ΔΕΛΣΙΟ ΣΤΠΟΤ Οι πακολογιεσ τθσ μοντερνασ ηωθσ ςυχνα περιγραφθκαν ωσ πακολογιεσ του πωσ κανεισ βιωνει και διακετει τον χρονο - τελευταια καπου ωσ επιταχυνςθ. Ο φιλοςοφοσ Byung-Chul Han ςτθ μελετθ του δειχνει οτι αυτεσ οι αναλυςεισ διαλανκανουν το ιδιωσ προβλθμα. Ρολυ περιςςοτερο ειναι θ απολυτοποιθςθ τθσ vita activa με τθν εμφαςθ ςτθν υποκειμενικοτθτα και ςτθν πραξθ, που οδθγουν ςε απωλεια χρονου και κοςμου, νοθματοσ και διαρκειασ - αρχιηοντασ ςτουσ Νεοτερουσ Χρονουσ μεχρι τθ ςθμερινθ ενεργθτικθ κοινωνια. Στθν πραγματικοτθτα θ αιςκθςθ τθσ επιταχυνςθσ εμφανιηεται ωσ απουςα εμπειρια τθσ διαρκειασ θ οποια λειπει ςτο μοντερνο υποκειμενο ενωπιον ενοσ κοςμου υποβακμιςμενου ςτο απλα πραγματοποιθςιμο και παροντικο. Οχι ςτρατθγικεσ τθσ επιβραδυνςθσ αλλα μονο μια επικαιρθ αναηωογονθςθ μιασ vita contemplativa - μιασ τεχνθσ του να εχεισ καιρο - μπορει να εξιςορροπθςει τθν vita activa και, μετα απο το τελοσ των μεγαλων αφθγθςεων,να ξανακερδιςει κοςμο και χρονο. 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΔΕΛΣΙΟ ΣΤΠΟΤ... 1 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ... 2 ΠΡΟΛΟΓΟ... 3 ΛΑΘΟ ΧΡΟΝΟ... 5 ΧΡΟΝΟ ΧΩΡΙ ΕΤΩΔΙΑ... 13 (ΣΑΧΤΣΗΣΑ ΣΗ ΙΣΟΡΙΑ)... 15 (ΑΠΟ ΣΗΝ ΕΠΟΧΗ ΣΟΤ ΕΜΒΑΣΗΡΙΟΤ ΣΗΝ ΕΠΟΧΗ ΣΟΤ ΒΟΜΒΟΤ)... 15 (ΠΑΡΑΔΟΞΟΣΗΣΑ ΣΟΤ ΠΑΡΟΝΣΟ)... 15 (ΕΤΩΔΑΣΟ ΚΡΤΣΑΛΛΟ ΣΟΤ ΧΡΟΝΟΤ)... 15 (ΕΠΟΧΗ ΣΟΤ ΑΓΓΕΛΟΤ)... 15 ΕΤΩΔΑΣΟ ΡΟΛΟΪ: ΜΙΑ ΤΝΣΟΜΗ ΠΑΡΕΚΒΑΗ ΣΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΙΝΑ... 16 (ΚΤΚΛΙΟ ΧΟΡΟ ΣΟΤ ΚΟΜΟΤ)... 20 (Η ΟΜΗ ΣΟΤ ΞΤΛΟΤ ΣΗ ΒΑΛΑΝΙΔΙΑ)... 20 Η ΒΑΘΙΑ ΠΛΗΞΗ... 21 VITA CONTEMPLATIVA... 25 Ι. ΜΙΑ ΤΝΣΟΜΗ ΙΣΟΡΙΑ ΣΗ ΧΟΛΗ... 25 (2. ΔΙΑΛΕΚΣΙΚΗ ΚΤΡΙΟΤ ΚΑΙ ΔΟΤΛΟΤ)... 32 (3. VITA ACTIVA, Η ΠΕΡΙ ΣΗ ΖΩΗ ΣΗ ΔΡΑΗ)... 32 4. Η VITA CONTEMPLATIVA, Η ΠΕΡΙ ΣΗ ΣΟΧΑΣΙΚΗ ΖΩΗ... 33 ΟΠΙΘΟΦΤΛΛΟ... 39 2
ΠΡΟΛΟΓΟ Θ ςθμερα υφιςταμενθ κριςθ του χρονου δεν καλειται επιταχυνςθ. Θ εποχθ τθσ επιταχυνςθσ θδθ εχει περαςει. Ο,τι ςθμερα αντιλαμβανομαςτε ωσ επιταχυνςθ ειναι μονο ενα απο τα ςυμπτωματα του διαςκορπιςμου του χρονου. Θ ςθμερινθ κριςθ του χρονου αναγεται ςε μια δυςχρονια που οδθγει ςε ποικιλλεσ διαταραχεσ και παρανοθςεισ του χρονου. Στον χρονο λειπει ενασ ρυκμοσ που να βαηει ςε ταξθ. Ετςι ξεφευγει απο το μετρο. Θ δυςχρονια κανει τον χρονο τροπον τινα να ςβουριηει. Θ αιςκθςθ πωσ θ ηωθ επιταχυνεται, ςτθν πραγματικοτθτα ειναι μια αντιλθψθ του χρονου που ςβουριηει ατακτα. Θ δυςχρονια δεν ειναι το αποτελεςμα τθσ επιτεταμενθσ επιταχυνςθσ. Υπευκυνθ για τθν επιταχυνςθ ειναι προπαντων θ ατομικοποιθςθ του χρονου. Σ' αυτθν αναγεται και θ αιςκθςθ πωσ ο χρονοσ περνα πολυ πιο γοργα απο παλιοτερα. Λογω του χρονικου διαςκορπιςμου δεν ειναι δυνατθ καμια εμπειρια τθσ διαρκειασ. Τιποτα δεν ςυγκρατει τον χρονο. Θ ηωθ δεν εμπεδωνεται πλεον ςτο μορφωμα τθσ ταξθσ, θ ςτισ ςυντεταγμενεσ που κεςπιηουν μια διαρκεια. Φευγαλεα κι εφθμερα ειναι και τα πραγματα με τα οποια κανεισ ταυτιηεται. Ετςι κανει γινεται ριηικα παροδικοσ ο ιδιοσ. Θ ατομικοποιθςθ τθσ ηωθσ ςυμβαδιηει με μια ατομιςτικθ ταυτοτθτα. Κανεισ εχει μονο τον εαυτο του, το μικρο εγω. Κανεισ τροπον τινα αδυνατιηει ωσ προσ χωρο και χρονο, μαλιςτα ωσ προσ κοςμο, ωσ προσ ςυνειναι. Θ ανεχεια ωσ προσ κοςμο ειναι δυςχρονικο φαινομενο. Κανει τον ανκρωπο να ςυρρικνωνεται ςτο μικρο του ςωμα, το οποιο προςπακει να κραταει υγιεσ μ' ολα τα μεςα. Αφου αλλιωσ δεν εχει απολυτωσ τιποτε. Θ υγεια του ευκραυςτου κορμιου του υποκακιςτα κοςμο και κεο. Τιποτα δεν διαρκει περαν του κανατου. Ετςι ςθμερα πεφτει ςε καποιον ιδιαιτερα βαρυ να πεκανει. Και γερναει διχωσ να γινει γεροσ. Το παρον βιβλιο παρακολουκει ιςτορικα και ςυςτθματικα τισ αιτιεσ και τα ςυμπτωματα τθσ δυςχρονιασ. Ομωσ ςυλλογαται και τισ δυνατοτθτεσ μιασ αναρρωςθσ. Εδω αναηθτουνται μεν ετεροχρονιεσ θ ουχρονιεσ, ομωσ θ παρουςα μελετθ δεν περιοριηεται ςτθν ανευρεςθ και ςτθν αποκαταςταςθ αυτων των αςυνθκιςτων θ μθ κακθμερινων τοπων τθσ διαρκειασ. Ρολυ περιςςοτερο μεςω μιασ ιςτορικθσ αναςκοπθςθσ εφιςταται προοπτικα θ προςοχθ ςτο οτι θ ηωθ, μεχρι και τθν κακθμερινοτθτα, πρεπει να παρει αλλθ μορφθ ωςτε να αποςοβθκει εκεινθ θ κριςθ του χρονου. Δεν πενκειται θ εποχθ τθσ αφθγθςθσ. Το τελοσ τθσ αφθγθςθσ, το τελοσ τθσ ιςτοριασ δεν χρειαηεται να ςυνεπιφερει ενα χρονικο κενο. Ρολυ περιςςοτερο διανοιγει τθ δυνατοτθτα ενοσ χρονου ηωθσ που βγαινει διχωσ κεολογια και τελεολογια, που και παλι εχει μια ευωδια δικθ του. Ομωσ προχποκετει μια αναηωογονθςθ τθσ vita