Πρόγραμμα «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ - ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ»

ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ - Τροιζήνας - Μεθάνων Πρόγραμμα Πρόγραμμα Π.Ε. «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ - ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ» Π.Ε. ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ - ΤΡΟΙΖΗΝΑΣ - ΜΕΘΑΝΩΝ Eπιμόρφωση εκπαιδευτικών Π/θμιας και Δ/θμιας Εκπαίδευσης Εφαρμογές στη Δια Βίου Μάθηση Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ Ε Ι Δ Ι Κ Η Υ Π Η Ρ Ε Σ Ι Α Δ Ι Α Χ Ε Ι Ρ Ι Σ Η Σ Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΕΣΠΑ 2007-2013 πρόγραµµα για την ανάπτυξη ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΙΔΡΥΜΑ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΚΑΙ ΒΙΟΥ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ ΜΑΘΗΣΗ ΕΣΠΑ ΕΣΠΑ 2007-2013 2007-2013 πρόγραµµα για την ανάπτυξη πρόγραµµα για την ανάπτυξη ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΙΔΡΥΜΑ ΙΔΡΥΜΑ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΚΑΙ ΚΑΙ ΔΙΑ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ, 2013

Παιδαγωγική Ομάδα Οµάδα του Κέντρου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Δραπετσώνας-Τροιζήνας-Μεθάνων : Μπαζίγου Κατερίνα Φιλόλογος, Δρ Περιβ/κής Εκπαίδευσης, Υπεύθυνη του ΚΠΕ Βασιλοπούλου Σμαράγδα Σµαράγδα Δασκάλα, Αναπλ. Υπεύθυνη του ΚΠΕ Τριανταφύλλου Σταυρούλα Φιλόλογος, Δρ. Φιλοσοφίας, εκπαιδευτικός του ΚΠΕ Στροφύλας Διονύσιος Βιολόγος, εκπαιδευτικός του ΚΠΕ Τσιμάκη Τσιµάκη Περσεφόνη Νηπιαγωγός, εκπαιδευτικός του ΚΠΕ Οργάνωση Σχεδιασµός και και επιμέλεια επιµέλεια εκπαιδευτικού προγράμματος φυλλαδίου µε Π.Ε. τίτλο: με θέμα: «Διαχείριση απορριμμάτων «Πρόγραµµα Π.Ε.: Ανακύκλωση» Διαχείριση απορριµµάτων (παρουσίαση-δραστηριότητες-φύλλα Ανακύκλωση» Eπιµόρφωση εργασίας) εκπαιδευτικών Σχεδιασμός Π/θµιας και Δ/θµιας εκπαιδευτικού Εκπαίδευσης φυλλαδίου: - Εφαρµογές Βασιλοπούλου στη Δια Σμαράγδα Βίου Μάθηση Βασιλοπούλου Σµαράγδα ISBN: : 978-960-9532-05-1 Επιμέλεια Σχεδιασµός αφίσας προγράμματος: προγράµµατος Σιαμέτης και εκπαιδευτικού Ηλίας εντύπου: Σιαµέτης Ηλίας Οργάνωση και επιµέλεια εκπαιδευτικών προγραµµάτων Π.Ε. Οργάνωση (παρουσίαση-δραστηριότητες-φύλλα και επιμέλεια εκπαιδευτικού εργασίας) προγράμματος Π.Ε. για εκπαιδευτικούς Π/θμιας Εκπαίδευσης για εκπαιδευτικούς με θέμα: «Δεν Π/θµιας πετάω Εκπαίδευσης... Ανακυκλώνω» µε θέµα: «Δεν πετάω... Ανακυκλώνω» Δημιουργία για εκπαιδευτικούς υποστηρικτικού Β/θµιας υλικού Εκπαίδευσης σε έντυπη µε θέµα: «Διαχείριση απορριµµάτων Ανακύκαι κλωση» ηλεκτρονική μορφή: Βασιλοπούλου Σμαράγδα Βασιλοπούλου Σµαράγδα Η Πράξη «Δράσεις Δια Βίου Μάθησης για το Περιβάλλον και την Αειφορία «Α.Π. 8» υλοποιείται Η παρόν Πράξη μέσω ανατυπώθηκε «Δράσεις του Επιχειρησιακού Δια στο Βίου πλαίσιο Μάθησης Προγράμματος της για Πράξης Περιβάλλον Δράσεις «Εκπαίδευση Δια και Βίου την και Αειφορία Μάθησης Δια Βίου «Α.Π. για Μάθηση» το 8» Περιβάλ- υλο- και Το λον συγχρηματοδοτείται ποιείται και την µέσω Αειφορία του Επιχειρησιακού Α.Π. από την 8 μέσω Ευρωπαϊκή Προγράµµατος του επιχειρησιακού Ένωση «Εκπαίδευση (Ευρωπαϊκό προγράμματος Κοινωνικό και Δια «Εκπαίδευση Βίου Ταμείο-Ε.Κ.Τ.) Μάθηση» και και Δια Βίου και συγχρηµατοδοτείται από Μάθηση» εθνικούς και πόρους. συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή από Ένωση την Ευρωπαϊκή (Ευρωπαϊκό Ένωση Κοινωνικό (Ευρωπαϊκό Ταµείο-Ε.Κ.Τ.) Κοινωνικό Ταμείο και από εθνικούς Ε.Κ.Τ.) και πόρους. από εθνικούς πόρους. ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ ΕΠΙ Χ Ε ΙΡΗ ΣΙΑΚ Ο ΠΡΟΓ ΡΑΜΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΣΠΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ 2007-2013 ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΠΙ ΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΡΟΓ ΡΑΜΜΑ πρόγραµµα για την ανάπτυξη ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ& ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΣΠΑ Με τη συγχρηματοδότηση ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ της Ελλάδας ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2007-2013 ΕΙΔΙΚΗ Με τη συγχρηματοδότηση ΥΠΗΡΕΣΙΑ της Ελλάδας και της ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Ευρωπαϊκής Ένωσης πρόγραµµα για την ανάπτυξη Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Ευρωπαϊκή Με τη Ένωση συγχρηματοδότηση ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ της Ελλάδας ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΕΣΠΑ 2007-2013 ΕΣΠΑ πρόγραµµα για την ανάπτυξη 2007-2013 ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ πρόγραµµα για την ανάπτυξη ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ 2 ΙΔΡΥΜΑ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΘΗΣΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΕΚΔΟΣΗ: «ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΙΔΡΥΜΑ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗΣ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ-ΤΡΟΙΖΗΝΑΣ-ΜΕΘΑΝΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΕΚΔΟΣΗ: ΚΕΝΤΡΟ (Α ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗ: ΜΑΘΗΣΗΣ 2009) ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ-ΤΡΟΙΖΗΝΑΣ-ΜΕΘΑΝΩΝ (Β ΕΚΔΟΣΗ, ΕΠΑΥΞΗΜΕΝΗ, 2011) (Α (Γ ΕΚΔΟΣΗ, ΕΚΔΟΣΗ: 2013) 2009) (Β ΕΚΔΟΣΗ, ΕΠΑΥΞΗΜΕΝΗ, 2011) ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ (Γ ΕΚΔΟΣΗ, 2013)

Το πρόγραμμα πρόγραµµα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης «ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΩΝ - ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ» οργανώθηκε και υλοποιείται στο ΚΠΕ Δραπετσώνας από τη σχολική χρονιά 2007-08. (Κατά τη χρονική περίοδο 2006-2007 σε εφαρµόστηκε εκπαιδευτικούς πιλοτικά) Δ/θμιας. Εκπαίδευσης που προτίθενται να υλοποιήσουν ή ήδη υλοποι- Απευθύνεται ούν Απευθύνεται πρόγραμμα σε Π.Ε. εκπαιδευτικούς στο σχολείο Δ/θµιας τους με Εκπαίδευσης θέμα τα απορρίμματα. που προτίθενται να υλοποιήσουν ή ήδη υλοποιούν πρόγραµµα το γνωστικό Π.Ε. περιέχομενο στο σχολείο τους προγράμματος, µε θέµα τα απορρίµµατα. όσο και αρκετές από τις δραστηριότητες που πε- Τόσο ριλαμβάνει Τόσο το γνωστικό έχουν εφαρμοστεί περιεχόµενο σε του επιμορφωτικά προγράµµατος, σεμινάρια όσο και και αρκετές ημερίδες από για τις ενήλικες δραστηριότητες στο πλαίσιο που περιλαµβάνει Βίου Μάθησης». έχουν εφαρµοστεί σε επιµορφωτικά σεµινάρια και ηµερίδες για ενήλικες στο πλαίσιο της της «Δια «Δια Βίου Μάθησης». Κριτήρια επιλογής του θέματος του θέµατος Η Η συνεχόμενη συνεχόµενη αύξηση αύξηση του του όγκου όγκου των των σκουπιδιών σκουπιδιών και και η ανάγκη ανάγκη µείωσής μείωσής τους. τους. Η Η έλλειψη έλλειψη ενημέρωσης ενηµέρωσης για για τις τις κατηγορίες κατηγορίες των των «άχρηστων» «άχρηστων» υλικών υλικών που που μπορούν µπορούν να να αξιοποιηθούν αξιοποιηθούν αντί αντί να να πετιούνται πετιούνται ως ως απορρίμματα. απορρίµµατα. Η Η ανάγκη ανάγκη επαναπροσδιορισμού επαναπροσδιορισµού των των καταναλωτικών καταναλωτικών συνηθειών συνηθειών του του σύγχρονου σύγχρονου ανθρώπου. ανθρώπου. Η Η διαχείριση διαχείριση των των απορριμμάτων απορριµµάτων αποτελεί αποτελεί σημαντικό σηµαντικό κεφάλαιο κεφάλαιο για για την την προστασία προστασία του του περιβάλλοντος, περιβάλλοντος, καθώς καθώς συνδέεται συνδέεται άμεσα άµεσα και και με µε άλλους άλλους παράγοντες παράγοντες (οικονομικούς, (οικονοµικούς, πολιτικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς κοινωνικούς). ). 3

του Σκοπός προγράμματος προγράμματος Κύριος σκοπός του προγράμματος είναι η ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στο σοβαρό πρόβλημα της διαχείρισης των απορριμμάτων και ιδιαίτερα των οικιακών αποβλήτων που μας αφορούν άμεσα. Το σύγχρονο καταναλωτικό πρότυπο, η βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων του πλανήτη μας, η εξοικονόμηση ενέργειας και οι πολιτικές που έχουν αναπτυχθεί διεθνώς για τη διάθεση των απορριμμάτων είναι ορισμένες από τις παραμέτρους που εξετάζονται μέσα από την υλοποίηση του προγράμματος. Η όλη φιλοσοφία του προγράμματος στηρίζεται και μάλιστα από την αρχή της υλοποίησής οργάνωσής του (χρ. περίοδος 2006-07) στο τρίπτυχο «ΜΕΙΩΝΩ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΩ ΑΝΑΚΥΚΛΩΝΩ». του Στόχοι προγράμματος προγράμματος Οι εκπαιδευόμενοι/-ες που συμμετέχουν στο πρόγραμμα έχουν τη δυνατότητα : Να ενημερωθούν για τις μεθόδους διαχείρισης των απορριμμάτων που έχουν αναπτυχθεί σε διάφορες χώρες, εξετάζοντας τις θετικές αλλά και τις αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Να γνωρίσουν τη σχετική νομοθεσία που ισχύει για τη διαχείριση των απορριμμάτων και να κατανοήσουν την ανάγκη προσαρμογής της χώρας μας στις νέες αυτές συνθήκες. Να αναγνωρίσουν τα υλικά από τα οποία αποτελούνται τα απορρίμματα, κυρίως δε, τα αστικά, με τα οποία είναι περισσότερο εξοικειωμένοι. Να μελετήσουν ποια από τα οικιακά απορρίμματα τα οποία πετιούνται τόσο εύκολα καθημερινά μπορούν να ανακτηθούν ή να αξιοποιηθούν. Να γνωρίσουν ενημερωθούν τα συστήματα για τα συστήματα που είναι που αναγνωρισμένα είναι αναγνωρισμένα από το από ΥΠΕΧΩΔΕ το ΥΠΕΧΩΔΕ ως συστήματα (σημερινό εναλλακτι- ΥΠΕΚΑ) 4

κής ως συστήματα διαχείρισης εναλλακτικής των απορριμμάτων διαχείρισης : είδη των συσκευασιών, απορριμμάτων: ηλεκτρικές είδη συσκευασιών, και ηλεκτρονικές ηλεκτρικές συσκευές, και μπαταρίες, ηλεκτρονικές ορυκτέλαια συσκευές, κ.λ.π. μπαταρίες, ορυκτέλαια, παλαιά οχήματα κ.λ.π. Να ερευνήσουν τη σύνθεση των απορριμμάτων σε μια τυπική γειτονιά. Να συμμετέχουν ενεργά και να αναπτύξουν πρωτοβουλίες ώστε να κατανοήσουν καλύτερα το ρόλο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης στη διαχείριση των σκουπιδιών (επεξεργασία ερωτηματολογίου, επαφές με αρμόδιους φορείς του Δήμου, συνεντεύξεις από κατοίκους της περιοχής κ.ά.) Να ανταλλάξουν απόψεις για μια πιο ορθολογική αξιοποίηση των φυσικών πόρων της Γης. Να αποκτήσουν εμπειρίες μέσα από τις ομάδες εργασίας, αναπτύσσοντας κλίμα συνεργασίας, φιλίας, σεβασμού και αλληλοβοήθειας. Να πειραματιστούν μέσα από διάφορες δραστηριότητες (π.χ. ζυγίζοντας τα σκουπίδια της ομάδας τους, διαχωρίζοντας ξεχωρίζοντας το ορισμένα αλουμίνιο υλικά, από π.χ., το σίδερο, το αλουμίνιο κατηγοριοποιώντας από το σίδερο, τα κατηγοριοποιώντας διάφορα είδη πλαστικών τα διάφορα είδη πλαστικών κ.λ.π.). Να φτιάξουν ανακυκλωμένο χαρτί από παλιές εφημερίδες και περιοδικά. Να καλλιεργήσουν τη δημιουργικότητα, τη φαντασία, την πρωτότυπη σκέψη, μέσα από τις καλλιτεχνικές τους εκφράσεις ( δημιουργία αφισών, έργων από «άχρηστα» υλικά, εύρεση τίτλων υπό τη μορφή λεζαντών - μηνυμάτων για φωτογραφίες ποικίλου περιεχομένου κ.ά.). Να καταγράψουν τις προτάσεις τους σχετικά για τη μείωση τη μείωση ή την ή την επαναχρησιμοποίηση ορισμένων ορισμένων υλικών κ.λ.π.). υλικών.. Να αναζητήσουν τα κριτήρια των επιλογών τους στις καθημερινές τους αγορές και να συγκρίνουν την αγοραστική τους δύναμη «σήμερα» και «χθες». Να συγκρίνουν τα απορρίμματα προηγούμενων ετών με αυτά που επικρατούν σήμερα (σε σχέση με το υλικό, την ποσότητα κ.λ.π.) και να ερευνήσουν τις παραμέτρους που οδήγησαν σε αυτές τις αλλαγές. Να βιώσουν θετικά συναισθήματα, μέσα από τη συνεργασία που θα θ αναπτύξουν τα μέλη των ομάδων, από τις παρουσιάσεις των απόψεών τους, από τη συμμετοχή τους στις δραστηριότητες του προγράμματος κ.ά. Να συνδέσουν καλλιεργήσουν τα κίνητρα την ενσυναίσθηση για τη μείωση, δηλ., των απορριμμάτων τη δυνατότητα με να συγκεκριμένους κατανοούν καλύτερα τομείς, τη όπως θέση είναι του «άλλου» η προστασία (λ.χ. της το φύσης δικό μας (π.χ. σκουπίδι εξοικονόμηση μπορεί να φυσικών αποτελεί πόρων), το «θησαυρό» η οικονομία για κάποιον (εξοικονόμηση άλλο, ακόμη ενέργειας) είναι και η απαραίτητο κοινωνία (καταναλωτικά για την επιβίωσή πρότυπα, του). στάσεις και αξίες των πολιτών, κοινωνική δικαιοσύνη, και να Να διαγενεακή συνδέσουν αλληλεγγύη). τα κίνητρα για τη μείωση των απορριμμάτων με συγκεκριμένους τομείς, όπως είναι η Να προστασία συνειδητοποιήσουν της φύσης την (π.χ. πολυπλοκότητα εξοικονόμηση ενός φυσικών περιβαλλοντικού πόρων), η οικονομία προβλήματος, (εξοικονόμηση όπως είναι ενέργειαςτημα και της η κοινωνία διαχείρισης (καταναλωτικά των αποβλήτων. πρότυπα, στάσεις και αξίες των πολιτών, κοινωνική δικαιοσύνη, το ζή- διαγενεακή αλληλεγγύη). Να συνειδητοποιήσουν την πολυπλοκότητα ενός περιβαλλοντικού προβλήματος, όπως είναι το ζήτημα της διαχείρισης των αποβλήτων. Κ. Τσόκλης, «Άγγελοι του μέλλοντος», 2001 Κ. Τσόκλης, «Άγγελοι του μέλλοντος», 5

