bash, 1981). 4
Επίλυση προβλήματος Τέσσερα διαδοχικά βήματα: 1. Ορισμός του προβλήματος: «Τι πρέπει να κάνω; Πρέπει να σχεδιάσω ένα τραπέζιο». 2. Εστίαση της προσοχής και δρομολόγηση της συμπεριφοράς: «Τραβάω δύο παράλληλες γραμμές. Εντάξει! Η μία είναι λίγο πιο μεγάλη από την άλλη. Έτσι! Μετά τις ενώνω λοξά. Έτσι είναι το σωστό». 3. Αυτοενίσχυση: «Ωραία το έχω κάνει!». 4. Αυτοαξιολόγηση: «Το έκανα σωστό» / «Δεν το έκανα τελείως σωστό, πρέπει να σβήσω αυτή τη γραμμή και να την ενώσω έτσι». Πλεονεκτήματα στρατηγικών αυτοελέγχου Επιτρέπουν στους μαθητές να χειριστούν τη συμπεριφορά τους όταν απουσιάζουν οι εκπαιδευτικοί και οι άλλοι ενήλικοι. Τους βοηθούν να αναπτύξουν υπευθυνότητα για τη δική τους συμπεριφορά. Βελτιώνουν τις πιθανότητες μεταβίβασης της συμπεριφοράς του μαθητή σε άλλα πλαίσια, με άλλα άτομα. Οι στρατηγικές αυτοελέγχου αυξάνουν την αυτοαποτελεσματικότητα και την αίσθηση της ευθύνης. 5