contemplativa. Θ ςθμερινθ κριςθ του χρονου ςυςχετιηεται πρωτευοντωσ με τθν απολυτοποιθςθ τθσ vita activa. Αυτθ οδθγει ςε μια επιταγη τησ εργαςιασ θ οποια υποβακμιηει τον ανκρωπο ςε animal laborans. Θ υπερκινητικοτητα τθσ κακθμερινοτθτασ αφαιρει απο τθν ανκρωπινθ ηωθ κακε ςτοιχειο ςτοχαςτικοτθτασ, κακε ικανοτθτα να εχεισ καιρο. Οδθγει ςε απωλεια κοςμου και χρονου. Οι λεγομενεσ ςτρατθγικεσ επιβραδυνςθσ δεν παραμεριηουν αυτθν τθν κριςθ του χρονου. Μαλιςτα ςυγκαλυπτουν το ιδιωσ προβλθμα. Αναγκθ ειναι μια αναηωογονθςθ τθσ vita contemplativa. Θ 3
κριςθ του χρονου κα εχει ξεπεραςτει πρωτα τθν ςτιγμθ που θ vita activa ςτθν κριςθ τθσ προςλαβει και παλι τθν vita contemplativa εντοσ τθσ. 4
ΛΑΘΟ ΧΡΟΝΟ... ωςτε ςτον αργο καιρο καποια να ςτεκουν. Friedrich Hölderlin Εκπλθκτικα επικαιροσ ειναι ο "τελευταιοσ ανκρωποσ" του Nietzsche. Τθν "υγεια", που ςθμερα αιρεται ςε απολυτθ αξια, ακομθ και ςε κρθςκεια, τθν "τιμα" θδθ ο τελευταιοσ ανκρωποσ. 1 Επιπλεον ειναι και θδονιςτθσ. Ετςι εχει "τισ μικρεσ του χαρεσ για τθ μερα και τισ μικρεσ του χαρεσ για τθ νυχτα". Νοθμα και αποκυμια δινουν τθ κεςθ τουσ ςε θδονθ και απολαυςθ: " Τι ειναι αγαπθ; Τι ειναι πλαςθ; Τι ειναι αποκυμια; Τι ειναι αςτερι; ετςι ρωτα ο τελευταιοσ ανκρωποσ και κανει ματακια." Τελικα θ μακροχρονθ, υγιθσ μα χωρισ ςυμβαντα ηωθ, του γινεται οντωσ αφορθτθ. Ετςι παιρνει ναρκωτικα και τελικα πεκαινει εναν κανατο απο ναρκωτικα: "Ροτε-ποτε λιγο φαρμακι: κανει ευχαριςτα ονειρα. Και ςτο τελοσ πολυ φαρμακι για ευχαριςτο κανατο." Ραραδοξωσ θ ηωθ του, τθν οποια κοιταηει να επιμθκυνει ατελειωτα με αυςτθρθ υγιεινθ, τελειωνει προωρα. Αντι να πεθανει, τελειωνει ςε λαθοσ χρονο. Οποιοσ δεν μπορει να πεκανει ςτον ςωςτο χρονο πρεπει να τελειωνει ςε λακοσ χρονο. Ο κανατοσ προχποκετει οτι θ ηωθ ςυντελειται επι τουτου. Κακοτι ειναι μορφη τελειωςησ. Οταν αφαιρειται απο τθ ηωθ κακε μορφθ νοθμονοσ ςυντελεςθσ, τοτε τελειωνει ςε λακοσ χρονο. Ειναι δυςκολο να πεκανεισ ς' εναν κοςμο ςτον οποιο τελειωςθ και ςυντελεςθ παραμεριςτθκαν απο μια προοδο διχωσ τελοσ και κατευκυνςθ, μια μονιμθ ατελεια και ξαναξεκινθμα, επομενωσ ς' εναν κοςμο οπου 10 θ ηωθ δεν ςυντελειται ςε ενα μορφωμα ςε μια ολοτθτα. Ετςι