Περιεχόµενα παρουσίασης του προγράµµατος Περιεχόμενα παρουσίασης Τι εννοούµε µε τον όρο «απόβλητα» ή κατ άλλους «απορρίµµατα». Η Φύση δεν του παράγει απόβλητα προγράμματος (παραδείγµατα ανακύκλωσης στη φύση). Αρχές διαχείρισης στερεών αποβλήτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Σύνθεση οικιακών απορριµµάτων (παραδείγµατα Δήµων της Αθήνας). Σύγκριση των οικιακών απορριµµάτων σε διάφορες χώρες, ανάλογα µε το βιοτικό και οικονοµικό Τι επίπεδό εννοούμε τους με (βιοµηχανικές τον όρο «απορρίμματα». χώρες-χώρες µεσαίου εισοδήµατος-χώρες χαµηλού εισοδήµατος). Η Μέθοδοι Φύση δεν διαχείρισης παράγει σκουπίδια των απορριµµάτων: (παραδείγματα ανακύκλωσης στη Φύση). Σύνθεση Υγειονοµική οικιακών ταφή: απορριμμάτων προϋποθέσεις για (παραδείγματα την κατασκευή Δήμων της, Αθήνας). εµπλεκόµενοι φορείς, συνέπειες από τη λειτουργία της. Σύγκριση των οικιακών απορριμμάτων σε διάφορες χώρες, ανάλογα με το βιοτικό και οικονομικό Ανεξέλεγκτοι χώροι διάθεσης των αποβλήτων (ΧΑΔΑ): επιπτώσεις στο περιβάλλον επίπεδό τους (βιομηχανικές χώρες-χώρες μεσαίου εισοδήματος-χώρες χαμηλού εισοδήματος). και τη δηµόσια υγεία, σχετική νοµοθεσία, θέσεις της πολιτείας, τρόποι αντιµετώπισης. Θερµική επεξεργασία (Καύση, µε ή χωρίς παραγωγή ενέργειας): θετικές και αρνητικές Μέθοδοι απόψεις για διαχείρισης τη λειτουργία των απορριμμάτων της, ειδικές εφαρµογές για ορισµένα είδη αποβλήτων (π.χ. τα νοσοκοµειακά). Υγειονομική ταφή Παραγωγή Ανεξέλεγκτοι Βιοαερίου: προέλευση, χώροι διάθεσης σύνθεση, των απορριμμάτων τρόποι συλλογής, (ΧΑΔΑ): εφαρµογές. επιπτώσεις στο περιβάλλον Κοµποστοποίηση: και στη δημόσια διαχωρισµός υγεία, υλικών σχετική σε νομοθεσία, αυτά που είναι θέσεις απαραίτητα της πολιτείας και σε, τρόποι αυτά που είναι απαγορευτικά αντιμετώπισης. για τη σωστή λειτουργία της, συνθήκες, παραδείγµατα που αφορούν σε σχολεία, κατοικίες, Θερμική Δήµους. επεξεργασία (Καύση) Ανακύκλωση: Παραγωγή Στοιχεία Βιοαερίου που αφορούν στην Ανακύκλωση (χαρτιού, αλουµινίου, πλαστικού, γυαλιού, υφασµάτων, Κομποστοποίηση φαρµάκων κ.ά.) - διαδικασία - οφέλη - καινοτοµίες κ.ά. Συλλογικά Ανακύκλωση Συστήµατα Διαχείρισης ορισµένων κατηγοριών αποβλήτων (θεσµικό πλαίσιο: Ν. Στοιχεία 2939/01, που εγκεκριµένα αφορούν στην Συστήµατα Ανακύκλωση που ήδη : εφαρµόζονται στη χώρα µας: συλλογικά και Διαδικασία 1 ατοµικό). ανακύκλωσης χαρτιού Διαδικασία ανακύκλωσης αλουμινίου Ανακύκλωση συσκευασιών (ΕΕΑΑ/ «µπλε κάδος»): Οδηγίες για σωστή χρήση, το «ταξίδι» των Διαδικασία ανακύκλωσης γυαλιού υλικών που περιέχονται στον µπλε κάδο προς τα ΚΔΑΥ (Κέντρα Διαλογής Ανακύκλωση πλαστικού (κατηγορίες πλαστικού, χρόνος αποσύνθεσης, δυσκολίες στην Ανακυκλώσιµων Υλικών). ανακύκλωση του πλαστικού, επεξεργασία των πλαστικών ειδών, καινοτομίες στην ανακύκλωση Ανακύκλωση ή επαναχρησιμοποίησή µπαταριών: τους/παραδείγματα ο κύκλος ζωής µιας εργοστασίων µπαταρίας, χωρών οι επιπτώσεις του εξωτερικού) στο περιβάλλον και Ανακύκλωση τη δηµόσια ή υγεία Επαναχρησιμοποίηση από την ανεξέλεγκτη υφασμάτων διάθεσή της κ.λ.π. Ανακύκλωση Συστήματα εναλλακτικής συσσωρευτών: διαχείρισης σύσταση, ορισμένων επικινδυνότητα κατηγοριών και συνέπειες απορριμμάτων από τη µη ελεγχόµενη (θεσμικό πλαίσιο διάθεση ισχύοντα στο χώρο συστήματα κ.ά. στη χώρα μας) Ανακύκλωση συσκευασιών («μπλε» κάδος) Ανακύκλωση ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών ειδών: ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης αλλά και Ανακύκλωση μπαταριών του καταναλωτή, ο µέσος όρος «ζωής» των συσκευών αυτών παλιότερα και τώρα, προτάσεις και Ανακύκλωση συσσωρευτών ιδέες για επαναχρησιµοποίηση, ανταλλαγή, προσφορά κ.ά. Ανακύκλωση ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών ειδών Ανακύκλωση παλαιών ελαστικών: αυτοκινήτων σύσταση, κίνδυνοι από την καύση ή την ανεξέλεγκτη διάθεσή τους, Ανακύκλωση τρόποι επεξεργασίας ελαστικώντους κ.ά. Ανακύκλωση ορυκτελαίων («αναγέννηση») ορυκτελαίων. Ανακύκλωση ειδών κατεδαφίσεων, εκσκαφών κ.λ.π. Ανακύκλωση οχηµάτων στο τέλος του κύκλου ζωής τους (ΟΤΚΖ): δυσκολίες στο διαχωρισµό Ανακύκλωση λαμπτήρων και την κατηγοριοποίηση διαφόρων υλικών, η αξιοποίηση των πρώτων υλών κ.ά. Ανακύκλωση λαµπτήρων: σύσταση, επικινδυνότητα, σωστή συλλογή. Η Ανακύκλωση και άλλες εναλλακτικές μέθοδοι (λ.χ. Κομποστοποίηση) σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (προβληματισμός Ανακύκλωση ειδών συσχετισμοί εκσκαφών, κατεδαφίσεων, με την ελληνική κ.λ.π. πραγματικότητα (ΑΕΕΚ). εμπλεκόμενοι φορείς και ορ- γανισμοί, Παραδείγµατα ο ρόλος της εφαρµογών Τοπικής Αυτοδιοίκησης, προγραµµάτων η Ανακύκλωσης συμβολή των πολιτών). και Κοµποστοποίησης σε άλλες χώρες της Ε.Ε. (προβληµατισµός, συσχετισµοί µε την ελληνική πραγµατικότητα, εµπλεκόµενοι φορείς και οργανισµοί, ο ρόλος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, η συµβολή των πολιτών). 6

Ο ρόλος της συσκευασίας των προϊόντων στην παραγωγή οικιακών απορριμμάτων. αποβλήτων. Η αλόγιστη χρήση της πλαστικής σακούλας στην ζωή καθημερινότητά μας (επιπτώσεις μας στο (επιπτώσεις περιβάλλον, στοστις πρώτες ύλες, περιβάλλον, στην οικονομία, στις πρώτες στη ζωή ύλες, πολλών στη ζωντανών ζωή πολλών οργανισμών, ζωντανών οργανισμών, εφαρμογές μέτρων εφαρμογές για τον μέτρων περιορισμό της κ.ά.). για τον περιορισμό στη χρήση της κ.ά.). Οι εκπαιδευόμενοι/-ες κάνουν προτάσεις και δίνουν λύσεις για που ΜΕΙΩΣΗ αφορούν ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗ- στη ΜΕΙΩΣΗ- ΣΗ ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗ-ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ των σκουπιδιών που παράγουμε των οικιακών καθημερινά. αποβλήτων που παράγουμε καθημερινά. Τα απορρίμματα μέσα από άλλες οπτικές γωνίες: Τα σκουπίδια μέσα από άλλες οπτικές γωνίες: ως μέσο επιβίωσης (κάλυψη βασικών αναγκών, π.χ. τροφής). ως ως βιοποριστικός βιοποριστικός παράγοντας παράγοντας ( αλλά η ανακύκλωση και ως μέσο ως επιβίωσης «επάγγελμα»). (κάλυψη βασικών αναγκών, π.χ. τροφής ως κ.ά.). μέσο δημιουργικότητας και ευρηματικότητας. (Η ανάγκη και η ανέχεια συχνά ωθούν το ανθρώπινο μυαλό σε εξαιρετικές καλλιτεχνικές εκφράσεις ως μέσο δημιουργικότητας και δημιουργίες, και γεμάτες ευρηματικότητας. πρωτοτυπία και εφευρετικότητα. Αντίθετα, η αλόγιστη (Η ανάγκη παραγωγή και η και ανέχεια κατανάλωση συχνά ωθούν πλήθους το αγαθών ανθρώπινο οδηγεί μυαλό στον σε υπερκορεσμό εξαιρετικές και καλλιτεχνικές επιφέρει εκφράσεις και δημιουργίες, πλήξη και ανία). γεμάτες πρωτοτυπία και εφευρετικότητα. Αντίθετα, ο υπερκορεσμός σε διάφορα είδη, ωθεί τον άνθρωπο ως εικαστική σε αλόγιστη παρέμβαση παραγωγή με και συμβολικό κατανάλωση χαρακτήρα. πλήθους αγαθών, (Πολλοί που τις είναι περισσότερες οι καλλιτέχνες φορές που του ευαισθητοποιούν προκαλούν πλήξη και τους ανία πολίτες ). με το δικό τους ξεχωριστό τρόπο, κάνοντας ιδιαίτερα γλυπτά (λ.χ. Τhe WΕΕE man του σχεδιαστή ως εικαστική Paul Βonomini, παρέμβαση που με καταδεικνύει συμβολικό χαρακτήρα. την αλόγιστη (Πολλοί χρήση είναι των οι ηλεκτρονικών καλλιτέχνες που και ηλεκτρικών ευαισθητοποιούν ειδών τους στη πολίτες ζωή με μας, το η δικό σειρά τους των ξεχωριστό γλυπτών με τρόπο, την ονομασία κάνοντας The ιδιαίτερα things γλυπτά των (λ.χ. Tironi Τhe και WΕΕE Yoshida man που του δίνουν σχεδιαστή μια άλλη Paul Βonomini, διάσταση που στην καταδεικνύει επαναχρησιμοποίηση την αλόγιστη χρήση των πραγμάτων των ηλεκτρονικών που θεωρούνται και ηλεκτρικών ως «άχρηστα» ειδών στη και ζωή προσπαθούν μας, η σειρά να των γλυπτών προβάλλουν με την ένα ονομασία οικολογικό The μήνυμα, things έργα των τέχνης Tironi από και Yoshida υπολείμματα που δίνουν μετάλλων μια άλλη ή διάσταση εξαρτήματα στην αυτοκινήτου, επαναχρησιμοποίηση μετατροπές των πραγμάτων παλιών σιλό που επεξεργασίας θεωρούνται ως λυμάτων «άχρηστα» σε και προσπαθούν κτίρια προς αναψυχή να προβάλλουν των πολιτών ένα οικολογικό κ.ά.). μήνυμα, έργα τέχνης από υπολείμματα μετάλλων ή εξαρτήματα αυτοκινήτου, μετατροπές παλιών σιλό επεξεργασίας λυμάτων σε κτίρια προς αναψυχή των πολιτών κ.ά.). Τhe WΕΕE man 7

ως αφορμή αφορµή για ανάπτυξη αντικαταναλωτικών κινημάτων κινηµάτων σε παγκόσμιο παγκόσµιο επίπεδο (freeganism). Freegans είναι τα µέλη μέλη ενός παγκόσμιου παγκόσµιου κινήµατος ενάντια στη σπατάλη και τον καταναλωτισμό. καταναλωτισµό. Ο Τρ. Στιούαρτ μέσα µέσα από το βιβλίο του: «Σπατάλη: Αποκαλύπτοντας το παγκόσμιγκόσµιο διατροφικό σκάνδαλο» (2009), αναφέρει πως η σπατάλη των τροφί- μων µων αποτελεί τη μεγάλη, µεγάλη, ανείπωτη περιβαλλοντική κρίση της εποχής μας. κινήμα- µας. Στη Μεγάλη Βρετανία η εκστρατεία με µε κεντρικό σύνθημα: σύνθηµα: «Love Food, Hate Waste» («Αγαπάµε («Αγαπάμε το φαγητό, μισούμε µισούµε τη σπατάλη») έχει «σώσει» μέχρι µέχρι στιγμής στιγµής 137.000 τόνους τροφίμων τροφίµων που θα πήγαιναν για πέταµα! πέταμα! Αντ αυτού, έχουν δοθεί σε εκατοντάδες ανθρώπους που τα είχαν πραγµατικά πραγματικά πολύ µεγάλη μεγάλη ανάγκη. Επιστημονική Επιστηµονική μελέτη µελέτη των οικιακών αποβλήτων (σύγχρονες τάσεις, ακόμη ακόµη και μέσα µέσα από ιδιαίτερες σχολές Πανεπιστημίων, Πανεπιστηµίων, για περαιτέρω μελέτη µελέτη των αστικών αποβλήτων, με µε απώτερο σκοπό την εύρεση λύσεων για την ορθότερη διαχείρισή τους). Προβολή διαφόρων εικόνων, που αποτελούν ερεθίσματα ερεθίσµατα για σχολιασμό σχολιασµό των εκπαιδευόμενων: εκπαιδευόµενων: π.χ. η επεξεργασία των ηλεκτρονικών αποβλήτων σε αναπτυσσόμενες αναπτυσσόµενες χώρες (συνθήκες εργασίας, μέτρα µέτρα ασφαλείας, περιβαλλοντικές συνέπειες κ.λ.π.), οι χωματερές χωµατερές ως τόπος κατοικίας για πολλούς άστεγους, κ.ά. παραλίες που έχουν µετατραπεί σε χωµατερές (Great Pacific Garbagge Patch, Glass Beach) κ.ά. «Οι Σκουπιδάνθρωποι» (εικόνα για σχολιασμό: σχολιασµό: Μήπως, τελικά, τα σκουπίδια απόβλητα που παράγουµε παράγουμε αντανακλούν τον τρόπο ζωής µας, μας, τις συνήθειές ανάγκες μας µας, και τις τις διάφορες σκέψεις ανάγκες μας για µας τον πλανήτη και, κυρίως, και τους τις σκέψεις συνανθρώπους για τη μας;) φύση και τους συνανθρώπους µας µας;) 8 H.A. Schult: The Trash People

Χωρισμός σε ομάδες εργασίας Οι εκπαιδευόμενοι/-ες είναι ήδη χωρισμένοι σε ομάδες από την αρχή του προγράμματος. Η εργασία σε ομάδες είναι απαραίτητη, καθώς είναι πολύ σημαντικό να ακούγονται όλες οι γνώμες, είτε τείνουν προς συμφωνία, είτε ακόμη και εάν είναι αλληλοσυγκρουόμενες, να καλλιεργηθεί όσο γίνεται περισσότερο η συνεργασία ανάμεσα στα μέλη και να εφαρμόζονται στην πράξη οι αρχές του δημοκρατικού διαλόγου. Κάθε ομάδα έχει ιδιαίτερο χρώμα και τα μέλη αποφασίζουν από κοινού για τα ακόλουθα : το όνομα της ομάδας (πχ.. η ομάδα με το πράσινο χρώμα μπορεί να ονομαστεί «Οι Ανακυκλωτές», η ομάδα με το θαλασσί «Ερευνητές σκουπιδιών» κ.λ.π.). Αυτό θα κριθεί από τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα των μελών της καθεμιάς ομάδας, τις προσδοκίες που έχουν από το πρόγραμμα κ.ά. Το/τη γραμματέα της ομάδας και το/τη βοηθό, οι οποίοι θα αναλάβουν το φάκελο με τις δραστηρι- ότητες στη Μελέτη Πεδίου και στο Εργαστήριο του ΚΠΕ. Στην ουσία, όλα τα μέλη της ομάδας συνεργάζονται για να βρουν αυτά που τους προτείνονται στα ειδικά Φύλλα εργασίας του φακέλου τους και ο/η γραμματέας με το/τη βοηθό καλούνται να τα καταγράψουν. Στη συνέχεια, μπορούν να αλλάξουν ρόλους, ανάλογα με τη φύση των δραστηριοτήτων και τις ιδιαίτερες κλίσεις των ίδιων των μελών της ομάδας. Για παράδειγμα, κάποιοι πολύ καλοί στην επικοινωνία, θα αναλάβουν να πάρουν συνεντεύξεις από τους κατοίκους της περιοχής, κάποιοι που έχουν ιδιαίτερη κλίση στη ζωγραφική, θα ασχοληθούν με τη δημιουργία αφίσας ή λεζάντας, κάποιοι που έχουν έφεση στα Μαθηματικά, θα κάνουν τις ανάλογες πράξεις, αριθμητικές ζυγίζοντας πράξεις, τα ζυγίζοντας σκουπίδια και τα σκουπίδια βρίσκοντας και το βάρος βρίσκοντας τους ανά το βάρος εβδομάδα, τους μήνα, ανά εβδομάδα, χρόνο. μήνα, χρόνο. 9

