Αντώνης Μπιτσιάνης Σχολική μάθηση και επιτυχία χωρίς άγχος
Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...15 Α. Ο ρόλος της οικογένειας και του σχολείου στη μόρφωση των παιδιών και στις κρίσιμες επιλογές της εφηβείας Η ψυχολογική επάρκεια του εφήβου και η αναγκαιότητα στήριξής του από το οικογενειακό περιβάλλον...23 Ο ρόλος της οικογένειας στην επίδοση και στην επιλογή σπουδών του νέου...27 Το ήρεμο κλίμα στην οικογένεια και η «διαχείριση κρίσεων» σχετικά με τη σχολική επίδοση...35 Υγιείς δεσμοί ανάμεσα στους συντελεστές της εκπαιδευτικής κοινότητας...43 Το αντιαυταρχικό μοντέλο μάθησης και αγωγής ως παράγοντας ψυχικής ευφορίας...53 [ 7 ]
[ 8 ] ΣΧΟΛΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΧΩΡΙΣ ΑΓΧΟΣ Η αξία της επικοινωνίας και της κατανόησης των αναγκών του παιδιού στο οικογενειακό περιβάλλον...61 Η επίδραση του οικογενειακού και σχολικού περιβάλλοντος στη συναισθηματική κατάσταση των παιδιών...69 Β. Τα προβλήματα της εκπαίδευσης και οι τρόποι αποτελεσματικής μάθησης Το φορτίο της μάθησης και της γνώσης και οι αποδοτικές πρακτικές ενός ευέλικτου σχολικού προγράμματος...79 Συγκοινωνούντα δοχεία: Μάθηση και συναισθηματική κατάσταση του εφήβου...89 Πρακτικές διδακτικές προτάσεις και τρόποι για ενεργητική και αποτελεσματική μάθηση...95 Γ. Η προετοιμασία για τις εξετάσεις και η διαχείριση του άγχους Ο «Μινώταυρος» των εξετάσεων και ο τρόπος αντιμετώπισής τους (Η θεοποίηση των εξετάσεων και η αντιμετώπισή τους)...107 Η ψυχολογική όψη της προετοιμασίας για τις εξετάσεις... 115
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ [ 9 ] Το άγχος, η ασθένεια που θριαμβεύει στους εφήβους!...123 Το παιδί μας διαβάζει, αλλά δεν αποδίδει! Γιατί;...129 Μαμά, δεν θα τα καταφέρω στο διαγώνισμα, έχω πολύ άγχος....135 Όταν έχει εξετάσεις παραλύει από το άγχος. Τι να κάνω;...139 Το όνειρο εισαγωγής στο πανεπιστήμιο και οι σπουδές ως κοινωνική επένδυση...145 Το άγχος των Πανελλαδικών Εξετάσεων και η αγωγή υγείας...151 Βοήθεια, η ώρα των Πανελλαδικών Εξετάσεων πλησιάζει!... 159 Το άγχος και τα μέσα αποφόρτισης / εκτόνωσης... 165 ΕΠΙΛΟΓΟΣ.............................................173
Ο ρόλος της οικογένειας στην επίδοση και στην επιλογή σπουδών του νέου Η κοινωνική «εικόνα» που έχει σχηματίσει για τον εαυτό της η οικογένεια αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τις προσδοκίες και τις σπουδές των παιδιών της. Τα εκπαιδευτικά οράματα και οι στόχοι των γονέων, που συνδέονται άμεσα με την κοινωνική και επαγγελματική τους κατάσταση, καθορίζουν και τις επιλογές των παιδιών τους συμβάλλοντας έτσι στην επίτευξή τους. Πολλές έρευνες, άλλωστε, έχουν δείξει πως, όταν συγκρίνουμε τις επιθυμίες που εκφράζουν οι γονείς, κατά τη φάση προσανατολισμού του παιδιού τους για σχολική επίδοση και αργότερα για σπουδές, οι υποβαθμισμένες κοινωνικές κατηγορίες εκφράζουν προσδοκίες κατώτερες από τις σχολικές δυνατότητες των παιδιών τους, ενώ οι ευνοη μένες κοινωνικές ομάδες αποβλέπουν σε πολύ ανώτερους στόχους. Οι γονείς, δηλαδή, που ανήκουν σε ανώτερες πολιτισμικά κοινωνικές τάξεις προετοιμάζουν έγκαιρα το μέλλον των παιδιών τους και αναζητούν τα κατάλληλα μέσα για να επιτύχουν τους σκοπούς τους. Μια από τις μεγαλύτερες πλάνες, κατά τη διάρκεια φοίτησης του μαθητή στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και αργότερα κατά τη φάση της προετοιμασίας του για τις Πανελλαδικές Εξετάσεις, είναι οι στερεότυπες νουθεσίες των γονέων του να υιοθετήσει μια στάση απομόνωσης, στερήσεων και ασκη [ 27 ]
