ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Ν. ΗΜΑΘΙΑΣ (Ε.Μ.Ι.Π.Η.)

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Ν. ΗΜΑΘΙΑΣ (Ε.Μ.Ι.Π.Η.) Αντώνης Β. Γκαλίτσιος Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΗΣ ΓΟΥΡΝΑΣ, ΣΤΗ ΒΕΡΟΙΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΗΜΑΘΙΑΣ Έτος Α Τόμος 1 (2009) Βέροια 2010

ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΗΜΑΘΙΑΣ Έτος Α Τόμος 1 ος (2009) Ιδιοκτησία Έκδοση Εταιρεία Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας (Ε.Μ.Ι.Π.Η.) Γραφεία Δ.Δ. Φυτειάς Δοβρά, Τ.Θ. 149, Τ.Κ. 59100 τηλ: 6946901531 6972549557 e mail : emipi@ymail.com http// emiph.blogspot.com Επιστημονική Επιτροπή Καραγιάννη Φλώρα Νίγδελης Παντελεήμων Σέμογλου Αθανάσιος Στεφανή Ευαγγελία Συντακτική Επιτροπή Βουδούρης Αθανάσιος Καραγιάννη Φλώρα Ξυνάδας Εμμανουήλ Τσολαρίδης Απόστολος Το Δ.Σ. της Ε.Μ.Ι.Π.Η. Βουδούρης Γ. Αθανάσιος Πρόεδρος Ξυνάδας Γ. Εμμανουήλ Αντιπρόεδρος Ζιώγα Α. Ιωάννα Γραμματέας Γκαλίτσιος Β. Αντώνιος Ταμίας Κωνσταντούδης Α. Σταμάτης Μέλος Βουδούρης Γ. Νικόλαος Μέλος Ταναμπάση Γ. Αναστασία Μέλος Επιμέλεια Έκδοσης : Αθανάσιος Γ. Βουδούρης

Αντώνης Β. Γκαλίτσιος Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΗΣ ΓΟΥΡΝΑΣ, ΣΤΗ ΒΕΡΟΙΑ 1 Στη μνήμη του πατέρα μου, Βασιλείου ιερέως Ο ναός του Αγίου Νικολάου της Γούρνας, βρίσκεται στην περιοχή Ελιάς, επί της οδού Παστέρ, λίγο πριν το τέλος της στην οδό Ανοίξεως και πίσω ακριβώς από το Βλαχογιάννειο Μουσείο, (εικ.1). Στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού, στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου, σώζεται μέσα σε τυφλό αψίδωμα, παράσταση του Αγίου Νικολάου που περιστοιχίζεται από τις προτομές του Χριστού και της Παναγίας, που του προσφέρουν Ευαγγέλιο και Ωμοφόριο αντίστοιχα, (εικ.2). Την παράσταση αυτή, καθώς και την αφιερωματική επιγραφή που την συνοδεύει, θα προσπαθήσω να παρουσιάσω παρακάτω. Ο ναός του Αγίου Νικολάου της Γούρνας Για την ιστορία του ναού 2, λιγοστές είναι οι μαρτυρίες που έχουμε και προέρχονται κυρίως από την εξέταση των οικοδομικών φάσεων, των τοιχογραφιών και των επιγραφών που σώζονται στο ναό. Το όνο 1. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κ. Γεώργιο Χ. Χιονίδη, που είχε την ευγενή καλοσύνη να διαβάσει το κείμενο αυτής της δημοσίευσης και να κάνει πολύ χρήσιμες υποδείξεις. 2. Για το ναό βλέπε Χιονίδης, Ιστορία, τ.β, 180 181, Παπαζώτος, Ναοί, 191 192, Παπαζώτος, Οδοιπορικό, 78 81, Τσιλιπάκου, Μνημειακή, 38 41, Γαβριηλίδης, Προσκύνημα, 228 233 255

ΑΝΤΩΝΗΣ Β. ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ μά του (Άγιος Νικόλαος της Γούρνας) 3, το οφείλει πιθανότατα στην διαμόρφωση του εδάφους στην περιοχή, που σχημάτιζε ένα μεγάλο κοίλωμα ( γούρνα) μεταξύ του ναού και του ναού των Αγίων Αναργύρων 4. Ο Γ. Χ. Χιονίδης κάνει την υπόθεση ότι «επρόκειτο περί ιδιοκτήτου μονυδρίου, ή εκκλησίας, η οποία ανηγέρθη υπό ξένου κατά τους βυζαντινούς χρόνους και επεσκευάσθη ή επανεκτίσθη εκ βάθρων κατά την Τουρκοκρατίαν». 5 Ο ναός αναφέρεται ως «Άγιος Νικόλαος Γούρνες», που ανήκει στην ενορία του Αγίου Ιωάννη του Ελεήμονος, τόσο από τον A. Struck το 1908 6, όσο και από τον κατάλογο των εκκλησιών, που 3. Αναφέρεται και ως Άγιος Νικόλαος στις Γούρνες, του Γουρνιά, των Γουρνών ή Γουρναράς (Γαβριηλίδης, Προσκύνημα, 228 229) & Χιονίδης, Ιστορία τ.β, 181. 4. Χιονίδης, Ιστορία τ.β, 181, βλέπε επίσης Γαβριηλίδης, Προσκύνημα, 228 229. Ο Γ. Αλεξιάδης, στο βιβλίο του Βεροιώτικες Αράδες, αναφέρει αυτή τη μεγάλη χαράδρα όπως την ονομάζει, που κατέβαινε από τη σημερινή οδό Καρακωστή και έφθανε μέχρι τον ναό των Αγίων Αναργύρων. Η χαράδρα αυτή αποτελούσε το σύνορο μεταξύ των ενοριών του Αγίου Ιωάννη του Ε λεήμονος και των Αγίων Αναργύρων. (Αλεξιάδης Γιάννης, Βεροιώτικες Αράδες Ιστορικά σημειώματα. Βέροια, 1984, 50 51). Ο Θ. Γαβριηλίδης αναφέρει και άλλη πληροφορία, σύμφωνα με την οποία, από την περιοχή έπαιρναν χώμα για το χτίσιμο των σπιτιών, με αποτέλεσμα να σχηματίζονται εκεί πολλές γούρνες, (Γαβριηλίδης, Προσκύνημα, 229). 5. Χιονίδης, Ιστορία τ.β, 180 181. Την πιθανότητα ο ναός να ήταν μοναστηριακός τονίζει τόσο ο Θ. Παπαζώτος, στηριζόμενος στα ονόματα δύο μοναχών που αναγράφονται σε βρέβιο των ετών 1637/8 1641/2, στην κόγχη της πρόθεσης του ναού, (Παπαζώτος, Ναοί, 128 129, αρ.73, βλέπε παρακάτω, σημ. 24), όσο και η Α. Τσιλιπάκου, βασιζόμενη σε χάραγμα, που αναφέρει τη χειροτονία ιερομονάχου κατά το έτος 1669, (Τσιλιπάκου, Μνημειακή, 40 41). Για την παράδοση που θέλει μεγάλο αριθμό εκκλησιών της Βέροιας να έχουν α νεγερθεί από ξένους, λόγω του ότι η πόλη (όπως και η Καστοριά) ήταν τόπος εξορίας επιφανών ανδρών, βλέπε Χιονίδης, Ιστορία, τ.β, 172 173 & Χριστοδούλου Αναστάσιος, Ιστορία της Βέροιας, 1960, 30. 6. A.Struck, Macedonische fahrten II. Die macedonische Niederlande, Serajevo, 1908, 31 32. Ο A. Struck, υπάλληλος των μακεδονικών σιδηροδρόμων και από το 1905, διοικητικός διευθυντής του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτού 256