Μελέτη πεδίου Οι ομάδες μελετούν συγκεκριμένη περιοχή ειδικά επιλεγμένη γύρω από από το το ΚΠΕ, ΚΠΕ όπου (πάρκο, προσφέρεται πεζόδρομο, για έρευνα τμήμα καθαριότητας σχετική με τα του απορρίμματα Δήμου), όπου που προσφέρεται πετιούνται καθημερινά. για έρευνα σχετική Οι εκπαιδευόμενοι/-ες τα οικιακά απορρίμματα αναλαμβάνουν που να πετιούνται καταγράψουν καθημερινά. τα είδη Οι των εκπαιδευόμενοι/-ες απορριμμάτων σε Φύλλα αναλαμβάνουν εργασίας. να καταγράψουν τα είδη των απορριμμάτων σε Φύλλα εργασίας. 10

Οι εκπαιδευόμενοι/-ες παίρνουν συνεντεύξεις από τους κατοίκους της περιοχής που ερευνούν ή εργαζόμενους στο τμήμα καθαριότητας του Δήμου. 11

ΕΠΕΚΤΑΣΗ: Σε ορισμένα επιμορφωτικά σεμινάρια που πραγματοποιήθηκαν για ενήλικες δόθηκε η δυνατότητα να πραγματοποιηθούν οι ακόλουθες επισκέψεις: Επίσκεψη στο εργοστάσιο ΚΑΝΑΛ (Μαρούσι Αττικής) Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε στις 03-03-2011 στο πλαίσιο του επιμορφωτικού σεμιναρίου για ενήλικες με θέμα: «Ανακυκλώσιμα υλικά στα οικιακά μας απορρίμματα: Διαδικασία ανακύκλωσης κουτιών αλουμινίου». Οι επιμορφούμενοι/-ες ενημερώθηκαν για τη διαδικασία ανακύκλωσης των κουτιών αλουμινίου. Είδαν σχετικές παρουσιάσεις, επισκέφθηκαν όλους τους χώρους συλλογής και επεξεργασίας των κουτιών αλουμινίου και αντάλλαξαν απόψεις με τους ειδικούς επί του θέματος. Οι ίδιοι δε, συμμετείχαν με τη δική τους συλλογή παλιών χρησιμοποιημένων αλουμινένιων κουτιών που έδωσαν στο εργοστάσιο. Η εμπειρία αυτή αξιοποιήθηκε με τη συμμετοχή τους σε βιωματικό εργαστήριο στο χώρο του ΚΠΕ όπου επισημάνθηκαν: τα οφέλη από την ανακύκλωση του αλουμινίου σε σχέση με την εξοικονόμηση ενέργειας και πρώτων υλών, τη μείωση των οικιακών αποβλήτων κ.ά. ο τρόπος συμμετοχής των πολιτών στη διαδικασία της ανακύκλωσης υλικών από αλουμίνιο. η ανάγκη για επαναπροσδιορισμό των καταναλωτικών μας συνηθειών σε καθημερινή βάση. 12

Επίσκεψη στο ΚΔΑΥ Ελευσίνας Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε στις 06-05-2011 στο πλαίσιο του διήμερου επιμορφωτικού σεμιναρίου για ενήλικες με θέμα: «Συλλογικά Συστήματα Εναλλακτικής Διαχείρισης Απορριμμάτων» (06 και 07-05-2011). Το ΚΔΑΥ Ελευσίνας (Κέντρο Διαλογής Ανακυκλώσιμων Υλικών) θεωρείται από τα πλέον σύγχρονα στη χώρα μας. Η επίσκεψη οργανώθηκε ύστερα από συνεννόηση με την ΕΕΑΑ (Ελληνική Εταιρεία Ανάκτησης και Ανακύκλωσης). Οι εκπαιδευόμενοι/-ες είχαν την ευκαιρία να ενημερωθούν από ειδικά καταρτισμένο προσωπικό για όλα τα στάδια της διαδικασίας της επιλογής των ανακυκλώσιμων υλικών που περιέχονται στους γνωστούς «μπλε» κάδους. Έκαναν σχετικές ερωτήσεις και έλυσαν αρκετές από τις απορίες που είχαν και αποδείχτηκε πως αυτή η επίσκεψη και η ενημέρωση που είχαν άλλαξε κατά πολύ τη μετέπειτα συμπεριφορά τους σε σχέση με τη συμμετοχή τους στο πρόγραμμα ανακύκλωσης του Δήμου τους. Επίσης, ιδιαίτερη εντύπωση τους έκαναν οι συνθήκες εργασίας στο χώρο αυτό και η περαιτέρω εξέλιξη των ανακυκλώσιμων υλικών στον κύκλο αγοράς. Σημ.: Το «προφίλ» των εκπαιδευόμενων ήταν: εκπρόσωποι της τοπικής αυτοδιοίκησης, εργαζόμενοι στο Δήμο Κερατσινίου- Δραπετσώνας, μέλη Συλλόγων γονέων και κηδεμόνων και άλλων συλλόγων (πολιτιστικών, αθλητικών κ.λ.π.), φοιτητές, μέλη ΚΑΠΗ, σπουδαστές ΣΔΕ, πρόσφυγες αιτούντες άσυλο που παρακολουθούσαν πρόγραμμα εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας κ.ά.). 13

Επεξεργασία δεδομένων από τη Μελέτη Πεδίου (Περιοχή μελέτης: ένα οικοδομικό τετράγωνο γύρω από το ΚΠΕ, ειδικά επιλεγμένο για να τηρεί τις προϋποθέσεις της έρευνας). Στο εργαστήριο του ΚΠΕ μελετούν προσεχτικά και συζητούν ανά ομάδες τα είδη και τις ποσότητες των οικιακών απορριμμάτων που κατέγραψαν. Ακόμη, καταθέτουν τις εμπειρίες τους, διατυπώνοντας τις θετικές ή αρνητικές εντυπώσεις τους από τη μελέτη πεδίου, αναζητώντας πιθανά αίτια και προτείνοντας τις δικές τους λύσεις. Στο τέλος παρουσιάζει η καθεμιά ομάδα, μέσω του αντιπροσώπου της, τα συμπεράσματα της έρευνας που έκαναν. Ένα άλλο Φύλλο εργασίας που βοηθά τους εκπαιδευόμενους να καταλάβουν τη διαφορά στην ποσότητα και τις κατηγορίες σκουπιδιών που παρήγαγαν οι άνθρωποι τις παλιότερες εποχές και σήμερα είναι το ακόλουθο : 14 (Palmer, Joy., Ανακυκλωμένο Πλαστικό, εκδ. Ερευνητές, Αθήνα 1992)

Προβληματισμός για το είδος των οικιακών αποβλήτων Κατηγοριοποίηση αυτών Οι εκπαιδευόμενοι/-ες μελετούν τα οικιακά απόβλητα που παράγουν στην καθημερινότητά τους, διατυπώνουν τις απόψεις τους σχετικά με το είδος αυτών και τα κατηγοριοποιούν ανά υλικό. Στη συνέχεια ενημερώνονται για το τι πραγματικά συμβαίνει σε σχέση με την παραγωγή αστικών αποβλήτων σε διάφορους Δήμους στη χώρα μας αλλά και, γενικά, για τις κατηγορίες αποβλήτων που πετιούνται ως άχρηστα υλικά, ενώ υπάρχει η δυνατότητα να αξιοποιηθούν με άλλους τρόπους! Η ποσότητα και η σύνθεση των οικιακών αποβλήτων ποικίλλουν μεταξύ διαφόρων περιοχών, καθώς εξαρτώνται από τα κοινωνικο-οικονομικά και καταναλωτικά χαρακτηριστικά των κατοίκων. Ο ρυθμός παραγωγής απορριμμάτων (ΡΠΑ) επηρεάζεται από πολλούς παράγοντες, όπως είναι η πληθυσμιακή πυκνότητα της περιοχής, η έκταση του γεωγραφικού διαμερίσματος, οι εποχές του χρόνου, η συχνότητα συλλογής των απορριμμάτων, τα συστήματα Ανακύκλωσης ή Κομποστοποίησης που εφαρμόζει ο Δήμος και η ενημέρωση των πολιτών σχετικά με αυτά κ.ά. Επίσης, το μέγεθος του κάθε νοικοκυριού (αριθμός ατόμων), το βιοτικό και μορφωτικό/πολιτισμικό επίπεδο, ο τρόπος ζωής κ.λ.π. Για την Ελλάδα οι ποσότητες των οικιακών αποβλήτων υπολογίζονται σε 2,8 εκατομ. τόνους ετησίως.η εκτίμηση της σύνθεσης των απορριμμάτων στην Ελλάδα φαίνεται στον ακόλουθο πίνακα. (Σκορδίλης, Αδ., ΕΛ.ΙΝ.Υ.ΑΕ., Αθήνα 2012). ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΠΟΣΟΣΤΟ Ζυμώσιμα (υλικά φυτικής και ζωικής προέλευσης) 40% Χαρτί (εφημερίδες, περιοδικά, κούτες κ.ά.) 29% Πλαστικό (μπουκάλια, συσκευασίες κ.ά.) 14% Γυαλί (μπουκάλια, βάζα κ.λ.π.) 3% Μέταλλο (κουτιά, συσκευασίες κ.λ.π.) 3% Δ-Ξ-Υ- (δέρμα, ξύλο, ύφασμα) 2% Αδρανή υλικά (πέτρες, πορσελάνη, κεραμικά) 3% Υπόλοιπα (ό,τι υλικό δεν μπορεί να συμπεριληφθεί στις άλλες κατηγορίες) 6% 15

Ζύγισμα σκουπιδιών Δίνεται από μια διάφανη πλαστική σακούλα σε καθεμιά ομάδα που περιέχει διαφόρων ειδών σκουπίδια καθημερινής χρήσης. Τα μέλη των ομάδων τη ζυγίζουν και στη συνέχεια υπολογίζουν πόσα κιλά σκουπίδια σαν κι αυτά παράγουν κάθε εβδομάδα, μήνα, χρόνο!!! Η σακούλα ζυγίζει Η κάθε οµάδα να µαζέψει τα απορρίµµατα που έχει στη σακούλα της και να τα ζυγίσει. Υπολογίστε πόσα κιλά σκουπίδια σαν κι αυτά δηµιουργείτε κάθε εβδοµάδα, µήνα, χρόνο (στο 1ο, 2ο και 3ο κουτάκι αντίστοιχα). Ποιες είναι οι επιπτώσεις στο περιβάλλον και γενικά στη ζωή του πλανήτη µας. 1970 Μελέτησε το βάρος του µεταλλικού κουτιού στη διπλανή εικόνα (ανά δεκαετίες), και συζήτησε µε τα µέλη της οµάδας για τα οφέλη στο περιβάλλον. 1990 Συζητούν και κάνουν τις δικές τους παρατηρήσεις, συσχετίζοντας το βάρος των σκουπιδιών με την υπερβολική συσσώρευση των αστικών αποβλήτων και κατανοούν την ευθύνη του καθενός ως πολίτη και καταναλωτή. Σχολιάζουν ανά ομάδες την παραγωγή οικιακών αποβλήτων όχι μόνο ως οικογένειες, αλλά και, γενικότερα, σε επίπεδο γειτονιάς, σχολικής μονάδας, Δήμου, περιφέρειας κ.λ.π. Μπορούν να αξιοποιήσουν τις νέες τεχνολογίες, οργανώνοντας καλύτερα τις πληροφορίες και παρουσιάζοντας τα αποτελέσματα μέσω ραβδογράμματος, «πίτας», εικονογράμματος κ.ά. 16

Οι ομάδες μελετούν και το ακόλουθο πληροφοριακό υλικό: Mια ειδική μονάδα μέτρησης Υπάρχει ένας τρόπος να μετράμε τα σκουπίδια που παράγουμε. Το χαρακτηριστικότερο μέγεθος που περιγράφει την παραγωγή απορριμμάτων είναι η Μοναδιαία Παραγωγή Απορριμμάτων (Μ.Π.Α.), η οποία εκφράζεται από το βάρος των απορριμμάτων (δηλαδή, τα κιλά απορριμμάτων) που παράγει ένα άτομο σε μια μέρα. Η τιμή της Μ.Π.Α. για την Ελλάδα κυμαίνεται από : 0,6 κιλά την ημέρα ανά άτομο για τις αγροτικές περιοχές. έως 1,4 κιλά την ημέρα ανά άτομο για τις οικονομικά αναπτυγμένες αστικές περιοχές. Με τα δεδομένα του 2006, στη χώρα μας παράγουμε κάθε χρόνο περισσότερο από 4,5 εκατομμύρια τόνους αστικών στερεών αποβλήτων (απόβλητα που προέρχονται από κατοικίες και εμπορικές δραστηριότητες), χωρίς να συμπεριλαμβάνονται στις ποσότητες αυτές τα απόβλητα της γεωργίας, του οικοδομικού τομέα και της βιομηχανίας. Αυτό σημαίνει ότι κάθε κάτοικος της χώρας μας παράγει κατά μέσο όρο 440 κιλά αστικά απόβλητα ετησίως. Για να φέρουμε μόνο ένα παράδειγμα, αρκεί να σημειώσουμε ότι η Περιφέρεια Αττικής παράγει περίπου 39% της συνολικής ποσότητας των αποβλήτων, ακολουθούμενη από την Κεντρική Μακεδονία που παράγει 16% των αποβλήτων σε επίπεδο χώρας. (www.eedsa.gr, http;//aix.meng.auth.gr). Στη συνέχεια, η καθεμιά ομάδα θέτει τους προβληματισμούς της σχετικά με την ορθότερη διαχείριση των οικιακών αποβλήτων, έτσι ώστε αυτά να μην καταλήξουν ως «άχρηστα» υλικά στις χωματερές της χώρας! Είναι πολύ σημαντική η διαδικασία κατά την οποία οι επιμορφούμενοι/ες προσπαθούν να ιεραρχήσουν το τρίπτυχο «Μειώνω - Επαναχρησιμοποιώ - Ανακυκλώνω», προβάλλοντας εκείνα τα επιχειρήματα που στηρίζουν την επιλογή τους. 17

Οι εκπαιδευόμενοι/-ες αδειάζουν τη σακούλα που είχαν ζυγίσει νωρίτερα και αρχίζουν να μελετούν τα είδη των σκουπιδιών ανά υλικό κατασκευής τους, το είδος της συσκευασίας, τη χρήση τους, την αναγκαιότητα του κάθε είδους κ.λ.π. Με αυτόν τον τρόπο οι επιμορφούμενοι/-ες συνειδητοποιούν καλύτερα ότι η επιλογή των προϊόντων που αγοράζουν τις περισσότερες φορές δε στηρίζεται στις πραγματικές τους ανάγκες, αλλά στις επιθυμίες τους, οι οποίες επηρεάζονται σημαντικά και από τα ΜΜΕ (διαφημίσεις, προσφορές, κοινωνικά πρότυπα κ.λ.π.). Έτσι, λοιπόν, τίθεται και ο προβληματισμός σχετικά με το στοιχείο της πρόληψης τόσων οικιακών αποβλήτων! Αυτό έχει να κάνει με την καταναλωτική μας συμπεριφορά και την αλλαγή στις καθημερινές μας συνήθειες. Οι επιμορφούμενοι/-ες παρουσιάζουν τις απόψεις τους σε σχέση με τους τρόπους μείωσης των οικιακών αποβλήτων μέσω διαφόρων διαδικασιών (πιο υπεύθυνη και κριτική στάση ως καταναλωτές, χρήση «λίστας» κατά την αγορά των προϊόντων, συμμετοχή σε προγράμματα ανακύκλωσης και οικιακής κομποστοποίησης, επαναχρησιμοποίηση υλικών, προσφορά σε άλλους, ανταλλαγές προϊόντων κ.λ.π.). Επίσης, θέμα συζήτησης αποτελεί και η αλλαγή στην αγοραστική δύναμη των σημερινών πολιτών λόγω της μεγάλης οικονομικής κρίσης που διανύει η χώρα μας. Αυτό έχει ως άμεση συνέπεια και την αλλαγή του καταναλωτικού προτύπου. Από την υπερκατανάλωση παλαιότερων εποχών οδηγούμεθα πλέον σε άλλα πρότυπα που έχουν ως άξονες τη συνεργασία, την αλληλοβοήθεια και την ανάπτυξη νέων μορφών αλληλέγγυας οικονομίας. 18