[ 28 ] ΣΧΟΛΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΧΩΡΙΣ ΑΓΧΟΣ τισμού. «Τρία χρόνια είναι, θα περάσουν», επαναλαμβάνουν συχνά, «και μετά ο κόσμος είναι δικός σου». Η ειρωνεία είναι ότι οι σκέψεις αυτές είναι καλοπροαίρετες και διατυπώνονται με περισσή άνεση. Και ενώ οι προθέσεις φαίνονται αγαθές, η τακτική αυτή είναι εντελώς αντιπαραγωγική σε σχέση με τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Κατ αρχάς, μια τέτοια στάση προκαλεί υπερβολική πίεση, καθώς παραγνωρίζει την ιδιαίτερη φύση, τα ενδιαφέροντα και τις δυνατότητες του κάθε εφήβου. Κανείς δεν μπορεί να μας διαβεβαιώσει ότι ένας μαθητής θα αριστεύσει, εφόσον εγκαταλείψει τα εγκόσμια για χάρη της «επιτυχίας», και γενικά ότι θα αποδώσει σύμφωνα με τις προσδοκίες των δικών του, αφού κάθε άνθρωπος για να λειτουργήσει δημιουργικά και να πετύχει πρέπει να αισθάνεται ισορροπημένα και να πιστεύει σ έναν σκοπό, ο οποίος θα λειτουργήσει ως εσωτερικό και δυναμογόνο κίνητρο για την επίτευξή του. Αυτή η ισορροπία εξασφαλίζεται, όταν ικανοποιούνται όλες οι ψυχολογικές και κοινωνικές του ανάγκες. Αντίθετα, η πίεση και ο απομονωτισμός αναστέλλουν τη διάθεση του νέου και προκαλούν προβλήματα προσαρμογής. Ο έφηβος δεν είναι δυνατόν να μετατραπεί σε μια «μηχανή» συσσώρευσης και αναπαραγωγής πληροφοριών ούτε φυσικά είναι αποδεκτή μια κατάσταση μακαριότητας και ήσσονος προσπάθειας, που καλλιεργεί ένα περιβάλλον ανέσεων και ευζωίας. Όπως γράφει, άλλωστε, και ο Σοφοκλής, ο νέος που αδιαφορεί για τη μόρφωσή του έχει χάσει και το παρόν και το μέλλον του. Οι ακρότητες οδηγούν πάντα σε απογοητεύσεις και διαψεύσεις γι αυτό και ο δρόμος
Ο ΡΌΛΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΈΝΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ [ 29 ] της «μεσότητας» είναι αυτός που τα συνδυάζει όλα και αφήνει ανοιχτές τις προοπτικές επιτυχίας. Κάθε φάση της ζωής μας είναι για να τη χαρούμε και να τη ζήσουμε όχι βέβαια με αμεριμνησία, αλλά με τη σταθερή έγνοια ότι οφείλουμε να προετοιμάζουμε ταυτόχρονα τα θεμέλια του μέλλοντος. Η εφηβική ηλικία είναι από μόνη της μια συγκλονιστική περίοδος της ζωής με έντονες συγκινήσεις και απογοητεύσεις, ψευδαισθήσεις και όνειρα. Αυτό δεν πρέπει να το ξεχνούν οι γονείς που αναμφισβήτητα θέλουν το καλό των παιδιών τους, όμως συχνά με αδιέξοδη στρατηγική, που χαρακτηρίζεται από ατέρμονες παραινέσεις και άγονους διαξιφισμούς. Η προσέγγιση του εφήβου πρέπει να γίνεται με ουσιαστικό τρόπο, με ειλικρίνεια και ευθύτητα, με αντικειμενικότητα και ρεαλισμό, όχι με ελαφρότητα και υποτίμηση των δυσκολιών ή με επίπλαστη καλλιέργεια προσδοκιών, που δεν στηρίζονται σε διεισδυτική διερεύνηση και αξιολόγηση των δυνατοτήτων και της βούλησης των παιδιών. Ο νέος απεχθάνεται τη γλοιώδη και γλυκερή τρυφερότητα, γιατί διαβλέπει κολακεία και ύποπτους στόχους. Με το αληθινό τους, όμως, ενδια φέρον οι γονείς μπορούν να σταθούν κοντά στα παιδιά τους ως ίσοι προς ίσους και να τα βοηθήσουν με τα αποθέματα γνώσης και πείρας. Η αλήθεια και η ανυπόκριτη συμπεριφορά τους είναι οι βάσεις που μεταγγίζουν στον νέο την πραγματικότητα με τις αντιφάσεις και τις δυσκολίες της, αλλά και την επίγνωση ότι η προσωπική διαδρομή του καθενός περνάει μέσα από αγώνες και θυσίες, καθώς τίποτε δεν χαρίζεται και δεν κερδίζεται άκοπα. Και σε αυτή τη δοκιμασία η ειλικρινής