θ πορεια τθσ ηωθσ διακοπτεται αποτομα ςε λακοσ χρονο. Θ επιταχυνςθ του ςθμερα οφειλεται επιςθσ ςτθ γενικθ ανικανοτθτα τελειωςθσ και ςυντελεςθσ. Ο χρονοσ χιμα προσ τα μπροσ και δεν φτανει ςε καμια ςυντελεςθ γιατι δεν κρατειται απο καμια χρονικθ βαρυτθτα. Θ επιταχυνςθ ειναι λοιπον θ εκφραςθ τθσ ρθξθσ ενοσ χρονικου φραγματοσ. Δεν υπαρχουν πια φραγματα που να κανονιηουν, να αρκρωνουν θ να ρυκμιηουν τθ ροθ του χρονου, που να μπορουν να κρατουν και να ςυγκρατουν τον χρονο, που να κρατουν με το ωραιο διπλο νοθμα. Εκει οπου ο χρονοσ χανει κακε ρυκμο, οπου διαχεεται ςτο αχανεσ αςυγκρατθτοσ και απροςανατολιςτοσ, χανεται και κακε ςωςτοσ θ ευθετοσ χρονοσ. Απεναντι ςτο τελοσ ςε λακοσ χρονο ο Ηαρατουςτρα επικαλειται ενα τελειωσ αλλο ειδοσ κανατου: "Ρολλοι πεκαινου πολυ αργα και καποιοι πολυ νωρισ. Ακομα ξενιηει θ διδαχθ: >πεκανε ςτον ςωςτο χρονο!< Ρεκανε ςτο ςωςτο χρονο: αυτο διδαςκει ο Ηαρατουςτρα. Βεβαι οποιοσ δεν ηει ςτον ςωςτο χρονο, πωσ κα γινοταν να πεκανει ςτον ςωςτο 1 Friedrich Nietzsche: Also sprach Zarathustra, Kritische Gesamtausgabe, 6. Abteilung, 1. Band, Berlin 1968, ς. 14. 5
χρονο;" 2 Οι ανκρωποι εχουν χαςει ολοτελα το αιςκθτθριο για τον ςωςτο χρονο. Αυτο παραμεριηει για τον λακοσ χρονο. Επιςθσ ο κανατοσ ερχεται ςε λακοσ χρονο ςαν τον κλεφτθ: "Ομωσ το ιδιο μιςθτοσ και ςτον αγωνιηομενο και ςτον νικθτθ ειναι ο κανατοσ ςασ με το ςαρδωνειο χαμογελο που γλιςτρα μεςα ςαν τον κλεφτθ - και παλι ερχεται ωσ ο κυριοσ." Κακε ελευκερια ωσ προσ τον κανατο, που κα τον ςυμπεριλαμβανε ςτθ ηωθ εκπεφραςμενα ειναι αδυνατθ. Ο Nietzsche οραματιηεται εναν "επιτελουντα κανατο" ο οποιοσ, αντι να ειναι τελοσ ςε λακοσ χρονο, διαμορφωνει ενεργθτικα τθν ιδια τθ ηωθ. Απεναντι ς' εκεινουσ τουσ "ςκοινοποιουσ" *Σ.τ.μ.: Καταςκευαηαν ςκοινια ςτριβοντασ τισ κλωςτεσ (κλωςματα) μεταξυ τουσ. Βλ. http://www.volksen.de/volksen-historisch/alte-berufe-und-taetigkeiten/dieseildreher.htm+ τθσ πολυχρονθσ ηωθσ ο Ηαρατουςτρα εκκετει τθ διδαχθ του για τον ελευθερο κανατο: "Τον επιτελουντα κανατο ςασ δειχνω, που για τουσ ηωντεσ γινεται κεντρι και ταμα." Και θ "ελευκερια για τον κανατο" του Heidegger δεν λεει κατι αλλο. Απο τον κανατο αφαιρειται ο λακοσ χρονοσ του με το οτι περιλαμβανεται ςτο παρον, ςτθ ηωθ ωσ μορφοποιουςα, επιτελουςα δυναμθ. 