Δίνεται η δυνατότητα στους επιμορφούμενους να συζητήσουν τα υπέρ και τα κατά από την υπερβολική χρήση της πλαστικής σακούλας στην καθημερινότητά τους. Σε αρκετές χώρες της Ε.Ε. έχουν ληφθεί μέτρα για τον περιορισμό στη χρήση της (επιβάρυνση του καταναλωτή για την αγορά της από το κατάστημα), ακόμη και για την πλήρη κατάργησή της. Η Ιρλανδία ήταν η πρώτη χώρα το 2002 που επέβαλε αντίτιμο για τη χρήση της πλαστικής σακούλας και είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της χρήσης της κατά 95% μέσα σε ένα χρόνο. Το παράδειγμά της ακολούθησαν η Γερμανία, η Νορβηγία, το Βέλγιο και η Ολλανδία. Στη Βρετανία (Ουαλλία) επιβλήθηκε σημαντικό πρόστιμο στα καταστήματα που έδιναν δωρεάν πλαστικές σακούλες στους καταναλωτές! Άλλη εναλλακτική λύση, η οποία εφαρμόζεται και στη χώρα μας είναι η βιοδιασπώμενη σακούλα. Και αυτή η λύση κρύβει κινδύνους (απελευθέρωση μεθανίου, ενσωμάτωση στο έδαφος και ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα). Η πάνινη τσάντα και τα «διχτάκια» που χρησιμοποιούντο παλιότερα φαίνεται να κερδίζουν έδαφος. Φαίνονται αρχικά μεν ως «άβολες» λύσεις για τον καταναλωτή,αλλά αποτελούν τις «φιλικότερες» λύσεις για το περιβάλλον! Ένα είναι σίγουρο: οφείλουμε να αλλάξουμε νοοτροπία και να καταργήσουμε τελείως την έννοια της «μιας χρήσης», δίνοντας τη θέση της στην «επαναχρησιμοποίηση», η οποία θα παίξει από δω και πέρα πολύ σημαντικό ρόλο σε διάφορους τομείς. (Κάρταλη, Θάλ. «Πετάμε 4 δισ. πλαστικές σακούλες το χρόνο», Καθημερινή, 10-03-2013). 19

Επεξεργασία ερωτηματολογίου Οι εκπαιδευόμενοι/-ες συζητούν στις ομάδες τους ποια είναι τα κριτήρια για τις επιλογές τους σε διάφορα προϊόντα, από τι επηρεάζονται, τι θα μπορούσαν να αποφύγουν, πώς θα μπορούσαν να είναι περισσότερο κριτικοί καταναλωτές κ.ά. Στη συνέχεια, προσπαθούν να απαντήσουν με ειλικρίνεια σε ένα ερωτηματολόγιο που αφορά στη συμπεριφορά τους ως καταναλωτές. Ερωτηματολόγιο για καταναλωτές 1. Ποια από τα παρακάτω υλικά περιέχονται σε μεγαλύτερο ποσοστό στα οικιακά σου απορρίμματα; Οργανικά υπολείμματα Εφημερίδες - περιοδικά Πλαστικά μπουκάλια Συσκευασίες Αλουμινένια/μεταλλικά κουτιά Γυάλινα είδη 2. Διαλέγεις ένα προϊόν γιατί προσφέρεται σε συσκευασία «ελκυστική» (πολύχρωμη, με επιπλέον δώρο, 2 στην τιμή του ενός), χωρίς να ελέγχεις την ποιότητα; ΝΑΙ ΟΧΙ 3. Όταν πηγαίνεις στην υπεραγορά, προσέχεις από τι υλικό είναι φτιαγμένη η συσκευασία του προϊόντος που αγοράζεις; ΝΑΙ ΟΧΙ 4. Προτιμάς ν αγοράζεις προϊόντα σε συσκευασίες που ανακυκλώνονται ή επαναχρησιμοποιούνται; ΝΑΙ ΟΧΙ 5. Εάν χρειαστείς 1 κιλό αλεύρι για μία εβδομάδα, προτιμάς να αγοράσεις : την ατομική συσκευασία του ενός κιλού τη συσκευασία των 2 στην τιμή του ενός 20

6) Για ορισμένα είδη διατροφής (λαχανικά, φρούτα κ.ά.) επιλέγεις να τα αγοράζεις: «χύμα» σε χαρτοσακούλα στην έτοιμη πλαστικοποιημένη συσκευασία (5 ή 6 τεμαχίων) 7) Τα τροφικά υπολείμματα του σπιτιού πώς τα αξιοποιείς; κάνω «κομπόστ» ορισμένα από αυτά τα ρίχνω στον απλό κάδο σκουπιδιών φροντίζω να παρασκευάζω τις ανάλογες ποσότητες φαγητού ώστε να μην υπάρχουν απορρίμματα 8) Τα ψώνια που κάνεις πώς τα μεταφέρεις συνήθως; με πολλές πλαστικές σακούλες με μια ή δυο πάνινες τσάντες με μια μεγάλη ειδική τσάντα που επαναχρησιμοποιείται 21

Ταξινόμηση πλαστικών Σε καθεμιά ομάδα μοιράζονται διαφόρων ειδών πλαστικά. Οι εκπαιδευόμενοι/-ες αναζητούν τον ειδικό κωδικό που υπάρχει σε κάθε είδος πλαστικού και ύστερα τα ταξινομούν στον πίνακα του Φύλλου εργασίας: Δίνεται με αυτόν τον τρόπο η ευκαιρία στoυς εκπαιδευόμενους να συνειδητοποιήσουν πόσων ειδών πλαστικά υπάρχουν στην αγορά και ποια θα πρέπει να είναι η στάση μας ως καταναλωτές στη χρήση αυτών, σκεπτόμενοι πάντα το χρόνο αποικοδόμησής τους, την εξοικονόμηση πρώτων υλών και τη συσσώρευση πλήθους σκουπιδιών. Το «Great Pacific Garbage Patch», γνωστό ως Σκουπιδο-Δίνη του Ειρηνικού, είναι μια τεράστια περιοχή που λογίζεται ως η μεγαλύτερη θαλάσσια χωματερή του κόσμου και συγκεντρώνει πλήθος πλαστικών υλικών. Βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα του Ν. Ειρηνικού και πλέον ξεπερνά σε έκταση ακόμα και το Τέξας των ΗΠΑ, αν και είναι δύσκολο να υπολογιστεί το ακριβές της μέγεθος.το μεγαλύτερο τμήμα του σκουπιδότοπου είναι μάλιστα υποθαλάσσιο, με την οικολογική καταστροφή να λογίζεται τεράστια... 22

Eπειδή έχει γίνει λόγος κατά την παρουσίαση του προγράμματος για τη χρήση των μπαταριών, τον κύκλο ζωής τους και τις συνέπειες από τη μη ορθολογική διαχείρισή τους μετά τη χρήση τους, δίνεται το ακόλουθο Φύλλο εργασίας, για να μελετηθεί κατά ομάδες και να καταγραφούν οι απόψεις των εκπαιδευόμενων. Επικίνδυνες ουσίες που απορρίπτονται με τα οικιακά απόβλητα Υδράργυρος: μπαταρίες, ηλεκτρικός εξοπλισμός, θερμόμετρα, λαμπτήρες φθορίου κ.ά. Μόλυβδος: λαμπτήρες,μπαταρίες, γυαλί, χρώματα κ.ά. Κάδμιο: επαναφορτιζόμενες μπαταρίες Βρώμιο: ηλεκτρικός εξοπλισμός, χρώματα, πυρανθεκτικά υλικά, πλαστικά, υφάσματα Χρώμιο: δέρματα (Πηγή: http://www.eedsa.gr/contents.aspx?catid=95) Το 2011 η Ελλάδα είχε από τους υψηλότερους ρυθμούς συλλογής μπαταριών, καλύπτοντας νωρίτερα το στόχο που είχε θέσει η Ε.Ε. για το 2012. ((Σκορδίλης, Αδ.,ΕΛ.ΙΝ.Υ.ΑΕ., Αθήνα 2012). 23

Κατασκευή ανακυκλωμένου χαρτιού Στο εργαστήριο του ΚΠΕ έχουμε συγκεντρώσει χαρτιά από παλιές εφημερίδες και περιοδικά. Οι εκπαιδευόμενοι/-ες τα κόβουν σε λωρίδες και μετά σε πιο μικρά κομμάτια και τα μουσκεύουν σε μια λεκάνη με νερό. Στη συνέχεια παίρνουν λίγα λίγα τα κομμάτια και τα ρίχνουν σε ένα μίξερ. Προσθέτουν και νερό (ακόμη κι αυτό που υπάρχει μέσα στη λεκάνη, αντί για φρέσκο από τη βρύση). Χρησιμοποιούν μια σίτα για να στραγγίξουν όσο μπορούν καλύτερα το χαρτοπολτό. 24

Το στράγγισμα μπορεί να ενισχυθεί ακόμη περισσότερο εάν πιέσουμε το χαρτοπολτό με ένα σφουγγάρι ή ακόμη και με έναν πλάστη χειρός. Οι εκπαιδευόμενοι/-ες χαίρονται και απολαμβάνουν τη διαδικασία και προτιμούν τις πιο πολλές φορές να πιέσουν με τις παλάμες τους το χαρτοπολτό, για πιο γρήγορα αποτελέσματα! Η επόμενη κίνηση είναι να αναποδογυρίσουν το χαρτοπολτό σε μια παλιά εφημερίδα και να προτείνουν τρόπους για το στέγνωμά του. Συνήθως το αφήνουν πλάι σε ένα παράθυρο για να στεγνώσει τελείως. Το χαρτί μας θα είναι έτοιμο σε 2-3 μέρες! Οι εκπαιδευόμενοι/-ες παρατηρούν το στεγνό χαρτί που ετοίμασαν ομάδες που δούλεψαν με τον ίδιο τρόπο τις προηγούμενες μέρες, καθώς και έτοιμο ανακυκλωμένο χαρτί που φτιάχτηκε σε εργοστάσιο και κυκλοφορεί στην αγορά. Κάνουν τις απαραίτητες συγκρίσεις με το δικό τους «δημιούργημα». 25

Οι εκπαιδευόμενοι/-ες δίνουν ιδέες για επαναχρησιμοποίηση σε πολλά και ποικίλα αντικείμενα που συνήθως πετάμε στα σκουπίδια ως «άχρηστα» υλικά. Μπορούν να ασχοληθούν και στην πράξη, μεταμορφώνοντας με τη φαντασία τους διάφορα σκουπιδουλικά σε χρηστικά είδη ή σε όμορφες καλλιτεχνικές δημιουργίες! Και μερικές άλλες ιδέες! Παλιά λάστιχα αυτοκινήτου έγιναν γλάστρες! Ένας παλιός θερμοσίφωνας μετατράπηκε σε κάτι χρήσιμο! Ο κάδος απορριμμάτων έγινε παγκάκι. Γραφείο φτιαγμένο από παλιά ηλ/κά είδη. (Λονδίνο) 26

Απλά αντικείμενα της καθημερινότητάς μας μπορούν να μετασχηματιστούν, εάν τα δούμε με μιαν «άλλη» ματιά! Σπίτι φτιαγμένο από ανακυκλώσιμα υλικά (φωτ. Sebastiao Moia, Βραζιλία). Έχει ενδιαφέρον να δει κανείς το ντοκιμαντέρ «Η φιλαρμονική της χωματερής» όπου τα παιδιά μαζί με τους δασκάλους τους παίζουν μια αλλιώτικη μουσική με όργανα που έχουν φτιάξει οι ίδιοι από σκουπίδια! Ζουν στην περιοχή Κατεούρα της Παραγουάης, μια πόλη κυριολεκτικά χτισμένη πάνω σε μια χωματερή! (You Tube.com «Landfill Harmonic») 27

Έργα τέχνης φτιαγμένα από σκουπίδια ή υλικά από τη φύση Υπολείμματα από μέταλλα, εξαρτήματα αυτοκινήτου, παλιά περιοδικά και ένα σωρό άλλα «άχρηστα» υλικά ή ακόμη και φύλλα από τη φύση μεταμορφώνονται στα επιδέξια χέρια των καλλιτεχνών σε μοναδικές δημιουργίες! Εικαστικές παρεμβάσεις στο χώρο Εγκαταλελειμμένα σιλό επεξεργασίας λυμάτων γίνονται κτίρια για την αναψυχή των πολιτών! (Silo project, Ολλανδία) Στάση λεωφορείου μετατρέπεται σε βιβλιοθήκη. Παλιά αυτοκίνητα προς απόσυρση καλύπτουν μέρος Δημόσιου πάρκου (Τορόντο, Καναδάς). 28 Κύριο δομικό υλικό για τη δημιουργία αυτού του ξενοδοχείου είναι 12 τόνοι σκουπιδιών που συλλέχθηκαν από ευρωπαϊκές παραλίες!

Λ ε ζ ά ν τ ε ς - μ η ν ύ μ α τ α Μοιράζονται στις ομάδες των εκπαιδευόμενων διάφορες εικόνες ερεθίσματα και στη συνέχεια καλούνται να γράψουν σ ένα ορθογώνιο πλαίσιο μία λεζάντα μήνυμα σχετική με την εικόνα που τους έχει δοθεί. Φυσικά, για να γίνει αυτό, χρειάζεται συζήτηση και ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των μελών της ομάδας, ώστε να ακουστούν όλες οι γνώμες και να καταλήξουν σε μία, η οποία να συνοψίζει το κεντρικό μήνυμα της εικόνας. Πραγματικά είναι συγκινητικό το πόσο αγγίζει μια εικόνα τις καρδιές των ανθρώπων και πόσο παρακινεί το μυαλό τους να δώσει μηνύματα, άλλοτε αισιοδοξίας, άλλοτε ισχυρής αντίδρασης και εναντίωσης και άλλοτε προτεινόμενων λύσεων. 29

Δημιουργία αφίσας Οι εκπαιδευόμενοι/-ες έχουν πολλές ιδέες και μπορούν να τις εκφράσουν δημιουργώντας τα δικά τους μηνύματα για τη Μείωση, την Επαναχρησιμοποίηση και την Ανακύκλωση των οικιακών αποβλήτων. Φτιάχνουν, λοιπόν, αφίσες από αποκόμματα εφημερίδων και περιοδικών (σε στυλ κολάζ), δίνοντας το περιβαλλοντικό τους στίγμα και στέλνοντας ένα μήνυμα σε όλους. Δίνεται ακόμη η δυνατότητα να αποτυπώσουν ανά ομάδα τις δικές τους προτάσεις σχετικά με τις καταναλωτικές τους συνήθειες πάνω σε χαρτόνι με όποιον σχηματικό τρόπο επιλέξουν (με βάση κάποιο γεωμετρικό σχήμα, ένα αντικείμενο - σύμβολο κ.ά). Αυτή η «θέση» που αποτυπώθηκε αποτελεί έναυσμα για προώθηση προς το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο: γειτονιά, χώρος εργασίας. 30

Μελέτη άρθρου απο εφημερίδα Δίνεται στους εκπαιδευόμενους άρθρο σχετικό με την ανακύκλωση ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών απορριμμάτων και αφού το διαβάσουν στις ομάδες τους, μελετούν καλύτερα τα στοιχεία που δίνονται, τα σχολιάζουν και συζητούν για τις δικές τους ενέργειες στην καθημερινότητά τους. Η (μη) ανακύκλωση ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών απορριμμάτων Στην Ελλάδα, περίπου ενάμιση εκατομμύρια παλιές ηλεκτρικές συσκευές καταλήγουν κάθε χρόνο στα πεζοδρόμια αντί για τα επίσημα συστήματα ανακύκλωσης, καθώς οι πολίτες δε γνωρίζουν ότι πρέπει να τις παραδίδουν στο δήμο τους για ανακύκλωση. Αποτέλεσμα είναι επικίνδυνες τοξικές ουσίες να απορρίπτονται χύδην, επιβαρύνοντας το περιβάλλον και τη δημόσια υγεία. Κάθε χρόνο εκτιμάται ότι απορρίπτονται περίπου 600.000 ψυγεία (οικιακά) και επαγγελματικά), 400.000 ηλεκτρονικοί υπολογιστές, 300.000 τηλεοράσεις και 100.000 κινητά τηλέφωνα (συνολικά περίπου 170.000 τόνοι). Ελάχιστες, από αυτές όμως, παραδίδονται στους 200 δήμους που είναι συμβεβλημένοι με τα συστήματα ανακύκλωσης. Η ανακύκλωση συσκευών παραμένει σε χαμηλά επίπεδα. Από τους 44.000 τόνους που οφείλει η Ελλάδα (σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές οδηγίες) να ανακυκλώνει ετησίως, το 2006 ανακυκλώθηκαν μόλις 11,5 τόνοι. Καθημερινή, 13-06-2007 ΘΕΜΑΤΑ ΠΡΟΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Σήμερα παράγονται περίπου 20-50 εκατομ. τόνοι ηλεκτρονικών το χρόνο! Ο μέσος όρος ζωής ενός υπολογιστή στις αναπτυγμένες χώρες μειώθηκε από 6 χρόνια το 1997, σε μόλις 2 χρόνια το 2005! Για τα κινητά τηλέφωνα η αντίστοιχη διάρκεια είναι λιγότερο από 2 χρόνια! (www.greenpeace.org/greece/el ) Σκεφτείτε πόσες ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές χρησιμοποιείτε καθημερινά στο σπίτι. Μπορείτε να φτιάξετε μια λίστα. Είναι όλες απαραίτητες; Πόσο συχνά τις αλλάζετε για να αγοράσετε άλλες; Επηρεάζεστε από τις διαφημίσεις σε σχέση με την αγορά νέων συσκευών πιο εξελιγμένης τεχνολογίας; Ερευνήστε τις δυνατότητες που παρέχει ο Δήμος στον οποίο κατοικείτε ή εργάζεστε σε σχέση με τη συλλογή και την επεξεργασία των ηλεκτρικών και ηλεκτρονικών συσκευών (συνεργασία με συλλογικό σύστημα εναλλακτικής διαχείρισης κ.ά). Έχετε αναρωτηθεί τι γίνονται τα ηλεκτρονικά απόβλητα όταν παλιώσουν; (Ερευνήστε μέσω Διαδικτύου πώς γίνεται η επεξεργασία των ηλεκτρονικών αποβλήτων σε χώρες αναπτυσσόμενες : συνθήκες εργασίας, επιπτώσεις στο περιβάλλον και στη δημόσια υγεία, εκμετάλλευση κ.ά.). Κάντε τις δικές σας προτάσεις. 31