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ δημοσιεύθηκε στον «Κανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίας» του 1912. 7 Στον κατάλογο των εκκλησιών της Βέροιας, που παραθέτει ο Α. Χριστοδούλου, στο βιβλίο του «Ιστορία της Βέροιας», αναφέρει ότι ο ναός ήταν αφιερωμένος και στον Απόστολο Θωμά 8. Δεν είναι γνωστό ούτε για ποιόν λόγο αλλά ούτε και το πότε άρχισε να τιμάται στην εκκλησία αυτή ο Απόστολος Θωμάς, καθώς δεν υ πάρχει άλλη σχετική, γραπτή μαρτυρία. Ο Θ. Γαβριηλίδης αναφέρει μαρτυρίες ανθρώπων, που θυμούνται ότι πριν από αρκετά χρόνια, ο ναός γιόρταζε και τη μνήμη του Αποστόλου Θωμά και συμπεραίνει ότι αυτό πρέπει να σταμάτησε στη δεκαετία του 1960, όταν ο ναός έκλεισε για να γίνουν αναστηλωτικές εργασίες 9. Το γεγονός ότι, τόσο στο βρέβιο που υπάρχει στην κόγχη της πρόθεσης και μνημονεύει ονόματα ανθρώπων που συνέβαλαν στην τοιχογράφηση των ετών 1638/9, όσο και στην αφιερωματική επιγραφή της παράστασης του Αγίου Νικολάου που θα εξετάσουμε παρακάτω, αναφέρεται το όνομα Θωμάς, εύλογα δημιουργεί το ερώτημα, για το αν υπάρχει κάποια σχέση μεταξύ αυτών των ανθρώπων και της λατρείας του Αποστόλου Θωμά. Τα μέχρι στιγμής δεδομένα πάντως, δεν βοηθούν στην επίλυση του προβλήματος 10. Το 1924, με εισήγηση του τότε εφόρου των βυζαντινών αρτου, επισκέφθηκε την Μακεδονία μεταξύ των ετών 1898 1903. 7. Τον κατάλογο παραθέτει ο Γ. Χ. Χιονίδης, (Χιονίδης, Ιστορία τ. Β σ.172), βλέπε επίσης τον πίνακα με τις ελληνικές συνοικίες, ενορίες και ναούς που παραθέτει ο Θ.Παπαζώτος, Ναοί, 80 81. Για τον «Κανονισμό της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Βεροίας», βλέπε Γ. Χ. Χιονίδης, Τρείς κανονισμοί της ελληνικής κοινότητος της Βέροιας κατά τα τέλη της Τουρκοκρατίας. Μακεδονικά 10(1970), 97 141. 8. Χριστοδούλου Αναστάσιος, Ιστορία της Βέροιας, 1960, 30. «Αγίου Νικολάου (Γούρνες) και Αποστόλου Θωμά» 9. Γαβριηλίδης, Προσκύνημα, 232. 10. Ο Θ. Γαβριηλίδης, (Προσκύνημα, 230 232), θεωρεί ότι η ενδεχόμενη σχέση του Θωμά που αναγράφεται στο βρέβιο της κόγχης της πρόθεσης, με τη λατρεία του Αποστόλου Θωμά στον ναό, ενισχύεται από το γεγονός ότι η παράσταση της ψηλάφησης του Θωμά, βρίσκεται ακριβώς πάνω από την κτητορική επιγραφή που αναφέρεται στην τοιχογράφηση του 1638/9 στο εσω 257