3 Τοςο ο ελευκεροσ, επιτελων κανατοσ του Nietzsche οςο και θ ελευκερια προσ τον κανατο του Heidegger οφειλονται ςε μια χρονικθ βαρυτθτα που φροντιηουν ϊςτε τα παρελκοντα και τα μελλοντα να εκτεινονται ςτο παρον θ να το περικλειουν. Αυτθ θ χρονικθ ενταςθ λυνει το παρον απο τθν ατερμονα και απροςανατολιςτθ προοδο του και το φορτιηει με ςθμαςιοτθτα. Ο ςωςτοσ χρονοσ, θ θ ςωςτθ ωρα προκυπτει μονο ςτο πλαιςιο μιασ ςυςχετιςθσ των χρονικων διαςταςεων ςε εναν προςανατολιςμενο χρονο. Αντικετα ς' εναν ατομικοποιθμενο χρονο οι ςτιγμεσ μοιαηουν θ μια με τθν αλλθ. Τιποτα δεν διακρινει τθ μια ςτιγμθ απο τθν αλλθ. Θ καταρρευςθ του χρονου διαςκορπιηει τον κανατο και τον κακιςτα ενα τερμα. Ο κανατοσ βαηει ςτθ ηωθ ωσ απροςανατολιςτα προοδευον παρον ενα τελοσ, και μαλιςτα ςε λακοσ χρονο. Γι' αυτο και ςθμερα πεφτει ςε καποιον ιδιαιτερα βαρυ να πεκανει. Τοςο ο Nietzsche οςο και ο Heidegger ςτρεφονται εναντια ςτθν καταρρευςθ του χρονου θ οποια εκχρονιηει τον κανατο και τον κακιςτα τερμα ςε λακοσ χρονο: "Οποιοσ εχει εναν ςτοχο κι εναν κλθρονομο, αυτοσ κελει τον κανατο ςτον ςωςτο χρονο για ςκοπο και κλθρονομο. Και απο ςεβαςμο ςε ςκοπο και κλθρονομο δεν κα κρεμαςει πια μαραμενα ςτεφανια ςτο ιερο τθσ ηωθσ. Αλθκεια, δεν κελω να μοιαςω τουσ ςκοινοποιουσ: τραβανε τα κλωςματα τουσ ςε μακροσ, οπου οι ιδιοι πθγαινουν παντοτε προσ τα πιςω." 4 2 Αυτ., ς. 89. 3 Ρρβλ. Martin Heidegger: Sein und Zeit, Tübingen 1993, ς. 384: "Μονο θ ελευκερια για τον κανατο δινει απαξ δια παντοσ ςτο Dasein τον ςκοπο και ωκει τθν υπαρξθ ςτθν περατοτθτα τθσ. Θ αναλθφκειςα περατοτθτα τθσ υπαρξθσ τθν αρπαηει απο τθν ατελειωτθ ποικιλομορφια των προςφερομενων κοντινων δυνατοτθτων του βολεματοσ, τθσ επιπολαιοτθτασ, τθσ υποτελειασ και φερνει το Dasein πιςω ςτθν απλοτθτα τθσ μοιρασ του." 4 Friedrich Nietzsche: Also sprach Zarathustra, ο.π, ς. 89. 6