Ομαδικό παιχνίδι «Η Διαχείριση των φυσικών πόρων του πλανήτη μας» Το παιχνίδι αυτό δημιουργήθηκε για τις ανάγκες της «Green Days, NATURA 2000-13 th to 21th of April 2002» και εφαρμόστηκε σε πολλές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι πληροφορίες για την οργάνωση και το περιεχόμενο του παιχνιδιού πάρθηκαν από το βιβλίο : «Περιβαλλοντικά Παιχνίδια στο περιβάλλον, για το περιβάλλον και την Αειφορία», Θεόδ. Κουσουρής Κων. Παπαδογιαννάκη, εκδ. Χρ. Δαρδανός, Αθήνα 2005. Οι εκπαιδευόμενοι/-ες μπορούν να χωριστούν σε τρεις ομάδες των 5 ή 7 ατόμων, αλλά εμείς έχουμε τροποποιήσει το παιχνίδι, φτιάχνοντας μία ομάδα που εναλλάσσεται τρεις φορές με διαφορετικά άτομα κάθε φορά και με διαφορετικά στοιχεία-εντολές. Πέντε ή εφτά ενήλικες φτιάχνουν έναν κύκλο γύρω από μια χρωματιστή κορδέλα. Μπροστά τους έχουν από μια σακούλα με διάφορα σκουπίδια (πλαστικά μπουκάλια, εφημερίδες, κουτιά αλουμινίου). Αυτά τα υλικά αντιπροσωπεύουν το βαθμό των αρνητικών επιπτώσεων προς το φυσικό περιβάλλον από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Στο κέντρο του κύκλου υπάρχει ένα κουτί που γράφει : «Φυσικοί Πόροι» και έχει μέσα πλαστικά καπάκια. Αυτά αντιστοιχούν σε διάφορους φυσικούς πόρους που διαθέτει η Γη μας. Δίνονται περισσότερες εξηγήσεις στους εκπαιδευόμενους, αναφερόμενοι στους ανανεώσιμους ή μη φυσικούς πόρους του πλανήτη. 1η ΟΜΑΔΑ: Την πρώτη φορά λέμε στους εκπαιδευόμενους να πάρουν από το κουτί όσα καπάκια θέλουν (από 1 έως και 4) και για καθένα καπάκι που επιλέγουν, να αφήνουν κι ένα σκουπίδι μπροστά τους. Οι συμμετέχοντες συνήθως ενθουσιάζονται και παίρνουν από 4, δηλαδή, τη μεγαλύτερη ποσότητα που μπορούν. Τους λέμε να προσέξουν πόσα καπάκια απέμειναν στο κουτί, καθώς και τα σκουπίδια που έχουν δημιουργηθεί από αυτές τις επιλογές της ομάδας. 2η ΟΜΑΔΑ: Τη δεύτερη φορά αλλάζουν οι παίκτες και αλλάζουν επίσης και οι όροι του παιχνιδιού. Σε αυτήν τη φάση οι συμμετέχοντες έχουν τη δυνατότητα να πάρουν από το κουτί 1 έως και 3 καπάκια. Για καθένα καπάκι αφήνουν και ένα σκουπίδι. Ξανασυζητούν τα αποτελέσματα των αποφάσεών τους και τα συγκρίνουν με την προηγούμενη ομάδα. 32

3η ΟΜΑΔΑ: Την τρίτη φορά έρχονται νέοι παίκτες και έχουν ένα πλεονέκτημα σε σύγκριση με τις προηγούμενες ομάδες. Έχουν το δικαίωμα να επικοινωνούν μεταξύ τους. Επίσης, μπορούν να διαλέξουν από 1 έως και 2 καπάκια από το κουτί. Για καθένα καπάκι βγάζουν και ένα σκουπίδι από τη σακούλα. Τώρα έχει γίνει πλέον φανερό ότι η ομάδα αποφασίζει με περισσότερη σύνεση, γιατί οι παίκτες έχουν δει τι έχουν προκαλέσει οι προηγούμενες ομάδες και κατανοούν εύκολα τους συσχετισμούς ανάμεσα στη χρήση των φυσικών πόρων και τις επιπτώσεις στο περιβάλλον. Σημ.: Είναι σημαντικό να ειπωθεί από την αρχή ότι όλοι οι συμμετέχοντες είναι «παρατηρητές» κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού. Προβληματισμός Συσχετισμοί Συμπεράσματα εκπαιδευόμενων Στην πρώτη ομάδα τα καπάκια τελείωσαν γρήγορα, γιατί ο καθένας παίκτης έπαιρνε όσα περισσότερα μπορούσε, χωρίς να σκεφτεί τους άλλους συμπαίκτες ή την ανανέωση-αναπλήρωση των υπαρχόντων καπακιών. Ακόμη, ο αριθμός των «σκουπιδιών» που δημιουργήθηκε ήταν υπερβολικά μεγάλος. Στη δεύτερη ομάδα οι παίκτες παίρνουν λιγότερα καπάκια, οπότε παραμένουν καπάκια για «ανανέωση-αναγέννηση», ενώ ο αριθμός των «σκουπιδιών» είναι μικρότερος. Στην τελευταία ομάδα τα μέλη επικοινωνούν και συνεννοούνται μεταξύ τους κι έτσι κάνουν σωστότερες επιλογές, ώστε να μη γίνεται αλόγιστη χρήση των φυσικών πόρων και επομένως, να έχουν τη δυνατότητα να ανανεώνονται. Επίσης, τα σκουπίδια που έχουν συσσωρευτεί στο κέντρο του κύκλου είναι λίγα. Οι εκπαιδευόμενοι/-ες κατανοούν μέσα από τη βιωματική αυτή προσέγγιση την αξία των φυσικών πόρων του πλανήτη μας και πως ο άνθρωπος οφείλει να τους αξιοποιεί με ήπιο και λογικό τρόπο, ώστε να μην τους εξαντλεί και να συνεχίζουν να υπάρχουν και στις επόμενες γενιές, καλύπτοντας συγχρόνως και τις δικές του ανάγκες διαβίωσης (αειφόρος διαχείριση). Με τον τρόπο αυτό, αφομοιώνεται ευκολότερα η έννοια της διαγενεακής αλληλεγγύης. 33

ΠΑΙΧΝΙΔΙ ΡΟΛΩΝ Σε καθεμιά ομάδα των επιμορφούμενων δίνεται μία καρτέλα που τους θέτει τον ακόλουθο προβληματισμό: «Η περιοχή σας επιλέχτηκε για τη δημιουργία ενός Χ.Υ.Τ.Α. Αναπτύξτε τα επιχειρήματά σας σχετικά με το θέμα». Αναλαμβάνουν συγκεκριμένους ρόλους ανά ομάδα, όπως: εκπρόσωποι του ΥΠΕΚΑ, της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, της Δ/νσης Δημόσιας Υγιεινής,της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας, Επιθεωρητές Περιβάλλοντος, εκπρόσωποι οικολογικών οργανώσεων, Ενώσεων πολιτών κ.ά. και αφού συζητήσουν το θέμα, μελετώντας τα θετικά και αρνητικά σημεία, παρουσιάζουν στην ολομέλεια τα επιχειρήματά τους. Αναδεικνύονται με αυτόν τον τρόπο πολλές θέσεις και αντιθέσεις ανάλογα με τη σκοπιά που βλέπει το ζήτημα ο καθένας φορέας. Επίσης, συνειδητοποιούν καλύτερα οι επιμορφούμενοι/-ες τα κριτήρια που οι ίδιοι θεωρούν ως απαραίτητα για να πραγματοποιηθεί η κατασκευή ενός ΧΥΤΑ στην περιοχή τους, έτσι ώστε να πληρεί όλες τις προϋποθέσεις για να προστατευθεί το περιβάλλον και η δημόσια υγεία. Το ζήτημα, επομένως, εμπεριέχει ποικίλες διαστάσεις: νομικής, οικονομικής, κοινωνικής, οικολογικής φύσης. Εξάλλου, στόχος είναι να δημιουργηθεί περισσότερο συζήτηση σε σχέση εάν είναι προτιμότερη ως λύση η λειτουργία περισσοτέρων ΧΥΤΑ στη χώρα μας ή η χάραξη μιας άλλης στρατηγικής που να αποσκοπεί στη μείωση των αποβλήτων και τις μεθόδους αξιοποίησής τους. Τέλος, οι επιμορφούμενοι/-ες έχουν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν στη διαδικασία λήψης αποφάσεων (έννοια του «ενεργού πολίτη»)και διεκδίκησης των δικαιωμάτων τους για την προστασία του περιβάλλοντος και της δημόσιας υγείας. Νoμοθετικά στοιχεία περί Υγειονομικής ταφής αποβλήτων (οδηγία: 1999/31/ΕΚ) Κρίνεται αναγκαίο να ενθαρρύνεται η πρόληψη, η ανακύκλωση και η ανάκτηση των απορριμμάτων με σκοπό να διαφυλαχτούν οι φυσικοί πόροι και να αποφευχθεί η επιζήμια χρήση του εδάφους. Για την τοποθεσία του χώρου ταφής πρέπει να ληφθούν υπόψη η απόσταση του χώρου από κατοικημένες περιοχές και χώρους αναψυχής, τα επιφανειακά ύδατα, η ύπαρξη υπόγειων ή παράκτιων υδάτων στην περιοχή, οι υδρογεωλογικές συνθήκες της, ο κίνδυνος πλημμύρων, κατολισθήσεων, καθώς και η προστασία της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς του χώρου. Να γίνονται έλεγχοι σχετικά με τις ουσίες που περιέχονται στα οικιακά απόβλητα που ρίχνονται στους ΧΥΤΑ. Η πολιτεία οφείλει να συντάσσει εθνικούς καταλόγους αποβλήτων σύμφωνα με τους οποίους θα γίνονται δεκτά ή όχι ορισμένα απόβλητα. Τα κριτήρια αποδοχής των αποβλήτων σε μια συγκεκριμένη κατηγορία χώρων ταφής σχετίζονται με την προστασία των συστημάτων του περιβάλλοντος, του ίδιου του χώρου που θα τα δεχτεί αλλά και την προστασία των διεργασιών σταθεροποίησης των αποβλήτων μέσα στο χώρο ταφής. 34

Οι αρμόδιοι φορείς για τη διαχείριση των αστικών αποβλήτων πρέπει να καθορίσουν μια εθνική στρατηγική με σκοπό τη μείωση των βιοαποδομήσιμων αστικών αποβλήτων που προορίζονται για διάθεση σε ΧΥΤΑ. Ο χώρος ταφής μπορεί να θεωρηθεί οριστικά κλειστός μόνο όταν η αρμόδια αρχή τον έχει επιθεωρήσει επιτόπου και έχει αξιολογήσει σχολαστικά όλες τις εκθέσεις που έχει υποβάλει ο φορέας. Όταν παύσει η λειτουργία του χώρου ταφής, ο φορέας εκμετάλλευσής του είναι υπεύθυνος για τη συντήρηση, την παρακολούθηση και τον έλεγχό του για όσο χρόνο κρίνει η αρμόδια αρχή, λαμβάνοντας υπόψη το χρονικό διάστημα που μπορεί ο χώρος αυτός να ενέχει κινδύνους. Απαιτείται η λήψη απαραίτητων μέτρων ώστε να αποτραπεί η ανεξέλεγκτη απόθεση απορριμμάτων σε διάφορες περιοχές (δάση, ρεματιές κ.λπ.).(http://aix.meng.auth.gr) ΘΕΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ α) Σε μια περιοχή της Κρήτης υπήρχε παράνομη χωματερή στην οποία ρίχνονταν οικιακά απόβλητα, μπαταρίες, έλαια, παλιά λάστιχα αυτοκινήτων, ακόμη και βιομηχανικά απόβλητα. Μετά από πολλές προειδοποιήσεις και δύο παραπομπές στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (2000), η Ελλάδα τιμωρήθηκε με πρόστιμο 20.000 Ευρώ την ημέρα μέχρι να κλείσει η χωματερή. Ήταν η πρώτη χώρα στην οποία επιβλήθηκε πρόστιμο. Το 2001 έκλεισε η παράνομη χωματερή και υιοθετήθηκε ένα οργανωμένο σχέδιο διαχείρισης αποβλήτων στην περιοχή των Χανίων. β) Στη χωματερή Δουρούτης στα Ιωάννινα ξέσπασε μεγάλη φωτιά. Οι κάτοικοι βλέπουν πυκνούς καπνούς και ακούν εκρήξεις από το μεθάνιο που εκλύεται. Υπάρχουν φόβοι επέκτασης του πύρινου μετώπου προς το παν/κό νοσοκομείο Ιωαννίνων. Η φωτιά στη χωματερή θα σβήσει πλέον πολύ δύσκολα, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των πυροσβεστών. ΑΛΛΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Mελέτη έντυπου και ηλεκτρονικού υλικού (άρθρα, φωτογραφίες, συνεντεύξεις κ.ά.) που σχετίζονται με κινητοποιήσεις κατοίκων περιοχών όπου λειτουργούν ή σχεδιάζεται να γίνουν ΧΥΤΑ ή υπάρχουν ανεξέλεγκτες χωματερές. ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ «PAY AS YOU THROW» (P.A.Y.T.) Είναι ένα καινοτόμο πρόγραμμα μεταβλητής κοστολόγησης που σχετίζεται με τη διαχείριση των αστικών αποβλήτων και εφαρμόζεται σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες. Οι δημότες καλούνται να πληρώσουν τις υπηρεσίες συλλογής και μεταφοράς των οικιακών αποβλήτων, ανάλογα με την ποσότητα αποβλήτων που παράγουν οι ίδιοι. Στόχος είναι να μειωθεί αισθητά το κόστος της διαχείρισης των αποβλήτων. Ακόμη, θεωρείται δικαιότερο σύστημα χρέωσης των πολιτών και δίνει τη δυνατότητα να μειωθεί η παραγωγή των οικιακών αποβλήτων, εφόσον δε θα συμφέρει οικονομικά τους πολίτες να παράγουν μεγάλες ποσότητες αποβλήτων. Για να πετύχει η εφαρμογή του «P.A.Y.T.» (ελεύθερη μετάφραση στα ελληνικά: Πληρώνω για τα σκουπίδια μου τόσο όσο και η ποσότητα που πετάω) πρέπει να υπάρχουν καλά οργανωμένες υπηρεσίες καθώς και δυναμικά προγράμματα Ανακύκλωσης και Κομποστοποίησης σε κάθε Δήμο. Τέλος, χρειάζεται και ο κατάλληλος εξοπλισμός έτσι ώστε να ζυγίζονται τα οικιακά απόβλητα, να γίνεται μηχανογράφηση, όπου θα καταγράφεται η ημερήσια παραγωγή αποβλήτων και εκπαιδευμένο προσωπικό στη νέα τεχνολογία σε όλες τις υπηρεσίες καθαριότητας των Δήμων. (http://www.paseppe.gr). 35