ΑΝΤΩΝΗΣ Β. ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ χαιοτήτων Γ. Σωτηρίου, ο ναός θα συμπεριληφθεί ανάμεσα στις 12 εκκλησίες, που κρίθηκαν διατηρητέα βυζαντινά μνημεία. 11 Στην πρώιμη βιβλιογραφία για τον ναό επικρατεί σύγχυση σχετικά με την χρονολόγησή του. Ο Γ. Σωτηρίου, (Χριστιανική και Βυζαντινή αρχαιολογία, τ.α, Εν Αθήναις, 1942, 501) τον χρονολογεί στα 1639, στηριζόμενος προφανώς, στην κτητορική επιγραφή της τοιχογράφησης του 1638/9 στο εσωτερικό του ναού, ενώ ο Στ. Πελεκανίδης (Έρευναι εν Ανω Μακεδονία. Μακεδονικά 5(1963), 411, σημ.3), αναφέρει για τον ναό τη χρονολογία 1571, βασιζόμενος σε μελέτη του Μ. Χατζηδάκη 12. Πιθανότατα, ο ναός στον οποίο αναφέρεται ο Μανόλης Χατζηδάκης, είναι ο Ά γιος Νικόλαος Μακαριώτισσας, που σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή «ανιστορήθη» πράγματι στα 1571. 13 Επισκευές στον ναό γίτερικό του ναού. Για την κτητορική επιγραφή βλέπε παρακάτω σ. 4 σημ. 24. 11. Νέος Ελληνομνήμων 18 (1924), 454 455, βλέπε Χιονίδης, Ιστορία, τ. Β, 175. 12. Ο Στ. Πελεκανίδης παραπέμπει στο, Μ. Χατζηδάκης, Συμβολή στη μελέτη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής (Η πεντακοσιοστή επέτειος από της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως, αναμνηστικός τόμος του L Hellenisme Contemporain. Αθήναι, 1953 σ. 237). Ωστόσο, ο Χατζηδάκης σ αυτή τη μελέτη του, αναφέρει ναό του Αγίου Νικολάου με χρονολογία 1571, χωρίς όμως να διευκρινίζει σε ποιόν από τους ναούς του Αγίου Νικολάου, που υπάρχουν στη Βέροια, αναφέρεται. (σ. 237 Εξ άλλου στη Βέροια, δύο εκκλησίες του 16ου, ο Αγ. Νικόλαος (1571) και οι Αγ. Κήρυκος και Ιουλίτα (1582), είναι ιστορημένες από τεχνίτη, ίσως τον ίδιο, που είναι ανίδεος από τις λεπτότητες της κρητικής ζωγραφικής ) Βλ. και την ίδια μελέτη στα γαλλικά, Chatzidakis M, Contribution à l étude de la peinture post byzantine. Etudes sur la peinture postbyzantine. London, Variorum Reprints, 1976, 23. 13. Για τον Άγιο Νικόλαο Μακαριώτισσας βλέπε Παπαζώτος, Ναοί, 202 203, Χιονίδης, Ιστορία τ. Β, 183, Τσιλιπάκου, Γνωριμία, 181 Τζαφερόπουλος Α., Τουριστικός Οδηγός Ημαθίας. Θεσσαλονίκη, 1969, 57 Αξιοσημείωτο είναι ότι στη Βέροια υπήρχαν 10 ναοί αφιερωμένοι στον Άγιο Νικόλαο. Οι τρείς (Άγιος Νικόλαος Ακαταμάχητος, Άγιος Νικόλαος Ξυλοτραφτής και Μονή Αγίου Νικολάου του Σφραντζή ) κατεδαφίστηκαν τον 20 ο αιώνα και οι επτά υφίστανται μέχρι σήμερα. Ο ναός του Αγίου Νικολάου που βρίσκεται στη βλάχικη συνοικία, κοντά στον ενοριακό ναό του Αγίου Γεωργίου, είναι γνωστός σήμε 258

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ νονται το 1950 από την Υπηρεσία Αναστηλώσεως του Υπουργείου Παιδείας, με την επένδυση νέας τοιχοποιίας για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων του ναού 14, αλλά 19 χρόνια αργότερα, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Γ. Χ. Χιονίδη, ο ναός βρίσκεται και πάλι σε κακή κατάσταση 15. Το 1970 γίνεται ανακατασκευή ολόκληρης της στέγης, (τμήμα της οποίας είχε καταπέσει, θέτοντας σε κίνδυνο τις τοιχογραφίες του ναού) και συμπλήρωση της πλακόστρωσης του δαπέδου. 16 Κατά τη διάρκεια των ετών 1973/74, αναφέρεται επισκευή της στέγης και συντήρηση των τοιχογραφιών 17. Από αρχιτεκτονική άποψη ο ναός πρέπει αρχικά να ήταν μονόχωρος και στα τέλη του 15 ου ή τις αρχές του 16 ου αι. αποκτά την τρίκλιτη μορφή με δίρριχτη στέγη που έχει μέχρι σήμερα. 18 Ο νάρθηκας του ναού είναι νεώτερος, αλλά πιθανότατα, αντικατέστησε κάποια προϋπάρχουσα μορφή νάρθηκα ή ημιυπαίθριου χώρου 19. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος στο εσωτερικό του ναού ανήκει σε τέσσερεις διαφορετικές περιόδους. Οι παλαιότερες τοιχογραφίες σώζονται κυρίως στο χώρο του ιερού 20 και ανάγονται στα τέλη του 15 ου ή στις ρα ως Άγιος Σπυρίδων, βλέπε Παπαζώτος, Ναοί, 73,όπου παρατίθεται σχεδιάγραμμα με τη θέση των ναών της Βέροιας. 14. «ενισχύθησαν δε οι ετοιμόρροποι τοίχοι, επενδυθέντες δια νεωτέρας τοιχοδομίας, του Αγίου Νικολάου του Γουρνιά», Μακαρόνας Χ., Χρονικά Αρχαιολογικά. Μακεδονικά 2 (1941 1952), 631. 15. «Παρά ταύτα η φθορά της εκκλησίας είναι μεγάλη και προσφάτως ε σημειώθη πτώσις τοιχωμάτων κτλ.(ιούνιος 1969)». Χιονίδης, Ιστορία τ.β, 180, σημ. 3. 16. Αρχαιολογικό Δελτίο 25 (1970/74) Β 2 Χρονικά, 412. 17. Αρχαιολογικό Δελτίο 29 (1973/74) Β 3 Χρονικά, 755. 18. Η φάση αυτή, ολοκληρώθηκε σίγουρα πριν το 1525, που γίνονται στον νάρθηκα οι παραστάσεις της Θεοτόκου «Βασιλείου Πύλης και της νεκρής Βασίλως. 19. Ο Θ. Παπαζώτος οδηγείται στο συμπέρασμα αυτό καθώς οι τοιχογραφίες του 1525, που υπάρχουν στο νάρθηκα, δεν μπορεί να έμεναν απροστάτευτες. Παπαζώτος, Ναοί, 191. 20. Πρόκειται για τις παραστάσεις στην κόγχη του ιερού, της Θεοτόκου με δύο σεβίζοντες αγγέλους και την παράσταση του Μελισμού με συλλειτουργού 259