Ο Nietzsche επικαλειται εμφατικα "κλθρονομο" και "ςκοπο". Ρροφανωσ δεν εχει ςυνειδθςθ ολων των επιπτωςεων του κανατου του κεου. Στα επακολουκα φαινομενα του ανθκει τελικα και το τελοσ τθσ ιςτοριασ, δθλαδθ το τελοσ "κλθρονομου" και "ςκοπου". Ο κεοσ δρα ωσ ςτακεροποιθτθσ του χρονου. Φροντιηει για ενα διαρκεσ, αεναο παρον. Ετςι ο κανατοσ του ςτιγμοποιει τον ιδιο τον χρονο, του αφαιρει κακε κεολογικθ, τελεολογικθ, ιςτορικθ εκταςθ. Το παρον ςυρρικνωνεται και γινεται μια φευγαλεα χρονικθ ςτιγμη. Το παρον δεν ςερνει μαηι του καμια μακρια ουρα των παρελκοντων και των μελλοντων. Μετα τον κανατο του κεου, εμπροσ ςτο τελοσ τθσ ιςτοριασ που πλθςιαηει, ο Nietzsche αναλαμβανει τθν δυςκολθ προςπακεια να αποκαταςτθςει τθ διαςταςθ του χρονου. Θ ιδεα τθσ "αεναθσ επανακαμψθσ του ιδιου" δεν ειναι μονο θ εκφραςθ ενοσ amor fati. Ειναι ακριβωσ θ προςπακεια να αποκαταςτακει θ μοιρα, μαλιςτα ο χρονοσ τησ μοιρασ. Ο "Κανεισ" του Heidegger 5 ςυνεχιηει τον "τελευταιο ανκρωπο" του Nietzsche. Τα χαρακτθριςτικα που αποδιδει ςτον "Κανενα" ιςχυουν ολοτελα και για τον τελευταιο ανκρωπο. Ο Nietzsche τον χαρακτθριηει ωσ εξθσ: "Ο κακενασ κελει τα ιδια, κακενασ ειναι ιδιοσ: οποιοσ νιωκει αλλιωσ παει εκελοντικα ςτο τρελοκομειο." Ο "Κανεισ" του Heidegger ειναι επιςθσ χρονικο φαινομενο. Θ καταρρευςθ του χρονου ςυμβαδιηει με μια αυξανομενθ μαηικοποιθςθ και ομοιομορφια. Θ αυκεντικθ υπαρξθ, το ατομο με εμφατικθ εννοια εμποδιηει τθν απροςκοπτθ λειτουργια του "Κανενοσ", δθλ. τθσ μαηασ. Θ επιταχυνςθ τθσ διαδικαςιασ τθσ ηωθσ εμποδιηει να διαμορφωκουν αποκλινουςεσ μορφεσ, να διαφοροποιθκουν τα πραγματα, να αναπτυξουν αυτονομεσ μορφεσ. d.h. der Masse. Ρροσ τουτο λειπει απο τον χρονο θ ωριμοτθτα. Σ' αυτθν τθν οπτκθ ο "τελευταιοσ ανκρωποσ" του Nietzsche ελαχιςτα διαφερει απο τον "Κανενα" του Heidegger. Απεναντι ςτθν καταρρευςθ του χρονου ςε απλθ διαδοχθ ςτιγμιαιου παροντοσ και ο Heidegger επικαλειται "κλθρονομια" και "παραδοςθ". Κακε το "καλο" ειναι "κλθρονομια". 6 Θ "αυκεντικθ υπαρξθ" προχποκετει τθν "παραδοςθ μιασ κλθρονομιασ". Αυτθ ειναι θ "επαναλθψθ" που "αποκρινεται ςτθ δυνατοτθτα τθσ υπαρξαςασ υπαρξθσ * +". 7 "Κλθρονομια" και "παραδοςθ" πρεπει να κεςπιςουν μια ιςτορικθ ςυνεχεια. Εμπροσ ςτθ γοργθ διαδοχθ του "νεου" γινεται επικλθςθ του "παλαιου". Το "Ειναι και χρονοσ" του Heidegger ειναι μια προςπακεια, εμπροσ ςτο τελοσ τθσ ιςτοριασ που πλθςιαηει, αυτθ να αναςυςτακει, και μαλιςτα ςε κενη μορφη, μια ιςτορια επομενωσ θ οποια χωρισ περιεχομενα διατρανωνει μονο τθ δυναμθ τθσ χρονικθσ μορφθσ τθσ. 5 Ρρβλ. αυτ., ς. 126κ.