36 Το πρόβλημα των αστικών αποβλήτων διεθνώς Οι αρχές διαχείρισης των αστικών στερεών αποβλήτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όπως ορίζονται από τη νομοθεσία (οδηγία 2008/98/ΕΚ, άρθρο 4, 1) είναι ιεραρχικά οι ακόλουθες: ΠΡΟΛΗΨΗ (μείωση της ποσότητας των αποβλήτων), ΕΠΑΝΑΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗ, ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ (μετατροπή των αποβλήτων σε νέα προϊόντα), ΑΝΑΚΤΗΣΗ (π.χ. ενεργειακή) και ΔΙΑΘΕΣΗ των αποβλήτων. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 οι περισσότερες χώρες της Ε.Ε. καθιέρωσαν ορισμένες μεθόδους διαχείρισης των στερεών αποβλήτων με σκοπό τη διασφάλιση της δημόσιας υγείας και την προστασία του περιβάλλοντος. Στη δεκαετία του 1990 προβλήθηκε ιδιαίτερα το ζήτημα της μείωσης της παραγωγής των αποβλήτων και της αξιοποίησής τους. Κάθε χώρα-μέλος ανταποκρίθηκε διαφορετικά στις νέες αυτές αντιλήψεις. Σε χώρες που υπήρχαν οικολογικά κινήματα (λ.χ. Γερμανία, Ολλανδία) υιοθετήθηκε η νέα αυτή διαχειριστική λογική. Εφαρμόστηκαν μέθοδοι που αντιμετώπιζαν τα αστικά απόβλητα ως αξιοποιήσιμη ύλη. Καλό θα ήταν όλες οι χώρες-μέλη να χάραζαν μια ενιαία διαχειριστική πολιτική έτσι ώστε τα αστικά απόβλητα να αξιοποιούντο με τον καλύτερο δυνατό τρόπο και να κατέληγαν στα ΧΥΤΥ (χώροι υγειονομικής ταφής υπολειμμάτων) ελάχιστα απόβλητα. Επίσης, να ενημερώνονταν και να ευαισθητοποιούντο οι πολίτες σε ζητήματα που αφορούν στη στάση τους ως καταναλωτές και οι παραγωγοί προϊόντων να λάμβαναν σοβαρά υπόψη τους κριτήρια όπως : το υλικό κατασκευής, το βάρος του προϊόντος, τη συσκευασία του και το χρόνο αποικοδόμησής της, τον τρόπο αξιοποίησης του προϊόντος μετά τη χρήση του κ.ά. Σε γενικές γραμμές, οι μέθοδοι διαχείρισης των αποβλήτων εφαρμόζονται με τα ακόλουθα ποσοστά: 40% ταφή, 20% καύση, 23% Ανακύκλωση και 17% Κομποστοποίηση. (Σκορδίλης, Αδ.,ΕΛ.ΙΝ.Υ.ΑΕ., Αθήνα 2012). Για τις επόμενες δεκαετίες προβλέπεται σε αρκετές χώρες της Ε.Ε. να μειωθεί ακόμη περισσότερο το ποσοστό εφαρμογής της υγειονομικής ταφής και να αυξηθεί το ποσοστό εφαρμογής των συστημάτων Ανακύκλωσης των υλικών και Κομποστοποίησης. Σε αρκετούς Δήμους ευρωπαϊκών κρατών (Αυστρία, Γερμανία κ.ά.) έχουν δημιουργηθεί ειδικά Κέντρα επισκευής ορισμένων προϊόντων (π.χ. ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές οικιακές συσκευές, έπιπλα). Έτσι στο γνωστό τρίπτυχο «Reduce-Reuse-Recycle» έρχεται να προστεθεί και το «Repair». Ακόμη, θα συνεχίσουν να εφαρμόζονται τεχνικές καύσης με παράλληλη ανάκτηση ενέργειας. Αυτή η τεχνική είναι δαπανηρή από πλευράς κόστους και χρειάζεται υψηλή τεχνογνωσία και τεχνολογία για να εφαρμοστεί με επιτυχία. H Σουηδία αποτελεί μια χώρα που δίνει το παράδειγμα προς όλες τις άλλες, εφόσον έχει καταφέρει, χάρη σε ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό πρόγραμμα ανακύκλωσης, το 96% των απορριμμάτων να αξιοποιούνται ποικιλοτρόπως, ενώ μόνο το υπόλοιπο 4% καταλήγει στις χωματερές. Επιπλέον, η κεντρική μονάδα παραγωγής ηλεκτρισμού - θερμότητας στην Ουψάλα καλύπτει το 20% των αναγκών 250.000 νοικοκυριών, όμως ελλείψει καυσίμου (δηλ., απορριμμάτων), τα αποτεφρωτήρια υπολειτουργούν. Γι αυτό θα εισάγει σκουπίδια από άλλες χώρες! H χώρα μας, σύμφωνα με τα στοιχεία της EUROSTAT, προβαίνει στην υγειονομική ταφή των αστικών αποβλήτων της σε ποσοστό 82%, ενώ το ποσοστό της Ανακύκλωσης φτάνει μόλις το 17% και 2% η Λιπασματοποίηση. (πηγή: http://www.econews.gr/2011/07/11/%cf%87uta-parapompi-evrwdikastirio/). Από πρόσφατες έρευνες προκύπτει ότι στην Ελλάδα παράγονται κάθε χρόνο περίπου 3.900.000 τόνοι αστικών αποβλήτων! Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ο καθένας πολίτης παράγει περίπου 1 κιλό απορρίμμα-

τα την ημέρα. Βέβαια, η παραγωγή αποβλήτων έχει σχέση και με τον πληθυσμό και την περιοχή διαμονής. Για παράδειγμα, σε χωριά με πληθυσμό μικρότερο των 2000 κατοίκων, η παραγωγή οικιακών αποβλήτων κυμαίνεται σε 0.6-0.8 kg/άτομο/μέρα, ενώ σε περιοχές με κατοίκους έως 100.000, η παραγωγή φτάνει τα 0.8-0,12 kg/άτομο/μέρα. (http://aix.meng.auth.gr). Όσο αυξάνει ο αριθμός των κατοίκων των πόλεων αυξάνει και η παραγωγή αστικών αποβλήτων κατά άτομο. Επίσης, όπου το βιοτικό επίπεδο είναι αρκετά καλό, αυξάνεται και η παραγωγή των οικιακών αποβλήτων κατά άτομο. Σε μέρη όπου οι ευκαιρίες για απασχόληση και άνετη επιβίωση είναι σχεδόν μηδενική, τότε γίνεται ακριβώς το αντίθετο. Και, δυστυχώς, αποδεικνύεται ότι στις ημέρες της οικονομικής κρίσης που περνούν οι πολίτες αυτήν την περίοδο το πρόβλημα δεν είναι πια η συσσώρευση των αποβλήτων, αλλά, η έλλειψη ακόμη και των απαραίτητων υλικών για την επιβίωση πολλών οικογενειών. Ενδεικτική είναι η φράση κάποιας κυρίας που ερωτήθηκε από εκπαιδευόμενους στο πλαίσιο μιας συνέντευξης που πάρθηκε σε γειτονιά της Δραπετσώνας : «Εάν έχουμε φαγητό, έχουμε και σκουπίδια. Διαφορετικά, δεν έχουμε τίποτε να πετάξουμε στον κάδο». Μέχρι το 2014 η χώρα μας θα έχει να αντιμετωπίσει και ένα επιπλέον πρόβλημα, αυτό των ανεξέλεγκτων χωματερών (ΧΑΔΑ, χώροι ανεξέλεγκτης διάθεσης απορριμμάτων) και θα κληθεί να πληρώσει τεράστια ποσά στην Ε.Ε., γιατί δεν τήρησε τις υποσχέσεις της σχετικά με τη ρύθμιση αυτών των περιοχών (κλείσιμο, αποκατάσταση). Η Ελλάδα έχει να αντιμετωπίσει πρόσθετα προβλήματα σε θέματα διαχείρισης των αποβλήτων ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες λόγω αυξημένης τουριστικής κίνησης και κλιματικών συνθηκών. Παρουσιάζονται χωρικές και εποχιακές διακυμάνσεις στην ποσότητα και στη σύσταση των παραγόμενων αποβλήτων. Ιδιαίτερα προβλήματα αντιμετωπίζουν οι νησιωτικές περιοχές της Ελλάδας, όπου τα εδάφη τους χαρακτηρίζονται ως επί το πλείστον ασβεστολιθικά και, επομένως, ακατάλληλα για υγειονομική ταφή των αποβλήτων. (http://aix.meng.auth.gr). Επίσης, ένα άλλο ζήτημα είναι και η παραγωγή επικίνδυνων αποβλήτων: περίπου 280.000 τόνοι το χρόνο (15.000 τόνοι είναι νοσοκομειακά απόβλητα). Πολλές φορές έχουν παρατηρηθεί παράνομες ενέργειες στη διαχείρισή τους με φοβερά αρνητικά επακόλουθα για τη δημόσια υγεία και το περιβάλλον. Στα πλαίσια της ευρωπαϊκής κοινοτικής πολιτικής έχουν καθοριστεί οι ακόλουθοι πέντε σημαντικοί στόχοι σε σχέση με τη διαχείριση των αστικών αποβλήτων: Να προωθηθούν φιλικές για το περιβάλλον τεχνολογίες και διαδικασίες που δημιουργούν λιγότερα απορρίμματα. Να προωθηθεί η επανεπεξεργασία, η ανάκτηση και επαναχρησιμοποίηση των απορριμμάτων ως πρώτες ύλες. Να βελτιωθεί η διάθεση των απορριμμάτων με την επιβολή αυστηρών νομοθεσιών σε θέματα του περιβάλλοντος. Να εξυγιανθούν οι περιοχές που έχουν υποστεί ρύπανση από την ανεξέλεγκτη διάθεση των απορριμμάτων. (http://aix.meng.auth.gr). Να θεσπιστούν αυστηρότερες διατάξεις, ιδίως για τη συλλογή και τη μεταφορά των επικίνδυνων ουσιών. Eπίσης, ισχύει ειδική Κοινοτική Οδηγία η οποία απαγορεύει ρητά να εξαχθούν τέτοιου είδους απόβλητα σε άλλες χώρες, εκτός εάν προορίζονται για ανακύκλωση. Εδώ αξίζει να σημειωθεί το γεγονός ότι για ορισμένα είδη (λ.χ. τα ηλεκτρονικά απόβλητα) που προωθούνται για Ανακύκλωση σε αναπτυσσόμενες χώρες, δεν τηρούνται οι απαραίτητες συνθήκες κατά την επεξεργασία τους από τους εργαζόμενους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να κινδυνεύει η υγεία τους από τις επικίνδυνες τοξικές ουσίες που περιέχονται σε αυτά και,ταυτόχρονα, επιφέρουν σημαντική ρύπανση στο περιβάλλον (αέρα, νερό, έδαφος). Οι καταναλωτές οφείλουμε να ασκήσουμε περισσότερη πίεση στις εταιρείες για «πράσινα» ηλεκτρονικά και σεβασμό στα δικαιώματα των λαών. 37

Μέρος του γνωστικού περιεχομένου του προγράμματος Π.Ε. αξιοποιήθηκε και αρκετές από τις δραστηριότητές του εφαρμόστηκαν στα ακόλουθα επιμορφωτικά σεμινάρια που οργανώθηκαν για ενήλικες στο πλαίσιο της Δια Βίου Μάθησης. Α) ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ «Σχεδιάζοντας ένα πρόγραμμα Π.Ε. με θέμα την αειφορική κατανάλωση και το περιβάλλον» (ΚΠΕ Δραπετσώνας, Δ/νσεις Δ/θμιας Εκπ/σης Πειραιά και Δυτ. Αττικής, 01 και 02/12/2006). «Απορρίμματα στο σχολείο», (Δ/νση Π/θμιας Εκπ/σης ν. Εύβοιας, 08/02/2010). «Μείωση οικιακών οργανικών αποβλήτων-κομποστοποίηση (ΔΕΚΑ Τρικάλων, Δ/νσεις Π/θμιας και Δ/θμιας Εκπ/σης ν. Τρικάλων, στο πλαίσιο των δράσεων του Διακρατικού Προγράμματος Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας Μεσογειακός χώρος : Waste Management as Policy Tools for Corporate Govermance, 10/03/2012). «Τα απορρίμματα στην πόλη μας: Ολιστική προσέγγιση μέσα από διδακτικές τεχνικές», (ΚΠΕ Δραπετσώνας, Δ/νσεις Π/θμιας Εκπ/σης Α, Β Αθήνας και Πειραιά, 17/03/2012). «Πρόληψη απορριμμάτων : Τα καλά απόβλητα είναι αυτά που δεν παράχθηκαν ποτέ», (ΚΠΕ Δραπετσώνας, Δ/νσεις Π/θμιας Εκπ/σης Β, Δ Αθήνας και Πειραιά, Δ/νση Δ/θμιας Εκπ/σης Δ Αθήνας και το Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθήνας, 23 και 24/11/2012). «Ανθρώπινες αξίες και περιβάλλον» στο πλαίσιο του Εθνικού Θεματικού Δικτύου: «Φύση χωρίς σκουπίδια» (ΕΕΠΦ, Δ/νσεις Π/θμιας και Δ/θμιας Εκπ/σης από όλη την Ελλάδα, 08/12/2012). «Τα περιβαλλοντικά Προγράμματα στην τάξη», (Δ/νση Π/θμιας Εκπ/σης Γ Αθήνας, 28-03-2013). Επίσης, το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Π.Ε. με θέμα: «Δεν πετάω...ανακυκλώνω» που απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς Π/θμιας Εκπαίδευσης εφαρμόστηκε στα ακόλουθα επιμορφωτικά σεμινάρια : «Βήματα στο περιβάλλον για μαθητές προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας» (ΚΠΕ Δραπετσώνας, Δ/νσεις Π/θμιας Εκπ/σης ν. Εύβοιας, 28/11/2009). «Τεχνικές και παιχνίδια που προάγουν την περιβαλλοντική αγωγή στο Νηπιαγωγείο». (ΚΠΕ Δραπετσώνας, Δ/νση Π/θμιας Εκπαίδευσης Α Αθήνας, 13/03/2010). Β) ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΕΝΗΛΙΚΩΝ Οι ομάδες ενηλίκων (ηλικίας από 24 έως 65 ετών) που επιμορφώθηκαν ήταν : εργαζόμενοι και εκπρόσωποι του Δήμου Κερατσινίου-Δραπετσώνας, μέλη ΚΑΠΗ, Ένωση συνταξιούχων εκπαιδευτικών Πειραιά, σπουδαστές σχολείων Δεύτερης ευκαιρίας, σπουδαστές στο ΙΓΕ (Ίδρυμα Γεωπονικών Ερευνών), Σύλλογοι Γονέων και Κηδεμόνων της ευρύτερης περιοχής, πολιτιστικοί σύλλογοι, εκπαιδευόμενοι σε πρόγραμμα κατάρτισης στην ελληνική γλώσσα (για πρόσφυγες αιτούντες άσυλο), φοιτητές, άνεργοι κ.ά. «Ανακυκλώσιμα υλικά στα οικιακά μας απορρίμματα: Διαδικασία ανακύκλωσης κουτιών αλουμινίου», (ΚΠΕ Δραπετσώνας, 03/03/2011). «Συλλογικά Συστήματα Εναλλακτικής Διαχείρισης Απορριμμάτων», (ΚΠΕ Δραπετσώνας, 06 και 07/05/2011). «Μείωση των οικιακών απορριμμάτων: το παράδειγμα της Κομποστοποίησης», (ΚΠΕ Δραπετσώνας, 04/02/2012). «Φυσική μέθοδος λίπανσης: Κομποστοποίηση», (ΚΠΕ Δραπετσώνας, 28-03-2012). «Εναλλακτικές μορφές διαχείρισης απορριμμάτων: Ανακύκλωση και Κομποστοποπίηση», (ΚΠΕ Δραπετσώνας, 07/06/2012). 38

Η συμμετοχή των ενηλίκων σε επιμορφωτικά σεμινάρια και ημερίδες που σχετίζονταν με το θέμα της Διαχείρισης των απορριμμάτων αποτέλεσε μια «πρόκληση», γιατί απευθυνθήκαμε σε άτομα που διέφεραν σε πολλά: φύλο, ηλικία, οικονομική κατάσταση, μορφωτικό επίπεδο, πολιτιστικό και πολιτισμικό «περιβάλλον» και οι φόβοι μας επικεντρώνονταν στο πώς θα διαχυθεί το θέμα μας σε αυτό το κοινό και, κυρίως, πώς θα ανταποκριθούν οι ίδιοι οι συμμετέχοντες. Σε όλα τα επιμορφωτικά σεμινάρια ήταν πρωταρχικής σημασίας η οργάνωση βιωματικών εργαστηρίων, όπου οι ενήλικες αισθάνονταν από τη μια ότι «ανήκουν» σε μια ομάδα και έχουν να επιτελέσουν ένα σκοπό όλοι μαζί και από την άλλη ικανοποιούντο όταν συνειδητοποιούσαν πως αξιοποιείτο η εμπειρία τους και, βεβαίως, είχαν τη δυνατότητα να εκφράσουν ελεύθερα την άποψή τους για το θέμα που διαπραγματεύονταν. Εξάλλου, σύμφωνα με μελέτες, είναι αρκετά εποικοδομητικό να εφαρμόζονται ενεργητικές μέθοδοι στην εκπαίδευση των ενηλίκων. Ο αριθμός των ατόμων ανά ομάδα ήταν τέτοιος έτσι ώστε να γίνεται εύκολα και γόνιμα η ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των μελών. Ιδιαίτερη προσοχή δίναμε να μη μονοπωλείται η συζήτηση και οι δραστηριότητες να μην εκτελούνται από έναν ή δύο επιμορφούμενους και οι υπόλοιποι να παρακολουθούν παθητικά. Τα μηνύματα που πήραμε μέσα από την υλοποίηση των βιωματικών εργαστηρίων που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια των επιμορφωτικών σεμιναρίων που αναφέρθηκαν σε προηγούμενες ενότητες, είναι τα ακόλουθα: Τα μέλη των ομάδων ανέπτυξαν κλίμα εμπιστοσύνης και αμοιβαίου σεβασμού. Τονώθηκε η αυτοεκτίμηση των συμμετεχόντων. Δόθηκε η ευκαιρία στους εκπαιδευόμενους να δηλώσουν αβίαστα την άποψή τους, να επιχειρηματολογήσουν και να ασκήσουν κριτική απέναντι στους θεσμούς. Συνειδητοποίησαν την πολυπλοκότητα ενός περιβαλλοντικού προβλήματος και το συνέδεσαν με πολλές συνιστώσες (λ.χ. οικονομία-περιβάλλον-κοινωνία). Γνώρισαν ελκυστικές και ενδιαφέρουσες μεθοδολογικές προσεγγίσεις και ενεργοποιήθηκαν μέσα από αυτές (π.χ. μελέτη πεδίου, επισκόπηση απόψεων, παιχνίδι ρόλων κ.ά.). Βίωσαν θετικά συναισθήματα. Οι πολίτες εκφράζουν τις απόψεις τους και τα παράπονά τους σε σχέση με τη διαχείριση των απορριμμάτων στο Δήμαρχο της πόλης. Σημ.: Για τα βιωματικά εργαστήρια που σχετίζονταν με το τρίπτυχο: «Μειώνω-Επαναχρησιμοποιώ- Ανακυκλώνω» και τη διερεύνηση των αρχών της αειφορίας μέσα από καθημερινές πρακτικές η οργάνωση και ο συντονισμός τους έγινε σε συνεργασία με την Τριανταφύλλου Σταυρούλα (φιλόλογο, Δρ Φιλοσοφίας, εκπαιδευτικό του ΚΠΕ Δραπετσώνας-Τροιζήνας-Μεθάνων). 39