ΑΝΤΩΝΗΣ Β. ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ αρχές του 16 ου αι. 21 Στη 2 η φάση ανήκουν οι τοιχογραφίες στον νάρθηκα με τις παραστάσεις της Θεοτόκου «Βασιλείου Πύλης» και της νεκρής Βασίλως που χρονολογούνται στα 1525, σύμφωνα με επιγραφή που υπάρχει στην παράσταση της Βασίλως. 22 Μία παράσταση Αγίου Νικολάου, επίσης στο νάρθηκα, μέσα σε αψίδωμα, πάνω από την δυτική θύρα εισόδου χρονολογείται στον προχωρημένο 16 ο αι 23, και μεταξύ των ετών 1637/8 1641/2 ολοκληρώνεται η τελευταία φάση τοιχοντες ιεράρχες (Άγιος Βασίλειος και Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος). Δίπλα από το τέμπλο (στο μέτωπο των τοίχων που χωρίζουν το ιερό από το Διακονικό και την Πρόθεση), εικονίζονται η Παναγία Οδηγήτρια στο νότιο τοίχο και ο Άγιος Δημήτριος στον βόρειο. Κάποιες ακόμη παραστάσεις στον κυρίως ναό, επικαλύπτονται από το στρώμα τοιχογράφησης του 17 ου αι. Για τη ζωγραφική της 1 ης φάσης του ναού και την σχέση της με άλλες τοιχογραφίες της ίδιας περιόδου ναών της Βέροιας βλ. Παπαζώτος, Ναοί, 278 280. Στην κόγχη του ιερού, ανάμεσα στους συλλειτουργούντες ιεράρχες, σώζεται η επιγραφή, «Δέησις της δούλης του Θεού Θεοδοσίας», ενώ στην παράσταση του Αγίου Δημητρίου, στο μέτωπο του βόρειου τοίχου του ιερού, η επιγραφή «Δέησις του δούλου του Θεού Αλεξίου», και οι δύο χωρίς κάποια χρονολογική ένδειξη, που θα μπορούσε να διαφωτίσει το χρονολογικό πρόβλημα αυτών των τοιχογραφιών. Για τις επιγραφές αυτές βλ. Παπαζώτος, Ναοί 113, αρ. 40 και 39, αντίστοιχα. 21. Ο Ε. Τσιγαρίδας τις χρονολογεί στον 15 ο αι. Tsigaridas E. Monumental painting in Greek Makedonia during the Fifteenth century. Holy Image Holy space, icons and frescoes from Greece. Athens, 1988, 58 59. Ο Θ. Παπαζώτος τις χρονολογεί στο διάστημα 1510 1520, (Παπαζώτος, Ναοί, 280). 22. «Εκοιμήθη η δούλη του θεού Βασίλω εν μηνί Απριλίω εις τας ι ημέρα Σάββατο. Έτει ζλγ ινδικτιώνος ιγ». Παπαζώτος, Ναοί, 114 αρ. 42. Για τη Βασίλω, βλέπε Χατζίκου Βούλα, Η αρχόντισσα Βασίλω, εφημερίδα Βέροια, 9/7/1993. 23. Παπαζώτος, Ναοί, 191, βλέπε επίσης Παπαζώτος, Οδοιπορικό 78 81. Η φωτογραφία στη σελίδα 80 (εικ.84), προφανώς λόγω του δαίμονα της τυπογραφίας, ανήκει σε παράσταση Αγίου Νικολάου, που βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα) της ενορίας Αγίου Γεωργίου. Στο κεφάλαιο που αναφέρεται στον Άγιο Νικόλαο (Άγιο Σπυρίδωνα), (Παπαζώτος, Οδοιπορικό 117 119), η φωτογραφία στη σελίδα 118 (εικ.137) ανήκει στην παράσταση του Αγίου Νικολάου στη νότια εξωτερική πλευρά του ναού του Αγίου Νικολάου της Γούρνας που θα εξετάζουμε παρακάτω. 260

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ γράφησης που είναι και η πιο εκτεταμένη. Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου έγιναν «δια συνδρομής και κόπου», του ιερέα Στεριανού και του Μιχάλη 24, και είναι έργο διαφόρων ζωγράφων. 25 Γεγονός πάντως 24. Κτητορική επιγραφή του 1638/9, «Ανεστορίθη ο θίος και πάνσεπτος ναός του εν αγίεις πατρός ημόν Νηκολάου διά σινδρομής και κόπου του ευλαβεστάτου εν ηερεύσι κηρού Στεριανού και Μηχάλι επι έτους ζρμζ». (Παπαζώτος, Ναοί, 128 αρ. 70). Μια 2 η επιγραφή του 1641/2, «Εν κερίς Στεριανού ιερέος ε στορήθι[ ] ΘΕΟΥ εν έτι ζρν», (ο.π. αρ.71), μας δείχνει την χρονιά που ολοκληρώθηκε η τοιχογράφηση. Μια 3 η επιγραφή του 1637/8 «έτος ζρμστ» (ο.π. σ.127 αρ.67 ) βρίσκεται σε παράσταση έφιππου Αγίου Γεωργίου. Σε βρέβιο που βρίσκεται στην κόγχη της πρόθεσης αναγράφονται διάφορα ονόματα που προφανώς συνέβαλαν στην πραγματοποίηση της αγιογράφησης του ναού. Παρόλο που δεν υπάρχει χρονολογία, η αναφορά στον ιερέα Στεργιανό δεν αφήνει αμφιβολία ότι η επιγραφή αναφέρεται στα έτη 1637/8 1641/2. «Στεργιανού ιερέ(ως) κε πρεσβιτέ(ρας) κε τον τέκν(ων) αυτ(ών) Μάνου σηνβίου κε τ(ων) τέκνων αυτού Σίμ(ου), Ανθύμου μοναχού, Στάμου, Μηχαήλ, Ευδοκί(ας) Κονσταντίνου Κρίτου, Μάντο, Θομά, Κούζο, Λάμπο, Στάμο Ν(ι)κ(ο)λ(άου), Κόνας, Μαλαχίου μο(ναχού)», (ο.π. σ.128 29 αρ.73 ). Για τις επιγραφές αυτές βλ. επίσης, Τσιλιπάκου, Μνημειακή, 39 40. 25. Ο Θ. Παπαζώτος διακρίνει έναν κύριο ζωγράφο που συνεργάστηκε με άλλους δύο, η συνεισφορά των οποίων είναι μικρή, καθώς ζωγραφίζουν από μία παράσταση ο καθένας. (Παπαζώτος, Ναοί σ.191 192 & 291 293) Ο πρώτος ζωγραφίζει παράσταση με τους προφήτες Δαβίδ και Σολομώντα σε εσωράχιο τόξου της νότιας κιονοστοιχίας, (Θ. Παπαζώτος, Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια. Μακεδονικά 19 (1979), 186 188 & πιν.12) και ο δεύτερος παράσταση των αγίων Θεοδώρων στον δυτικό τοίχο, (Παπαζώτος, Ναοί, 292 & πιν.104). Η Α. Τσιλιπάκου θεωρεί πως, το μεγαλύτερο μέρος του ζωγραφικού διακόσμου της φάσης του 17 ου αι. έχει φιλοτεχνηθεί από δύο ζωγράφους ενός εργαστηρίου (ζωγράφοι Α, Β), με τους βοηθούς τους (ζωγράφοι Γ, Δ) στο χρονικό διάστημα 1637/8 έως πριν από το 1641/2. Οι τοιχογραφίες του δυτικού τοίχου του ναού εκτελέστηκαν από διαφορετικό αγιογράφο στα 1641/2 (ζωγράφος Ε). (Τσιλιπάκου, Μνημειακή, 189. Αναλυτική περιγραφή των τοιχογραφιών του 17 ου αι., 189 254). Για τη δράση των ζωγράφων αυτού του εργαστηρίου και τη σχέση του με την κρητική σχολή βλέπε επίσης Αγαθονίκη Τσιλιπάκου. Επιδράσεις της κρητικής σχολής (παράδοσης) στη ζωγραφική της Βέροιας τον 17 ο αιώνα, Πεπραγμένα Θ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου τ.β2, 261