[ 30 ] ΣΧΟΛΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΧΩΡΙΣ ΑΓΧΟΣ συμπαράσταση των γονέων δεν μπορεί παρά να είναι ευεργετική, όταν ασφαλώς αντιλαμβάνονται τις ιδιαίτερες ανάγκες και ευαισθησίες των παιδιών τους. Πρωτίστως, στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στη σχολική ζωή και στη δοκιμασία των εξετάσεων, η συμπαράσταση αυτή θα διαλύσει πολλές προκαταλήψεις και θα φέρει πιο κοντά γονείς και παιδιά. Θεμελιώδης στάση των γονέων απέναντι στον έφηβο είναι και η διαβεβαίωσή τους πως του έχουν ανεπιφύλακτη εμπιστοσύνη. Αυτό συντελεί στην καλλιέργεια της υπευθυνότητας και διαμορφώνει ένα πεδίο ικανό για ήρεμη και ισότιμη συνεργασία, πολιτισμένη και δημοκρατική συμπεριφορά. Έχουν μεγάλη δόση αλήθειας οι κατηγορίες που συχνά απευθύνουν οι νέοι προς τους μεγάλους ότι στέκονται πάντα από θέση ισχύος και ότι τους αντιμετωπίζουν στατικά ως μικρούς και ανώριμους. Η στάση της αυθεντίας και του αλάθητου ενοχλεί και εκνευρίζει τον έφηβο που επιζητεί μεγαλύτερη αυτονομία και ελευθερία. Πολλοί γονείς έχουν την ψευδαίσθηση πως θα κερδίσουν τη συμπάθεια των παιδιών τους με την τακτική του υπερπροστατευτισμού, μια μέθοδος εντελώς λανθασμένη, γιατί αναστέλλει τις πρωτοβουλίες, την ευθύνη και τη δημιουργική προσπάθεια του νέου. Επειδή μάλιστα εκδηλώνεται συνήθως με νουθεσίες και φρονηματιστικά παραγγέλματα ή υπενθύμιση γονικών ευεργεσιών έχει ολέθρια αποτελέσματα είτε στον ψυχικό σύνδεσμο των γονέων με τα παιδιά είτε στην ψυχική ωρίμανση των εφήβων. Η αρμονική συνύπαρξη, λοιπόν, των γονέων με τα παιδιά τους είναι αναγκαία, για την ανάπτυξη μιας γόνιμης διαλεκτικής σχέσης, που θα θέσει τις
Ο ΡΌΛΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΈΝΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ [ 31 ] βάσεις και τις προϋποθέσεις για την αναζήτηση των κοινών λύσεων στις επιδιώξεις των παιδιών τους. Καθώς η περίοδος της νεότητας συνιστά κοσμογονικές για τον έφηβο αλλαγές, είναι ιδιαίτερα κρίσιμη η συνεργασία αυτή. Ο νέος χρειάζεται ουσιαστική βοήθεια από το οικογενειακό περιβάλλον. Τα κατάλοιπα της παιδικότητας τον βαραίνουν και το προοίμιο της ωριμότητας τον βασανίζει. Ταυτόχρονα έχει να αντιμετωπίσει ένα βαρύ σχολικό φορτίο με συχνές εξεταστικές δοκιμασίες που κορυφώνονται στις Πανελλαδικές Εξετάσεις. Αν ο έφηβος ενισχυθεί με την απαιτούμενη ψυχολογική προετοιμασία και στήριξη από τους γονείς και το σχολείο, θα αντιμετωπίσει αποφασιστικά τα προβλήματα της ηλικίας του και της εκπαίδευσής του. Όμως το σχολείο, δυστυχώς, παραμένει δέσμιο του Αναλυτικού Προγράμματος με τους όγκους των ασύνδετων πληροφοριών και ενός παραδοσιακού μοντέλου αντιμετώπισης κάθε «αποκλίνουσας» συμπεριφοράς. Πολλοί γονείς, εξάλλου, βομβαρδίζουν τα παιδιά τους με συστάσεις και παραινέσεις, με αψυχολόγητους επαίνους ή καυστικές επιπλήξεις. Καταφεύγουν εύκολα σε επικρίσεις για την αδιαφορία, την αχαριστία και την περιφρόνησή τους, ενώ δεν λείπουν και οι συνήθεις εκφράσεις: «Εμείς του προσφέρουμε τα πάντα, ακόμη και από το υστέρημά μας, αλλά αυτός είναι αθεράπευτα ασυγκίνητος εξακολουθεί να μη διαβάζει και να φέρνει δωδεκάρια ή: εμείς στα χρόνια μας δεν είχαμε να φάμε, αλλά με τον αγώνα μας προκόψαμε και αναδειχτήκαμε».