ε.: "Κατα τθ χρθςθ δθμοςιων ςυγκοινωνιων, κατα τθ χρθςιμοποιθςθ των μεςων ενθμερωςθσ (εφθμεριδα) κακε αλλοσ ειναι οπωσ ο αλλοσ. * + Απολαμβανουμε και διαςκεδαηουμε οπωσ κανεισ διαςκεδαηει, ηουμε, βλεπουμε και κρινουμε λογοτεχνια και τεχνθ οπωσ κανεισ βλεπει και κρινει." 6 αυτ., ς. 383. 7 αυτ., ς. 386. 7
Σθμερα τα πραγματα που εξαρτωνται απο τον χρονο παλιωνουν πολυ γρθγοροτερα απο παλιοτερα. Γινονται ςτα γρθγορα παρελκοντα κι ετςι αποςυρονται απο τθν προςοχθ. Το παρον ςυρρικνωνεται ςτθν αιχμθ τθσ επικαιροτθτασ. Αυτθ δεν εχει πλεον διαρκεια. Εμπροσ ςτθν κυριαρχια ενοσ ςτιγμιαιου ανιςτορικου παροντοσ ο Heidegger ηθτα θδθ μια "αποπαροντικοποιηςη του ςθμερα". 8 Το αιτιο τθσ ςυρρικνωςθσ του παροντοσ, θ τθσ διαρκειασ που χανεται δεν ειναι, οπωσ λανκαςμενα πιςτευουν, θ επιταχυνςθ. 9 Θ ςχεςθ μεταξυ του χαμου τθσ διαρκειασ και τθσ επιταχυνςθσ ειναι πολυ πιο περιπλοκθ. Ο χρονοσ χιμα προσ τα μπροσ ςαν χιονοςτιβαδα ακριβωσ επειδθ δεν εχει πλεον εντοσ του κανενα κρατημα. Εκεινα τα ςθμεια του παροντοσ, μεταξυ των οποιων δεν υφιςταται πλεον καμια ελκτικθ δυναμθ, εκλυουν τθν ορμθ του χρονου, τθν απροςανατολιςτθ επιταχυνςθ των διαδικαςιων θ οποια, λογω τησ ελλειψησ κατευθυνςησ, δεν ειναι πλεον επιταχυνςθ. Θ επιταχυνςθ με τθν ακριβθ εννοια προχποκετει κατευκυνομενεσ τροχιεσ. Θ ιδια θ αλθκεια ειναι χρονικο φαινομενο. Ειναι αντανακλαςθ του διαρκουντοσ, αεναου παροντοσ. Θ ορμθ του χρονου, το ςυρρικνουμενο, φευγαλεο παρον τθν υποςκαπτει. Επιςθσ θ εμπειρια εγκειται ςε μια χρονικθ εκταςθ, ςε μια διαπλοκθ χρονικων οριηοντων. Για το υποκειμενο τθσ εμπειριασ τα παρελκοντα δεν εχουν απλα εξαφανιςτει θ απορριφκει. Ρολυ περιςςοτερο παραμενουν ςυςτατικα του παροντοσ του, τθσ αυτοκατανοθςθσ του. Ο αποχωριςμοσ δεν κανει τθν παρουςια των περαςμενων αχνοτερθ. Μπορει μαλιςτα και να τθν εμβακυνει. Το εκλιπον δεν εχει αποκοπει τελειωσ απο το παρον τθσ εμπειριασ. Ρολυ περιςςοτερο μενει διαπεπλεγμενο μ' αυτθν. Και το υποκειμενο τθσ εμπειριασ πρεπει να μενει ανοιχο για το αιφνιδιο και αβεβαιο του μελλοντοσ. Διαφορετικα