ΑΝΤΩΝΗΣ Β. ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ είναι ότι οι τοιχογραφίες αυτές, στον Άγιο Νικόλαο της Γούρνας, δίνουν νέα πνοή στη ζωγραφική της Βέροιας αυτής της περιόδου. Η δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων, συνδέεται με την αρχιερατεία του Μητροπολίτη Βεροίας Ιωαννίκιου 26 (1638 1645), μετέπειτα πατριάρχη Αλεξανδρείας και είναι πιθανόν η παρουσία τους στη Βέροια, να οφείλεται σε δικές του ενέργειες 27. Περιγραφή της παράστασης Μετά από αυτή τη σύντομη αναφορά στην ιστορία, την αρχιτεκτονική και τον ζωγραφικό διάκοσμο του ναού, μπορούμε να περάσουμε στην εξέταση της παράστασης του Αγίου Νικολάου στην εξωτερική πρόσοψή του. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η παράσταση αυτή βρίσκεται στην νότια εξωτερική πλευρά του ναού. Το τυφλό αψίδωμα, στο οποίο περιέχεται, βρίσκεται σε μια αρκετά βαθιά εσοχή του τοίχου 28 (περίπου 55 εκ.) πάνω από τη νότια είσοδο. Το αψίδωμα έχει βάθος 27 εκ. Στη βάση του έχει πλάτος 92 εκ. και ύψος 81 εκ. Η τοιχογραφία συνεχίζει και στο μέτωπο του αρχικού τοίχου, που ήταν ορατός πριν από την επένδυση της νέας τοιχοποιίας, με μια λωρίδα πλάτους Ηράκλειο, Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, 2004, 302 309 και Αγαθονίκη Τσιλιπάκου. Η μεταβυζαντινή ζωγραφική στη Βέροια Ζωγράφοι και εργαστήρια στο 17 ο αιώνα. Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περίοδος Δ τόμος ΚΗ. Αθήνα, 2007, 261 265. 26. Μία εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου από το τέμπλο του παλιού ενοριακού ναού των Αγίων Αναργύρων, που αποδίδεται στη δραστηριότητα αυτού του εργαστηρίου, σώζει αφιερωματική επιγραφή του Μητροπολίτη Ιωαννίκιου. Για την εικόνα βλέπε Θ. Παπαζώτος, Το έργο ενός ανώνυμου ζωγράφου στη Βέροια. Μακεδονικά 19 (1979), 169 171. Για την αφιερωματική επιγραφή, Παπαζώτος, Ναοί, 131 132 αρ. 80. 27. Για τη δραστηριότητα αυτών των ζωγράφων βλέπε και τα συμπεράσματα της Α. Τσιλιπάκου, Μνημειακή, 251 252, & Τσιλιπάκου, Γνωριμία, 185 186. 28. Το βάθος της εσοχής ήταν αρχικά μικρότερο αλλά μεγάλωσε με την επένδυση της νέας τοιχοποιίας που έγινε το 1950 για την ενίσχυση των ήδη ετοιμόρροπων τοίχων, βλέπε παραπάνω, σημ. 14. 262

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ περίπου 16 εκ., που φέρει διακοσμητικό θέμα (εικ. 4). Πάνω στο σκούρο μπλε βάθος της παράστασης, που έχει ξεθωριάσει σε αρκετά σημεία, ο Άγιος Νικόλαος, γέρων, φαλακρός, στρογγυλογένης, όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης 29, εικονίζεται μετωπικός σε προτομή (εικ. 5). Έχει το δεξί χέρι του υψωμένο σε στάση ευλογίας, ενώνοντας τον αντίχειρα με τον παράμεσο, και στο καλυμμένο με το φαιλόνιο αριστερό του χέρι, κρατά κλειστό, ογκώδες ευαγγέλιο, με πλούσια διακοσμημένη στάχωση, στο χρώμα της ώχρας. Είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική ενδυμασία 30. Το στιχάριο, σε βαθύ πράσινο χρώμα, μόλις που διακρίνεται στον βραχίονα του δεξιού του χεριού, ο καρπός του οποίου καλύπτεται από επιμανίκιο στο χρώμα της ώχρας με διακόσμηση που μιμείται πολύτιμους λίθους, παρόμοια με αυτή που βλέπουμε στη στάχωση του ευαγγελίου. Το φελόνιο, σε υπόλευκο χρώμα με τόνους ανοιχτού ροζ, είναι διακοσμημένο με φυτικό διάκοσμο που αποτελείται από τετράφυλλα σε σκούρο μπλε χρώμα και σχήμα Χ, που ενώνονται μεταξύ τους σχηματίζοντας ακανόνιστους και με καμπυλωμένες τις πλευρές τους ρόμβους. Το περίγραμμα του φελονίου αποδίδεται με μια αρκετά παχιά κόκκινη γραμμή, και με το ίδιο χρώμα, λίγο πιο ανοιχτό, αποδίδονται κάποιες πτυχώσεις, κάτω από το δεξί χέρι του αγίου. Το ωμοφόριο σε τόνους ανοιχτού γκρι σε κάποια σημεία και γκριζογάλανους σε κάποια άλλα, σκεπάζει τους ώμους του, τυλίγει τον λαιμό, και, πέφτοντας προς τα κάτω, διπλώνει, για να περάσει πάνω από το αριστερό χέρι και κάτω από το κλειστό ευαγγέλιο, που κρατά ο άγιος. Φέρει σταυρούς σε σκούρο μπλε χρώμα και από τις γωνίες που σχηματίζουν οι κεραίες τους, ξεπηδούν τρίφυλλα ανθέμια σε γκριζογάλανο χρώμα. Στην α πόληξή του, στο σημείο που κρέμεται από το αριστερό χέρι του αγίου, φέρει σχηματοποιημένο άνθος σε κόκκινο του κρασιού χρώμα, κάτω 29. Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης. Αθήναι, Σπανός, 1997.[ανατύπωση της έκδοσης του 1909], 154, 268, 291 30. Για τα άμφια του επισκόπου βλέπε Κούρκουλα Κωνστ. Τα ιερατικά άμφια και ο συμβολισμός αυτών εν τη Ορθοδόξω Ελληνική Εκκλησία. Αθήναι, 1991, 61 75. 263