Στο σημείο αυτό, ας θυμηθούμε το άρθρο 24 του Συντάγματος το οποίο κατοχυρώνει το δικαίωμα σε ένα περιβάλλον ΥΓΙΕΙΝΟ και ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΙΣΟΡΡΟΠΗΜΕΝΟ, ως προϋπόθεση της ανθρώπινης ζωής και υγείας αλλά και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, εκφραζόμενης ως απαίτηση για ποιότητα ζωής αλλά και ως αγαθό με αυτοτελή αξία για τον άνθρωπο! Επομένως: Η διασφάλιση, η αποκατάσταση και η βελτίωση των περιβαλλοντικών αγαθών είναι επιταγές άρρηκτα συνδεδεμένες με την προστασία και το σεβασμό της αξίας του ανθρώπου! Ο σεβασμός προς τις αληθινές αξίες της ζωής μπορεί να οδηγήσει στη βελτίωση των σχέσεων μεταξύ ατόμου και κοινωνίας και στη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον! Ο άνθρωπος αποτελεί μέρος της βιόσφαιρας, ένα οργανικό κομμάτι και όχι το κέντρο της. Όταν εκτιμήσει τις συνέπειες των δραστηριοτήτων του στο περιβάλλον και αναγνωρίσει το ηθικό μέρος, τουλάχιστον, των δικαιωμάτων της φύσης, θα κατανοήσει και τις υποχρεώσεις του απέναντι σε αυτήν. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: 1. Βασάλα, Π., Φλογαΐτη, Ευγ. (2002), Ο καταιγισμός ιδεών ως διδακτική τεχνική για την προσέγγιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, Πρακτικά 1ου Περιβ/κού Συνεδρίου Μακεδονίας, Θεσ/κη. 2. Γεωργόπουλος, Αλ., Τσαλίκη, Ελ. (1993), Αρχές-Φιλοσοφία-Μεθοδολογία Παιχνίδια και ασκήσεις, Gutenberg, Aθήνα. 3. Γεωργόπουλος, Αλ. (2005), Πειβαλλοντική Εκπαίδευση - Ο νέος πολιτισμός που αναδύεται (επιμ. Γεωργόπουλος, Αλ.), Gutenberg, Αθήνα. 4. Δεληκανάκη, Ν., Κοκολάκη, Ρ.,Νοϊδου,Μ. (2000), Περιβαλλοντική Εκπαίδευση στην Προσχολική ηλικία, Ελ. Γράμματα, Αθήνα. 5. Δημοπούλου, Μ.-Ζόμπολας Α.,Μπαμπίλα, Ελ.-Χατζημιχαήλ (2001), Περιβαλλοντική Αγωγή για μικρά παιδιά, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα. 6. Κουσουρής,Θ., Αθανασάκης, Αρτ. (1994), Περιβάλλον-Οικολογία-Εκπαίδευση, Σαββάλας, Αθήνα. 7. Μιχαλοπούλου, Κ.,Χιωτάκη, Ειρ. (2001), Ανακάλυψη και Κατανόηση του περιβάλλοντος, Καστανιώτη, Αθήνα. 8. Μπλιώνης,Γ. (2009), Στα μονοπάτια της Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Κέδρος, Αθήνα. 9. Σχίζα, Κ. (2008), Συστημική σκέψη και Π.Ε., Ένα διδακτικό μοντέλο που οικοδομεί την κριτική σκέψη και τη σχέση με τον «άλλον», Χ.Ε.Δαρδανός, Αθήνα. 10. Τρικαλίτη, Αγ., Παλαιοπούλου - Σταθοπούλου, Ρέα (1999), Περιβ/κή Εκπαίδευση για Βιώσιμες πόλεις, Ελ. Εταιρεία για την προστασία του περιβάλλοντος και της πολιτιστικής κληρονομιάς, ΥΠΕΠΘ, Αθήνα. 11. Φέρμελη, Γ., Ρουσσομουστακάκη - Θεοδωράκη, Μ., Χατζηκώστα, Κλ., Γκαίτλιχ, Μ. (2008), Οδηγός Ανάπτυξης Διαθεματικών Δραστηριοτήτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, Αθήνα, ΥΠ.Ε.Π.Θ Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. 12. Φλογαΐτη, Ευγ. (1998), Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα. 13. Φλογαΐτη, Ευγ. (2006), Εκπαίδευση για το περιβάλλον και την Αειφορία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. 14. Fray, K. (1986), Η Μέθοδος Project: Μια μορφή συλλογικής εργασίας στο σχολείο ως θεωρία και πράξη, Αφοι Κυριακίδη, Θεσ/κη. 15. Judy Harriw Helm, Lilian Katz (2002), Mέθοδος Project και Προσχολική Εκπαίδευση, Μεταίχμιο, Αθήνα. 16. Scoullos, M., Malotidi, V. (2004), Handbook on Methods used in Environmental Education and Education for Sustainable Development, MIO-ECSDE, Athens. Β. ΓΙΑ ΤΑ ΑΠΟΡΡΙΜΜΑΤΑ 1. Άλκιμος, Αν. (2000), Κομπόστ-Οικολογικό εργαστήριο χουμοποίησης της βιομάζας, εκδ. Ψύχαλου, Αθήνα. 2. Αποστολή Διάσωσης Πλανήτης Γη, μετ. Κοντολέων, Άννα-Πέππα, Ντορ. (1995), Πατάκη, Αθήνα. 3. Γαβριλάκης, Κ. (2000), Απορρίμματα: Προβλήματα και η αντιμετώπισή τους, ΥΠΕΠΘ, Αθήνα. 4. Γεωργόπουλος, Α.Δ. (2005), Περιβαλλοντική Εκπαίδευση-Ο νέος πολιτισμός που αναδύεται, Gutenberg, Aθήνα. 5. Ζιώγας, Μπ. (1996), Το Πρόγραμμα του ΕΣΔΚΝΑ για τη Διαχείριση των Στερεών Αποβλήτων της Αττικής και η Τεκμηρίωσή του-συνοπτική Παρουσίαση, ΕΣΔΚΝΑ, Αθήνα. 6. Θωμά, Παναγ. (2005), πτυχιακή μελέτη: «Διαχείριση στερεών απορριμμάτων στο Δήμο Πατρών», Χαροκόπειο Παν/μιο, τμ. Οικιακής Οικονομίας και Οικολογίας, Αθήνα. 7. Καρακασίδης,Ν. (1999), Συσκευασία και Περιβάλλον, ΙΩΝ, Αθήνα. 8. Condon,Jud. (1992), Ανακυκλωμένο Χαρτί, Ερευνητές. 9. Condon,Jud. (1990), Aνακυκλωμένο Γυαλί, Ερευνητές. 10. Κυρκίτσος,Φ., Πελεκάση,Κ., Χρυσόγελος,Ν. (1995), Μείωση απορριμμάτων: Μια στρατηγική για το παρόν και το μέλλον, Οικολογική Εταιρεία Ανακύκλωσης-WWF, Αθήνα. 11. Λαζαρίδη,Κ., Παυλόπουλος,Κ. (2001), Ολοκληρωμένη Διαχείριση Οργανικών Αποβλήτων και Υπολειμμάτων, Χαροκόπειο Παν/μιο, Αθήνα. 12. Μαλλιαρός,Χρ. (2000), Περιβάλλον-Ρύπανση-Τεχνικές αντιρύπανσης, Μεταίχμιο, Αθήνα. 13. Μανδυλάς Χ. (1994), Ανάλυση Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και Επικινδυνότητας Χώρων Διάθεσης Απορριμμάτων, Παν/μιο Αιγαίου, τμ. Περιβάλλοντος, Μυτιλήνη. 14. MIO-ECSDE (2003), Τα Απορρίμματα στη ζωή μας, Αθήνα. 15. Μπουρτσαλάς, Αθ., Θέμελης, Ν. (2011), Περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης διαχείρισης Αστικών Στερεών Αποβλήτων (ΑΣΑ) για τις περιφέρειες της Ελλάδας, Earth Engineering Center Columbia University, WTERT. 16. Palmer,Joy. (1990), Ανακυκλωμένο Μέταλλο, Ερευνητές. 40

17. Palmer, Joy. (1990), Ανακυκλωμένο Πλαστικό, Ερευνητές. 18. Παναγιωτακόπουλος, Δ. (2002), Βιώσιμη Διαχείριση Αστικών Στερεών Αποβλήτων, Ζυγός, Θεσ/κη. 19. Περιβάλλον-Σειρά: Γαλάζιος πλανήτης (2003), Ερευνητές, Αθήνα. 20. Siegel-Maier, Karie (2008), Συνταγές για οικολογικά καθαριστικά, Ψύχαλος, Αθήνα. 21. Σκορδίλης, Αδ. (1990), Εισαγωγή στην επεξεργασία των απορριμμάτων-μηχανική Διαλογή, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Αθήνα. 22. Σκορδίλης Αδ. (1993), Τεχνολογίες Διάθεσης Απορριμμάτων, εκδ. Ιων, Αθήνα. 23. Scott, Nicky (2008), Μειώστε, Ανακυκλώστε, Ξαναχρησιμοποιήστε, Οδηγοί Living Green, Ψύχαλος, Αθήνα. 24. Skitt, J. (1992), 1000 Terms in Solid Waste Management, ISWA Publication. 25. Stein, Kathy (1997), Beyond Recycling: A Re-user s Guide, Clear Light Pub. 26. Stuart, Tr. (2009), Waste: Uncovering the Global Food Scandal. 27. Το πρόγραμμα του ΕΣΔΚΝΑ για τη διαχείριση των στερεών αποβλήτων της Αττικής και η τεκμηρίωσή του (1996), ΕΣΔΚΝΑ, Αθήνα. 28. Thompson, Ken (2008), Τα μυστικά του Κομπόστ, Σταμούλης, Αθ., Αθήνα. 29. Tchobanoglous, G. etc. (1998), Integrated Solid Waste Management, McGraw-Hill. 30. FNADE (2006), Position on the Thematic Strategy on the Prevention and the recycling of Waste. 31. Haberle, T. (2003), Έλεγχος ρύπανσης και διαχείρισης αποβλήτων, ΙΩΝ, Αθήνα. 32. Haberle,T. (2003), Έλεγχος ρύπανσης και Διαχείρισης Αποβλήτων, ΙΩΝ, Αθήνα. 33. Harlow,R. (1996), Morgan,S., Απορρίμματα και Ανακύκλωση, Πατάκη, Αθήνα. 34. Χάρλοου,Ρόζι-Μόργκαν,Σ. (1996), Ρύπανση και Απόβλητα, Πατάκη, Αθήνα. 35. Χριστοδουλάκης, Ν.Σ. (1995), Οικολογία, Πατάκη, Αθήνα. Γ. ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ (για εκπαιδευτικούς Π/θμιας Εκπαίδευσης) 1. Άλκηστις (2000), Η Δραματική τέχνη στην εκπαίδευση, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. 2. Άλκηστις (2008), Μαύρη αγελάδα- άσπρη αγελάδα, Δραματική τέχνη στην Εκπαίδευση και Διαπολιτισμικότητα εκδ. Τόπος, Αθήνα. 3. Ας παίξουμε με νερό και χαρτί (2004), Σαββάλας, Αθήνα. 4. Ας παίξουμε μουσική (2002), Σαββάλας, Αθήνα. 5. Barnham,Kay, (2007), Ανακύκλωση-Περιβαλλοντική δράση, Άγκυρα, Αθήνα. 6. Βουβέρ,Μπρ. (2000), Μουσικά όργανα, Ντουντούμης, Αθήνα. 7. Bull,Jane (2008), Φτιάξ το, Πατάκη, Αθήνα. 8. Buraggi,Giov., Δημιουργίες με υλικά ανακύκλωσης, Φλούδας, Θεσ/κη. 9. Galli,St.-Ballabio,Ir., Δημιουργίες με χαρτί, Φλούδας. 10. Ζαραμπούκα, Σ. (1998), Ο Κύριος Μπεν, η Μου και τα σκουπίδια, Πατάκη, Αθήνα. 11. Ηλιόπουλος, Βαγ. (2009), Η μικρή γοργόνα πώς να ζήσει στο Σκουπιδονήσι, Πατάκη, Αθήνα. 12. Κολ,Μ.-Γκέινερ,Σ. (1994), Τα παιδιά δημιουργούν με υλικά από το περιβάλλον, Πατάκη, Αθήνα. 13. Kussner-Neubert,Andrea (2003), Oικολογικές κατασκευές, Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσ/κη. 14. Μάγος, Κ. (1999), Μια νύχτα στη χωματερή, Μικρή Άρκτος. 15. Μάγος, Κ. (2006), Σκουπιδιστάν, Πατάκη, Αθήνα. 16. Μακκέυ,Φ. (1996), Δραστηριότητες για το περιβάλλον, Πατάκη, Αθήνα. 17. Μεγκριέ, Ντομινίκ (2001), 100 Θεατρικά παιχνίδια για το Νηπιαγωγείο, Ντουντούμης, Αθήνα. 18. Ναούμ, Έλλη-Παπαμιχαήλ, Γ. (2005), Θεματικές προσεγγίσεις-σχέδια εργασίας για το Νηπιαγωγείο, τ.3, Ανακύκλωση, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. 19. Deri, Rob. (2000), Φτιάχνω μόνος μου κατασκευές με παπιε-μασε, Modern Times, Αθήνα. 20. Παπαθανασίου, Δ. (2007), Οι περιπέτειες του Αναπλαγυαλούχα, Δ/νση Π.Ε. Α/θμιας εκπαίδευσης Ανατολ. Αττικής, Αθήνα. 21. Παρούση, Αντ. - Κυριτσόπουλος,Αλ., Ήταν ένα μικρό χαρτάκι, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα (μαζί με CD). 22. Robins J.-Steele, Ph. (2000), Φτιάχνω μόνος μου Κολαζ, Modern Times, Αθήνα. 23. Σαρρής, Δημ. (2011), Ανακυκλωμένη Μουσική, Fagotto. 24. Σίδερης Θ. (2008), Τίποτα δεν πάει χαμένο, Δήμος Κερατσινίου, Balkan Xpress. 25. Silverstein, Shel (1998), Το δέντρο που έδινε, Δωρικός. 26. Scalzotto,Lor. (2002), Ricicla in arte, Giunti Junior, Firenze. 27. Σμυρνιωτάκης,Γ. (2003), Νέες ιδέες δημιουργικής χειροτεχνίας, Σμυρνιωτάκης-Προσχολική αγωγή, Αθήνα. 28. Σπανού,Μάγδα (2006), Αφροξυλάνθη Παπαφλούδα, ΚΠΕ Αργυρούπολης, Αθήνα. 29. Τόλκα,Ματούλα (2007), Η κυρία Ανακύκλωση και οι φίλοι της, Λιβάνη, Αθήνα. 30. Τσιλιμένη,Τασ. (1995), Πώς ένα βιβλίο έγινε χαρταετός, Καστανιώτη, Αθήνα. 31. Φακίνου,Ευγ. (1977), Ντενεκεδούπολη, Κέδρος, Αθήνα. 32. Χανή, Φαίη (2004), Ανακυκλώνω το χαρτί, Ωρίων, Αθήνα. 33. Χορτιάτη, Θ. (1985), Παιχνιδόλεξα, Κέδρος, Αθήνα. 34. Ψαραύτη Λίτσα (2010), Το κόκκινο σουτζουκάκι, Πατάκη, Αθήνα. 35. The Earth Works Group (1991), 50 απλά πράγματα που μπορείς να κάνεις για να σώσεις τη Γη, Ποντίκι, Αθήνα. CD Ή ΚΑΣΕΤΕΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ 1) Σακελλαρίδης, Γ. (1997), Τραγούδια για παιδιά («Ανακύκλωση»), Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. 2) Καψάσκη, Κική, «S.O.S. Για τη φύση», ΜΒΙ. 3) Μαρκόπουλος, Γιάν., «Ντενεκεδούπολη» της Ευγ. Φακίνου, ΜΙΝΟΣ. 4) Τσαφταρίδης, Νικ. (2004), Τραγούδια από την παράσταση «Ήταν ένα μικρό χαρτάκι», Νήσος, Αθήνα. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΑΚΕΤΑ 1) «Θησαυρός από Σκουπίδια» (1999), ΥΠΕΠΘ, Ερευνητές. 2) «Οικολογικά σχολεία», Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης. 41