[ 32 ] ΣΧΟΛΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΧΩΡΙΣ ΑΓΧΟΣ Αυτή η σύγκριση είναι η πιο αντιπαιδαγωγική μορφή επικοινωνίας, προϊόν ακρισίας και μικρόνοιας, καθώς παραγνωρίζει τις ιδαιτερότητες και τις διαφορετικές συνθήκες, τις ανάγκες και τη νοοτροπία της κάθε εποχής. Αντί να συνθέτει τις διαφορές και να δημιουργεί περιβάλλον σύμπλευσης ανάμεσα σε γονείς και παιδιά, απωθεί και εκνευρίζει, αλλά και επισημοποιεί μια σαφή διαχωριστική γραμμή και ένα διατείχισμα απροσπέλαστο σε κάθε απόπειρα συνάντησης. Προβάλλει, έτσι, έκτυπα τη διάσταση των γενεών και την αδυναμία των μεγάλων να καταλάβουν τις πραγματικές ανάγκες των παιδιών τους. Οι άγονες και άστοχες, λοιπόν, συγκρίσεις δεν έχουν κανένα νόημα. Αντίθετα, διαμορφώνουν έναν φαυλεπίφαυλο κύκλο που μεγαλώνει τη δυσπιστία και την ασυνεννοησία. Χρειάζονται ειδικοί παιδαγωγικοί χειρισμοί που δεν μπορούν να έχουν καθολική εφαρμογή, καθώς κάθε παιδί έχει την ιδιοπροσωπία του και τις δικές του ευαισθησίες και επιλογές. Πάνω απ όλα είναι ανάγκη να δημιουργήσουμε ευνοϊκές συνθήκες επικοινωνίας με τα παιδιά μας. Χωρίς αυτή την επικοινωνία είναι μάταιη κάθε προσπάθεια προσέγγισης. Όταν εξασφαλίσουμε αυτή την αμοιβαιότητα και επαφή, όλα τα άλλα είναι επιτεύξιμα. Η κατανόηση των προβλημάτων του παιδιού μας είναι το σταθερό έρεισμα για μια ουσιαστική επικοινωνία που θα επιτρέψει στον έφηβο να αντιληφθεί τις ευθύνες του και την αναγκαιότητα του αγώνα που έχει να δώσει στη ζωή του. Και ο αγώνας αυτός ας του γίνει συνείδηση είναι συνυφασμένος με επιτυχίες και αποτυχίες, με χαρές και
Ο ΡΌΛΟΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΈΝΕΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ [ 33 ] λύπες. Δεν έχει νόημα ο υπερβάλλων προστατευτισμός και η άκριτη εξασφάλιση επιθυμιών, που λειαίνουν αδυναμίες και καλύπτουν δυσκολίες, γιατί γρήγορα θα οδηγήσουν σε απογοητεύσεις και ματαιώσεις ανεκπλήρωτων ονείρων. Ο έφηβος οφείλει να έχει σαφή γνώση των προβλημάτων και πλήρη αίσθηση της ιδιομορφίας των δυσκολιών. Έτσι μόνο μπορεί να αποφύγει τις κακοτοπιές, να κάνει τις αναγκαίες επιλογές και να πάρει με δική του ευθύνη και ώριμη σκέψη τις αποφάσεις του. Οι γονείς, από την άλλη, με συνετή στάση και σταθερή αφοσίωση του συμπαραστέκονται και τον καθοδηγούν διακριτικά, για να αποφασίσει με τα δικά του κριτήρια και τις δικές του επιθυμίες. Με αυτόν τον τρόπο καλλιεργούμε την υπευθυνότητά του και τον αφήνουμε να κάνει ελεύθερα τις δικές του επιλογές, όχι τις δικές μας, αυτές που ανασύρουμε από το ανικανοποίητο του υποσυνειδήτου μας, για να πραγματώσουμε τα δικά μας ανεκπλήρωτα όνειρα και τις φιλοδοξίες μας. Ο νέος που βαδίζει με αυτεπίγνωση, μπορεί να χαράξει τον δικό του δρόμο και να υλοποιήσει τις προσδοκίες του