ΑΝΤΩΝΗΣ Β. ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ από το οποίο υπάρχουν παράλληλες γραμμές, το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του ωμοφορίου (εικ. 12 β). Το πρόσωπο του αγίου παρουσιάζει εκτεταμένες φθορές γύρω από τα μάτια και τη μύτη. Οι φθορές αυτές πρέπει να προκλήθηκαν ε σκεμμένα, άγνωστο από ποιούς και για ποιόν λόγο, καθώς στα ίδια ακριβώς σημεία παρουσιάζουν φθορές και τα πρόσωπα του Χριστού και της Παναγίας, που βρίσκονται εκατέρωθεν του αγίου (εικ. 6 & 7). Το περίγραμμα του προσώπου και της γενειάδας, σχηματίζεται με έ ντονη (σε σκούρο καστανό χρώμα) γραμμή και δίπλα της σε μικρή α πόσταση, μια δεύτερη λεπτή γραμμή, ακολουθεί το σχήμα της κόμης, για να δώσει όγκο και την εντύπωση της τρίτης διάστασης. Η ίδια έ ντονη γραμμή σχηματίζει το περίγραμμα των αυτιών, τη μύτη και τα φρύδια, το μουστάκι και κάνει τη γενειάδα ελαφρά διχαλωτή. Η κόμη και η γενειάδα σε υπόλευκο με τόνους ανοικτού γκρι χρώμα, έχουν αποδοθεί με σχολαστική ακρίβεια. Οι όγκοι στο πρόσωπο του αγίου, πλάθονται με λαδοπράσινο προπλασμό, που απλώνεται σε δύο μεγάλες επιφάνειες στους κροτάφους και περιτρέχει τα όρια της γενειάδας και του μουστακιού. Με τον ίδιο προπλασμό πλάθονται και οι οφθαλμικές κόγχες. Το σάρκωμα είναι σε χρώμα βερικοκί, που σε κάποια σημεία θερμαίνεται ακόμη περισσότερο με τόνους του ρόδινου, και τα φωτίσματα σε λευκό χρώμα επιτίθενται πάνω στο σάρκωμα, άλλοτε σε πλατιές επιφάνειες, όπως πάνω από το μέτωπο και πάνω από τα φρύδια, και άλλοτε σε λεπτές γραμμές, όπως στο μέτωπο (για να υποδηλώσουν τις ρυτίδες), κάτω από τα μάτια και γύρω από τη μύτη. Με την ίδια τεχνική πλάθεται και το μικρό τμήμα του λαιμού, που διακρίνεται ανάμεσα από το φελόνιο και το ωμοφόριο, καθώς και το δεξί, σε στάση ευλογίας, χέρι του αγίου. Τα μάτια, όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε από το δεξί που παρουσιάζει μικρότερη φθορά, έχουν αμυγδαλωτό σχήμα και πλάθονται με λεπτή σε σκούρο καστανό χρώμα γραμμή για το άνω βλέφαρο και πιο πλατιά στο χρώμα του προπλασμού για το κάτω. Ο βολβός του ματιού είναι σε χρώμα υπόλευκο, ίδιο με αυτό της γενειάδας και της κόμης. Οι κόρες των ματιών είναι εντελώς κατεστραμμένες και μόλις που διακρίνεται τμήμα της κόρης του 264

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ αριστερού ματιού, σε σκούρο καφέ χρώμα, ενώ στα σημεία των δακρυγόνων ασκών υπάρχουν στίγματα από κόκκινο κεραμίδι χρώμα. Ο φωτοστέφανος του αγίου, στο χρώμα της ώχρας, οριοθετείται από διπλή γραμμή, μία σε σκούρο μπλε και δίπλα της μια πιο φαρδιά, σε λευκό χρώμα. Στο μέσο της παράστασης και στην αριστερή της (ως προς τον θεατή) πλευρά, δίπλα από το δεξί χέρι του αγίου, με λευκά κεφαλαία γράμματα, υπάρχει η επιγραφή Ο ΑΓΙΟC ΝΙΚΟ ΛΑΟC. Δεξιά και αριστερά του αγίου και στο ύψος των ώμων του, απεικονίζονται στηθαίοι σε μικρογραφία, ο Χριστός και η Παναγία (εικ.7). Στα πρόσωπα και των δύο υπάρχουν εκτεταμένες φθορές, γύρω από τα μάτια, τη μύτη και το στόμα. Ο Χριστός φορεί χιτώνα σε χρώματα ανοικτής ώχρας και έντονου κόκκινου, με το οποίο δηλώνονται οι πτυχώσεις, και ιμάτιο σε βαθύ πράσινο και σκούρο μπλε για τις πτυχώσεις. Έχει το δεξί του χέρι σε στάση ευλογίας, ενώ με το αριστερό του, κρατά ευαγγέλιο με πλούσια στάχωση (ίδια με αυτή του Eυαγγελίου που κρατά ο άγιος Νικόλαος) και το προσφέρει στον άγιο. Ο φωτοστέφανος του Χριστού, στο χρώμα της ώχρας, είναι ένσταυρος και στις κεραίες του σταυρού (με ένα γράμμα σε κάθε κεραία),γράφεται η επιγραφή Ο ΩΝ. Πάνω από τον φωτοστέφανο υπάρχει η επιγραφή IC XC. Η Παναγία φορεί μαφόριο σε πράσινο λαδί χρώμα με σκούρες μπλε πτυχώσεις, ενώ μια λεπτή άσπρη γραμμή περιτρέχει τις παρυφές του γύρω από το πρόσωπο και τους ώμους. Το μαφόριο καλύπτει το κεφάλι και ολόκληρο σχεδόν το φόρεμα της Παναγίας. Μικρό μόνο τμήμα του ενδύματος, διακρίνεται στα χέρια και στη μέση της, σε σκούρο πράσινο χρώμα, με σκούρες μπλε πτυχώσεις, ίδια με αυτή που έχει το στιχάριο του αγίου και το ιμάτιο του Χριστού. Κρατεί με τα δύο χέρια ωμοφόριο σε υπόλευκο χρώμα, το περίγραμμα και οι πτυχώσεις του οποίου σχηματίζονται με ανοικτό πράσινο χακί και φέρει τρείς σταυρούς σε σκούρο μπλε, ενώ στις άκρες του διακοσμείται με τρείς παράλληλες γραμμές, το μήκος των οποίων αυξάνεται προοδευτικά όσο πλησιάζουν προς την απόληξη του. Πάνω από το κεφάλι της Παναγίας υπάρχει η επιγραφή ΜΡ ΘΥ. Τα πρόσωπα και τα χέρια του Χριστού και της Παναγίας πλάθονται με την ίδια τεχνική, που χρησιμοποιείται και στον άγιο Νικόλαο. Λαδοπράσινος προπλασμός με ρό 265