3) «Βιώσιμες πόλεις», Ελ. Εταιρεία Προστασίας Περιβάλλοντος και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. 4) «Τα Απορρίμματα στη Ζωή μας»(2003), MIO-ECSDE, Αθήνα. 5) «Η βαλίτσα της Ανακύκλωσης», Οικολογική Εταιρεία Ανακύκλωσης. ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ Ποικίλα άρθρα από εφημερίδες: Η Καθημερινή, Το Βήμα, Ελευθεροτυπία, Τα Νέα κ.ά. Ενδεικτικά αναφέρονται τα ακόλουθα άρθρα: http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=95587, Τράτσα Μάχη, Η Ανακύκλωση που...διχάζει, 01-02-1998. http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathcommon_2_08/10/2005_1284643, Μαρκετάκη, Βαν., Οικιακή Κομποστοποίηση, 08-10-2005. http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_world_2_09/06/2012_484786,κάρταλη, Θάλ. «Πετάμε 4 δισ. πλαστικές σακούλες το χρόνο», 10-03-2013. http://www.naftemporiki.gr/story/359792, Σουηδία: Εισαγωγή σκουπιδιών για παραγωγή ρεύματος, θερμότητας, 01-11- 2012. http://www.tovima.gr/science/article/?aid=496280, Βένιου Ειρ., Πράσινη ζωή στη Σουηδία, 03-02-2013. http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=347282, (Βασιλειάδου, Ν., Αποκαθιστούν χωματερές για να γλιτώσουν πρόστιμα, Ελευθεροτυπία, 01-03-2013). http://www.ecocity.gr/index.php?option=com_k2&view=item&id=2190, Τζέλης Κασσιανός, Θανατηφόρες διοξίνες από τις χωματερές στο... πιάτο μας. http://www.real.gr/defaultarthro.aspx?page=arthro&id=215504&catid= 5, Οι χωματερές «τρώνε» ανακύκλωση και κομποστοποίηση, 06-03-2013. http://perierga.gr, Παραλίες από γυαλιά, 30-08-201). http://www.newsbeast.gr/environment/arthro/486851/mia-paralia-apo-guali, Μια παραλία από γυαλί, 09-02-2013. http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=23106&subid=2&pubid=2764838&tag=8777, Φώσκολος, Γ., Αόρατα πλαστικά πνίγουν τις ακτές, 26-03-2009. http://www.econews.gr/2013/03/08/foros-ee-plastikes-sakoules-97052/, Φόρο στις πλαστικές σακούλες επιβάλλει η ΕΕ, 08-03-2013. http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=40454, Χρυσόγελος, Ν., Μητροπούλου, Άννυ, Παρδαλιού Νίκη, Χωματερές στο βυθό της θάλασσας, 02-05-2009. http://www.ecofinder.gr, Άρθρα, Ενότητα: Διαχείριση απορριμμάτων, Τα απορρίμματα απειλούν τις θάλασσές μας, 03-08- 2010. http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathcommon_2_07/08/2007_1286801, Σινιώρη, Νατ., «Ρεμπέκα Χόσκιν, Η γυναίκα που κινητοποίησε μια πόλη,07-08-2007. http://www.ethnos.gr/article.asp?catid=23106&subid=2&pubid=22122964, Ρόββα, Κατ.,«Αθάνατα» τα σκουπίδια στις θάλασσες, 22-07-2010. http:/www.tovima.gr/vimagourmet/kitchen/article/?aid=440344, Δημαρέλη,Φ., Κομποστοποίηση: η νέα οικολογική τάση, 26-01-2012. http://www.skai.gr/news/environment/article/203733/i-anakuklosi-stin-epohi-tis-oikonomikis-krisis/, Κεραμιτζόγλου, Γ., Η Ανακύκλωση την εποχή της οικονομικής κρίσης, 23-05-2012. http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathcommon_3_10/12/2005_1284900, Kόγκα, Αλ., Ανακυκλώστε τα κουρέλια σας. http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_ell_2_24/11/2012_502702, Μπουλουτζά, Π., Η Ανακύκλωση φαρμάκων αποδίδει, 24-11-2012. http://www.attikipress.gr/29997/h-eleysina-prwtoporei-sth-diaxeirish-mpazwn, H Eλευσίνα πρωτοπορεί στη διαχείριση μπάζων, 15-10-2012. http://www.tovima.gr/science/physics-space/article/?aid=494528, Λαΐνας, Θοδ., Επιχείριση: Ανακύκλωση διαστημικών σκουπιδιών, 23-01-2013. ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ -ΙΣΤΟΛΟΓΙΑ Σκουπίδια και Ανακύκλωση, τεύχη : 3,7,13,34,35,46,48,69,70,75,77 κ.ά., Οικολογική Εταιρεία Ανακύκλωσης Νέα Οικολογία, τεύχη: 97 (1992), 1995, 1996 Περιβάλλον 21 (2005), http://www.perivallon21.gr,ενότητα: Απόβλητα-Ανακύκλωση, Αποτσίγαρα μετατρέπονται σε πλαστικό Ανακύκλωση από την Terra Cycle. Βιομηχανία Περιβάλλον (Ιούλιος 1995, τ. 6), άρθρα Κόλλια Π. περί διάθεσης απορριμμάτων. Γέφυρες (2001, τ.1), (2002, τ.2 και 4) κ.ά. The Guardian/The Observer (19-07-2009), Skidelsky, Wil., The freegans creed: waste not, want not. The Independent (20-02-2006), Scarff, Liz, Freegans: The binscavengers. Canadian Geographic (June 2010), Nelms, Ben, Biodiversity: Freeganism. http://inhealthanddisease.blogspot.gr/2012/11/blog-post_16.html,λάσκαρης, Γρ., Ανακύκλωση φαρμάκων: Αναγκαιότητα ή πολυτέλεια; 16-11-2012. http://1800recycling.com/2010/06/amazing-trash-people-sculptures-ha-schult/, Reuse: The army of Trash Figures slowly conquering the world, 01-06-2010. ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ (τελευταία πλοήγηση: 14-03-2013) 1. http://www.anakyklosi.idx.gr 2. www.herrco.gr, Ελληνική Εταιρεία Αξιοποίησης Ανακύκλωσης (Ε.Ε.Α.Α.). 3. www.anakyklosi.ypeka.gr/system/system.html, Εναλλακτική Διαχείριση Συσκευασιών και άλλων προϊόντων, Εν.: Συστήματα Εναλλακτικής Διαχείρισης. 4. www.ecorec.gr, Οικολογική Εταιρεία Ανακύκλωσης. 5. www.afis.gr,αφησ Α.Ε., Ανακύκλωση Φορητών Ηλεκτρικών Στηλών. 6. www.canal.gr, Κέντρο Ανακύκλωσης κουτιών αλουμινίου. 42

7. www.edoe.gr, ΕΔΟΕ, Εναλλακτική Διαχείριση Οχημάτων Ελλάδας. 8. www.electrocycle.gr, Ανακύκλωση συσκευών. 9. www.fotokiklosi.gr, Ανακύκλωση φωτιστικών και λαμπτήρων. 10. www.sydesys.gr, Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης αποβλήτων ηλεκτρικών στηλών και συσσωρευτών βιομηχανίας και οχημάτων. 11. www.eltepe.gr, Eθνικό Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης αποβλήτων λιπαντικών ελαίων. 12. www.ecoelastika.gr, Συλλογικό Σύστημα Εναλλακτικής Διαχείρισης μεταχειρισμένων ελαστικών. 13. http://kpe-edess.pel.sch.gr, ΚΠΕ Έδεσσας-Γιαννιτσών, Eθνικό Δίκτυο Π.Ε.: «Απορρίμματα: Τα χρήσιμα... άχρηστα». 14. http://www.eepf.gr, ΕΕΠΦ, Δίκτυο Π.Ε.: Φύση χωρίς σκουπίδια. 15. http://www.solidwaste.org/sub8222.php?id=4868, Spokane Regional Solid Waste System. 16. http://www.ypeka.gr, YΠEKA, Εν. Περιβάλλον: Διαχείριση αποβλήτων, Ανακύκλωση. 17. http://www.iswa.org, Ιnternational Solid Waste Association. 18. http://wasptool.hua.gr/index.php?option=com_content&view=article&id=48&itemid=78&lang=el, Eυρωπαϊκό πρόγραμμα «Εργαλείο WASP» (Waste Prevention). 19. http://freegan.info/ 20. www.econews.gr (Eνότ. : «Ανακύκλωση», «Ρύπανση») 21. http://ec.europa.eu/environment/waste/index.htm, Εuropean Commission. 22. http://www2.keelpno.gr/blog/?p=2867, ΚΕΕΛΠΝΟ, Διαχείριση στερεών αποβλήτων. 23. www.elinyae.gr/el/lib_file_upload/skordilis.1355143874875.pdf, Σκορδίλης, Αδ., H Aνακύκλωση Αποβλήτων στην Ελλάδα, Αθήνα 2012. 24. http://www.esdkna.gr/esdkna.htm, ΕΣΔΚΝΑ, Ενιαίος Σύνδεσμος Δήμων και Κοινοτήτων ν. Αττικής 25. http://www.epa.gov/osw/nonhaz/municipal/pubs/msw07-fs.pdf, EPA, U.S. Environmental Protection Agency, 2008. 26. http://www.recyclenow.com/ 27. www.ec.gc.ca/education, Environment Canada 28. http://www.wikihow.com /Avoid-Creating-Trash. 29. earth911.com/how-to-reduce-your-household-waste. 30. www.greenpeace.org/greece/el, Κατηγορία: Τοξικά, Ηλεκτρονικά απόβλητα - το πρόβλημα και οι λύσεις, 02-02-2010, Νέος Οδηγός για πιο Πράσινα Ηλεκτρονικά!, 21-01-2010. 31. http://www.paseppe.gr /Contents.aspx?CatId=23, ΠΑΣΕΠΠΕ, Πανελλήνιος Σύνδεσμος Επιχειρήσεων Προστασίας Περιβάλλοντος, Εν.: Απόψεις (Θεματική Στρατηγική για την αποφυγή των αποβλήτων και την Ανακύκλωση). 32. http://aix.meng.auth.gr /lhtee/,εν.: Education, (Solid Waste Management). 33. http://www.diaamath.gr, ΔΙΑΑΜΑΘ, Διαχείριση Απορ/των Ανατολικής Μακεδονίας-Θράκης (Eνότητες: Οδηγός πολίτη, Ανακύκλωση, Έργα υποδομής). 34. http://epp.eurostat.ec.europa.eu/statistics_explained/index.php/waste_statistics/el, European Commission, Eurostat, Στατιστικές αποβλήτων-μακροπρόθεσμες τάσεις. 35. http://www.eedsa.gr/contents.aspx?catid=95, Eλληνική Εταιρεία Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων. 36. http://www.opengov.gr/ypes/?p=1245, Υπουργείο Εσωτερικών, Άρθρο 13: Σύσταση Περιφερειακών Συνδέσμων-Φορέων Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων 37. http://www.opengov.gr/minenv/?p=1699, YΠΕΚΑ, Άρθρο 11 (άρθρο 11 της Οδηγίας): Επαναχρησιμοποίηση και Ανακύκλωση. 38. http://www.opengov.gr/minenv/?p=1702, ΥΠΕΚΑ, Άρθρο 8 (άρθρο 8 της Οδηγίας): Διευρυμένη ευθύνη του παραγωγού. 39. www.esdak.gr, Ενιαίος Σύνδεσμος Διαχείρισης απορριμμάτων Κρήτης. 40. http://www.epa.gov/epawaste/conserve/tools/payt/index.htm, Environmental Protection Agency, U.S., Pay as you trrow. 41. http://wastezero.com/next-generation-pay-as-you-throw/how-it-works.aspx, 42. http://www.ecodesign.gr/presentation_gr.html, Δημόπουλος, Παν., Αποσυναρμολόγηση ΑΗΗΕ. 43. http://www.howtocompost.org/ 44. www.uest.gr/comwaste/presentations/presentation_eleni.doulami.ppt, Δουλάμη, Ελ., Κομποστοποίηση οργανικού κλάσματος οικιακών απορριμμάτων, 28-11-2005. 45. http://www.eea.europa.eu/el/simata-eop-2010/semata-2012/analutike-proseggise/trophika-apobleta, Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος, Τροφικά Απόβλητα, 28-06-2012. 46. http://www.hilaryinwood.ca, Hilary Inwood, Art-Education-Environment. 47. http://www.eea.europa.eu/el/simata-eop-2010/semata-2012/arthra/o-kuklos-tes-katanaloses-kai, Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος, Ο κύκλος της κατανάλωσης και οι προεκτάσεις του, 03-07-2012. 48. http://www.storyofstuff.org/movies-all/story-of-stuff/, Leonard, Annie, 2007. 49. http://www.youtube.com/watch?v=ys54fmm-8oo, Ανακύκλωση συσκευών - Δεν είναι παραμύθι. 50. http://www.aiff.gr/article.asp?catid=24150&subid=2&pubid=15171017, ντοκυμαντέρ με θέμα: Η πρώτη ύλη (Row Material), Καρακέπελης, Xρ., 2011. 51. www.midwayfilm.com, Jordan, Chris. Δ. ΒIBΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ 1. Jarvis, P. (2003), Adult and continuing education theory and practice, 2η έκδ. Ανατυπωμένη, Rontledge, London, N. York. 2. Jarvis, Peter (2004), Συνεχιζόμενη εκπαίδευση και κατάρτιση: θεωρία και πράξη (μτφρ. Αλεξ. Μανιάτη), Μεταίχμιο, Αθήνα. 3. Κόκκος, Αλ. (2005), Εκπαίδευση ενηλίκων: Ανιχνεύοντας το πεδίο, Μεταίχμιο, Αθήνα. 4. Πολέμη-Τοδούλου, Μ. (2005), Μεθοδολογία Εκπαίδευση Ενηλίκων, τόμ. Γ. 5. Η Αξιοποίηση της ομάδας στην εκπαίδευση ενηλίκων, Πάτρα, Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο. 43

«Δεν μπορείς να μεγαλώνεις μια νέα γενιά ανθρώπων, λέγοντάς τους ότι μπορούν να έχουν όσα έχουμε εμείς κι ακόμη περισσότερα! Μπορούν να έχουν περισσότερα, αλλά θα πρέπει να μετρήσουμε την ποιότητά τους με διαφορετικό τρόπο και, επιπλέον, να μετρήσουμε με διαφορετικό τρόπο και τη φτώχεια. Ζούμε σ ένα δανεικό πλανήτη. Είναι ουσιαστικό το γεγονός ότι οι νέοι μεγαλώνουν τώρα με μια αντίληψη της θέσης τους στον πλανήτη διαφορετική από την αντίληψη που επικρατούσε στις τελευταίες δύο γενιές. Πρέπει να δουν τον εαυτό τους στο πλαίσιο του όλου Οικοσυστήματος!» (Rachel Kyte, Δ/ντρια, «Γυναίκες για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη») Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ ΕΣΠΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ 2007-2013 πρόγραµµα για την ανάπτυξη ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Ευρωπαϊκό Με Κοινωνικό τη συγχρηματοδότηση Ταμείο της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης ΕΣΠΑ 2007-2013 πρόγραµµα για την ανάπτυξη ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΙΔΡΥΜΑ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΘΗΣΗΣ ΝΕΟΛΑΙΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ - Τροιζήνας - Μεθάνων Δ/νση: Αλ. Παναγούλη & Μονεμβάσιας 1, 186 48 Δραπετσώνα Τηλ.: 210 46 24 627-210 46 18 297, Fax: 210 46 12 422 ΜΑΘΗΣΗΣ Ηλ. διεύθυνση: mail@kpe-drapets.att.sch.gr Ιστοσελίδα: www.kpedrapetsonas.gr DRAPETSONA - TRIZINA - METHANΑ CENTER OF ENVIRONMENTAL EDUCATION 1 Alex. Panagouli & Monemvasias Str., GR-186 48 Drapetsona, Piraeus - Greece Tel.: 210 46 24 627-210 46 18 297, Fax: 210 46 12 422 E-mail: mail@kpe-drapets.att.sch.gr Webite: www.kpedrapetsonas.gr