εναρμονίζοντάς τες με τις διαθέσεις και τις δυνατότητές του. Δεν πρέπει να τον φορτώνουμε με ενοχές και βάρη που δεν μπορεί να αναλάβει. Μια τέτοια στάση τον εξουθενώνει και λειτουργεί εντελώς αρνητικά για το επίπεδο της αυτοεκτίμησής του. Ο ρόλος μας ως γονέων είναι, λοιπόν, καθοριστικός, γιατί ενισχύει, συμπληρώνει και προσανατολίζει τις προσπάθειες του παιδιού μας. Η συνδρομή μας στην απόκτηση της αυτογνωσίας του, που αποτελεί αναγκαίο όρο για τον προσ
[ 34 ] ΣΧΟΛΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΧΩΡΙΣ ΑΓΧΟΣ διορισμό των ενδιαφερόντων και των δυνατοτήτων του, θα απαλλάξει τον έφηβο από ανεδαφικές προσδοκίες και συγχρόνως θα τιθασεύσει τις δικές μας φιλοδοξίες, καθώς συχνά δεν κινούμαστε στη λογική του εφικτού, αλλά λειτουργούμε ως αιθεροβάμονες κυνηγώντας χίμαιρες και εξωπραγματικές επιδόσεις και επιτυχίες. Η διαρκής πίεση να πετύχει το παιδί μας υψηλή βαθμολογία δεν έχει νόημα, αν προηγουμένως δεν ανιχνεύσουμε τις διαθέσεις και τις δυνατότητές του, αν δεν εξασφαλίσουμε τα αναγκαία κίνητρα και δεν καταστρώσουμε ένα αποδεκτό σχέδιο που θα συντείνει στην υλοποίη ση του οριοθετημένου στόχου. Δεν είναι δυνατόν οι δικές μας επιθυμίες να υποκαθιστούν την απουσία ενδιαφερόντων του νέου. Ούτε, πάλι, είναι λογικό να εφαρμόζουμε ένα υπερβολικό και άκριτο σύστημα αμοιβών, για να κινητοποιήσουμε έναν αδιάφορο μαθητή. Τα κίνητρα που ενθαρρύνουν ουσιαστικά έναν έφηβο είναι η προσωπική ευθύνη και ο σωστός / ενσυνείδητος προσανατολισμός και προγραμματισμός.
Το παιδί μας διαβάζει, αλλά δεν αποδίδει. Γιατί; Τι πρέπει να κάνουν οι γονείς για να βοηθήσουν το παιδί τους να αντιμετωπίσει το άγχος των εξετάσεων; Πόσο μπορούν να παρέμβουν στην επιλογή των σπουδών του; Και τι μπορεί να κάνει το σχολείο για να πετύχει τη χρυσή τομή: αποτελεσματική μάθηση και υγιή συναισθηματική κατάσταση του παιδιού; Το βιβλίο αυτό απευθύνεται στους γονείς που τα παιδιά τους διανύουν την κρίσιμη παιδική και εφηβική ηλικία, στους εκπαιδευτικούς της Πρωτοβάθμιας και της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, αλλά και σε όσους νοιάζονται για τις μορφωτικές διεργασίες που συντελούνται στον εκπαιδευτικό χώρο. Είναι το καταστάλαγμα μακράς διδακτικής πείρας και φωτίζει με απτό τρόπο όλους εκείνους τους παράγοντες που φορτίζουν με άγχος τους μαθητές και τους εμποδίζουν να αφομοιώσουν τη γνώση, προτείνοντας ταυτόχρονα τρόπους εκτόνωσης. Συγκεκριμένα, καλύπτονται τα εξής θέματα: Ο ρόλος της οικογένειας και του σχολείου στη μόρφωση των παιδιών και στις κρίσιμες επιλογές της εφηβείας Τα προβλήματα της εκπαίδευσης και οι τρόποι αποτελεσματικής μάθησης Η προετοιμασία για τις εξετάσεις και η διαχείριση του άγχους ISBN 978-960-501-592-3 ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 5592