ΑΝΤΩΝΗΣ Β. ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ δινα σαρκώματα και λευκά φωτίσματα, που απλώνονται σε μεγάλες επιφάνειες. Στο εσωράχιο της αψίδας υπάρχει διακοσμητικό θέμα με επάλληλους εφαπτόμενους κύκλους (εικ. 5 & 10). Κάθε κύκλος περικλείει μικρότερο, ομόκεντρο κύκλο, εντός του οποίου ζωγραφίζεται οκτάκτινος ρόδακας. Το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά, χρώματος ανοικτού κόκκινου κεραμιδί, αρκετά ξεθωριασμένες σήμερα, και πάχους περίπου 4 εκ. Τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι το σκούρο κόκκινο (του κρασιού), το λαδοπράσινο και το βερικοκί με ρόδινους τόνους. Στο μέτωπο του τοίχου υπάρχει άλλο διακοσμητικό θέμα με επάλληλα Χ σε μαύρο χρώμα και εφαπτόμενους κύκλους και ημικύκλια σε σκούρο κόκκινο, πάνω σε βάθος λαδοπράσινο και βερικοκί (εικ. 5 & 8). Και αυτό το θέμα οριοθετείται από δύο ταινίες στα δεξιά και αριστερά, όμοιες στο χρώμα και στο πάχος με αυτές του διακοσμητικού θέματος που υπάρχει στο εσωράχιο της αψίδας. Στην εξωτερική ταινία, στο αριστερό (ως προς τον θεατή) μέρος της παράστασης και στο ύψος περίπου της κεφαλής του αγίου Νικολάου, υπάρχει γραμμένη με μικρά μαύρα γράμματα, η αφιερωματική επιγραφή, δια σινδρομής μανοήλ κ(αι) Θωμά αψξ, που χρονολογεί την παράσταση στα 1760 και για την οποία θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω. Η Εικονογραφία Από εικονογραφικής άποψης, η παράσταση που εξετάζουμε (γνωστή και ως το Ενύπνιον του αγίου Νικολάου ), είναι πολύ συχνή για την απεικόνιση (σε τοιχογραφίες και πολύ περισσότερο σε εικόνες), του ά γιου Νικολάου, από τη μεσοβυζαντινή ακόμη περίοδο 31. Το εικονογρα 31. Τα αρχαιότερα παραδείγματα ανάγονται στον 11 ο αιώνα με την ψηφιδωτή εικόνα στη Μονή Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο, αλλά στη vita compilata, ένα αγιολογικό κείμενο που αναφέρεται στο βίο του Αγίου Νικολάου και χρονολογείται κατά πάσα πιθανότητα στο τέλος του 9 ου ή στον 10 ο αιώνα, ο εικονογραφικός αυτός τύπος, φαίνεται να είναι γνωστός από πολύ παλιότερα, καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ, Βλ. σχετι 266

Η ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ, ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΟΨΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΓΟΥΡΝΑΣ φικό αυτό θέμα αναφέρεται στο όραμα του αγίου, σύμφωνα με το οποίο του φανερώθηκαν ο Χριστός και η Παναγία, προσφέροντάς του τα σύμβολα της αρχιερωσύνης. Αν ανατρέξει κανείς στα σχετικά με το όραμα αυτό κείμενα 32, θα διαπιστώσει ότι υπάρχει μια σύγχυση ως προς τα γεγονότα και τις συνθήκες κάτω από τις οποίες είδε ο άγιος το όραμα. 33 κά Nancy P. Ševčenko. The life of saint Nicholas in byzantine art. Torino, 1983, 79, σημ.9 και Γ. & Μ. Σωτηρίου, Εικόνες της Μονής Σινά, τόμος Β κείμενον. Αθήναι, 1958, 93. Για το σχετικό απόσπασμα στη vita compilata, βλ. παρακάτω σημ 35. Για την ψηφιδωτή εικόνα του Αγ. Νικολάου βλ. Μ. Χατζηδάκης. Εικόνες της Πάτμου, ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής. Α θήνα, 1995 (Α ανατύπωση), 44 45 & πιν.1. Βλέπε επίσης, Α. Μαραβά Χατζηνικολάου, Η ψηφιδωτή εικόνα της Πάτμου. Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περίοδος Δ τόμος Α (1959). Αθήναι, 1960, 127 134. Για άλλα πρώιμα παραδείγματα, βλ. Γ. & Μ. Σωτηρίου, ο.π. Βλέπε επίσης και την άποψη του Kurt Weitzmann, που θεωρεί ότι οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας, εισάγονται στην εικονογραφία του αγίου Νικολάου κατά τον 11 ο ή 12 ο αιώνα. (Kurt Weitzmann, Fragments of an early St Nicholas triptych on mount Sinai. Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, περίοδος Δ τόμος Δ (1964 65). Αθήναι, 1966, 13). 32. Όλα τα σχετικά με τον Άγιο Νικόλαο κείμενα, συγκέντρωσε ο Anrich Gustav. Hagios Nikolaos : Der heilige Nikolaos in der griechischen Kirche. Texte und Untersuchungen, τ.ι (Der Texte), τ.ii (Prolegomena. Untersuchungen, Indices). Leipzig Berlin, 1913 1917. 33 Το πρόβλημα αυτό είναι γενικότερο για τον βίο του Αγίου Νικολάου, καθώς ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή του είναι ιστορικά εξακριβωμένα. Τα περισσότερα στοιχεία, τα αντλούμε από την αγιολογική παράδοση, μια παράδοση που αναπτύχθηκε κυρίως κατά τον 10ο αιώνα (δηλαδή αρκετούς αιώνες μετά τον 3 ο 4 ο οπότε έζησε ο άγιος) και ενσωμάτωσε αρκετά στοιχεία από βίους άλλων αγίων και κυρίως από τον Βίο του αγίου Νικολάου του Σιωνίτου, ο οποίος έζησε τον 6 ο αιώνα στην ίδια περιοχή και ήταν ιδρυτής της μονής της Σιών και επίσκοπος στα Πίναρα της Λυκίας. Βλέπε σχετικά Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 9. Αθήναι, 1966, στο λήμμα Νικόλαος, στήλη 511. Για τον άγιο Νικόλαο τον Σιωνίτη και τη σύγχυση που υπάρχει γύρω από τον Βίο του και αυτόν του αγίου Νικολάου βλέπε Ihor Sevcenko and Nancy Patterson Sevcenko. The life of saint Nicholas of Sion. Brookline Massachusetts, 1984, 11 19 και κυρίως 13 14. 267

ΑΝΤΩΝΗΣ Β. ΓΚΑΛΙΤΣΙΟΣ Στη Vita Compilata, ένα από παλαιότερα αγιολογικά κείμενα που γράφτηκαν για τον Βίο του Αγίου Νικολάου, αναφέρεται ως ένα από τα δύο προφητικά οράματα 34, που είδε ο άγιος για τη μελλοντική του ανάρρηση στον επισκοπικό θρόνο 35. Αργότερα κατά τον 16 ο αιώνα, σε ένα κείμενο με τίτλο Βίος τοῦ ἁγίου Νικολάου τοῦ θαυματουργοῦ, που περιέχεται στο Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου... 36, το ίδιο όραμα θα συν 34. Το πρώτο από τα δύο οράματα, όπου ο άγιος είδε Θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης, είναι πιθανόν να προέρχεται από τον Βίο του Αγίου Νικολάου του Σιωνίτου, καθώς παρόμοιο όραμα αναφέρεται και εκεί. Βλέπε Ihor Ševčenko and Nancy Patterson Ševčenko. The life of saint Nicholas of Sion. Brookline Massachusetts, 1984. 100 67. Μετά δέ τήν προγραφεῖσαν καί προτελεσθεῖσαν πᾶσαν τοῦ ἁγίου πνεύματος δωρεάν, πνεῦμα ἃγιον φαίνεται κατ ὂναρ τῶ προλεχθέντι ὁσίῳ Νικολάω, ἐπιδεικνύων αὐτῶ θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τῆς ἱερωσύνης, κελεύων αὐτῷ καθεσθῆναι ἐπί τοῦ θρόνου καί ἐπιδεικνύων αὐτῶ θυσιαστήριον δόξης. καί διυπνισθείς ὁ τοῦ θεοῦ δοῦλος Νικόλαος διελογίζετο ἐν ἑαυτῶ, λέγων. τίς ἂν εἲη ἡ τοιαύτη ὀπτασία; 35. Anrich, Hagios Nikolaos τ.ι σ.223 224 (IX Vita Compilata) ἐπιφαίνεται τοιγαροῦν αὐτῷ κατ ὂναρ θεία τις πνεύματος ἁγίου δύναμις, ὑποδεικνύουσα θρόνον ἒνδοξον καί σχῆμα τίμιον ἀρχιερωσύνης, ἐγκελευομένη αὐτῷ καθῖσαι ἐπί τοῦ θρόνου ἐν τῶ ὀφθέντι τότε θυσιαστηρίῳ τῆς δόξης. διϋπνισθείς οὖν ὁ μακάριος περί τῆς τοιαύτης ὁράσεως διελογίζετο, συν..καί συγκρίνων καθ ἑα[υτόν το] ὃραμα, μηδενί [μηδ ἃ]παν ἐξηγούμενος, [ἓως] ὃτου ἐναργῶς ἐτε[λειώθη] εἰς αὐτόν τά ὑπό θεοῦ [προ]δηλωθέντα. οὐκ ὂναρ [δε] μόνον, ἀλλά καί καθ ὓπαρ, ὡς φέρει εἰπεῖν, ἐμφανῶς ὀπτάνεται αὐτῷ ὁ κύριος Ἰησοῦς σύν τῇ ἀειπαρθένῳ καί θεοτόκῳ Μαρίᾳ τῇ μητρί αὐτοῦ. ὁ μέν ἐπιδιδούς αὐτῷ το ἱερόν εὐαγγέλιον, ἡ δέ το ἀρχιερατικόν ὠμοφόριον παρεχομένη. καθώς ἒκπαλαι καί μέχρι τοῦ δεῦρο ἱστορεῖται παρά τῶν φιλευσεβῶν ἐν ταῖς σεβασμίαις καί προσκυνηταῖς εἰκόσιν αὐτοῦ, ἐκ δεξιῶν μέν τον κύριον ἐγχαραττόντων το εὐαγγέλιον κατέχοντα καί ἐπιδιδόντα αὐτῷ, ἐξ εὐωνύμων δέ την ἂχραντον θεοτόκον τό ὠμοφόριον τούτῳ προτεινομένην. μετά γοῦν ταύτας τάς θείας ὀπτασίας καί ἀποκαλύψεις κυρίου οὐ πολύ τό ἐν μέσῳ, και δικαίᾳ ψήφῳ θεοῦ τῆς Μυρέων περιφανοῦς μητροπόλεως τούς οἲακας ἐγχειρίζεται... 36. Θησαυρός Δαμασκηνού Υποδιακόνου και Στουδίτου του Θεσσαλονικέως... Ενετίησι, 1751, Παρά Νικολάῳ Γλυκεῖ τῳ ἒξ Ἰωαννίνων Ο Δαμασκηνός Στουδίτης ο Θεσσαλονικεύς αναφέρεται κατά το 1564 ως επίσκοπος Λιτής και Ρεντίνης, και το 1570 ως μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτας. Υπήρξε ένας από 268