παγιωνεται ςε εργατθ ο οποιοσ απλα απεργαηεται τον χρονο. Δεν αλλαηει. Οι αλλαγεσ αποςτακεροποιουν τθν εργαςιακθ διαδικαςια. Αντικετα το υποκειμενο τθσ εμπειριασ ποτε δεν ειναι ομοιο με τον εαυτο του. Κατοικει τθ μεταβαςθ μεταξυ των παρελκοντων και των μελλοντων. Θ εμπειρια περιλαμβανει ενα ευρυ χρονικο διαςτθμα. Ειναι πολυ εντονα χρονικθ, ςε αντικεςθ με το βιωμα που ειναι ςτιγμιαιο, χρονικα φτωχο. Θ γνωςθ ειναι το ιδιο εντονα χρονικθ οπωσ θ εμπειρια. Αντλει τθ δυναμθ τθσ τοςο απο τα περαςμενα οςο και απο τα μελλοντα. Ρρωτα μεςα απο αυτθν τθ διαπλοκθ χρονικων οριηοντων θ γνωςθ γινεται επιγνωςθ. Αυτθ θ χρονικθ ςυμπυκνωςθ διακρινει τθν επιγνωςθ και απο τθν πλθροφορια, θ οποια ειναι τροπον τινα κενθ χρονου θ αχρονθ με ςτερθτικθ εννοια. Λογω αυτθσ τθσ χρονικθσ ουδετεροτθτασ οι πλθροφοριεσ μπορουν να αποκθκευονται και να ανακαλουνται κατα βουλθςθ. Οταν απο τα πραγματα αφαιρειται θ μνθμθ, γινονται πλθροφοριεσ, θ και ειδθ εμποριου. Απωκουνται ς' εναν χρονικα κενο, ανιςτορικο χωρο. Τθσ αποκθκευςθσ τθσ πλθροφοριασ προθγειται θ αποςβεςθ τθσ μνθμθσ του ιςτορικου χρονου. 8 αυτ., ς. 391. 9 Αυτο το απλο ςχθμα ακολουκει ο Hartmut Rosa ςτθ μονογραφια του: Beschleunigung. Die Veränderung der Zeitstrukturen in der Moderne, Frankfurt a.m. 2005. 8
Οπου ο χρονοσ καταρρεει ςε απλθ διαδοχθ ςτιγμιαιου παροντοσ, χανει και κακε διαλεκτικθ ενταςθ. Θ ιδια θ διαλεκτικθ ειναι ενα πολυ εντονα χρονικο ςυμβαν. Θ διαλεκτικθ κινθςθ οφειλεται ςε μια περιπλοκθ διαπλοκθ χρονικων οριηοντων, δθλαδθ ς' ενα οχι-ακομη του ηδη. Αυτο που ειναι ςτο εκαςτοτε παρον αφανωσ παρον τθν αποςπα εξω απο τον εαυτο τθσ και τθν κανει να περιερχεται ςε κινθςθ. Θ διαλεκτικθ ωςτικθ δυναμθ προκυπτει απο τθν χρονικθ ενταςθ αναμεςα ς' ενα Θδθ κι ενα Οχι-Ακομα, μεταξυ ενοσ περαςμενου κι ενοσ μελλοντοσ. Σε μια διαλεκτικθ διαδικαςια το παρον ειναι γεματο ενταςθ, ενω ςτο παρον ςθμερα κακε ενταςθ λειπει. Το παρον που εχει αναχκει ςτθν αιχμθ τθσ επικαιροτθτασ, ςτο επιπεδο τθσ πραξθσ επιτεινει τον λακοσ χρονο. Υποςχεςθ, δεςμευςθ θ πιςτθ π.χ. ειναι γνθςια χρονικεσ πρακτικεσ. Δενουν το μελλον κακωσ ςυνεχιηουν το παρον ςτο μελλον και το ςυμπλεκουν. Ετςι παραγουν μια χρονικθ ςυνεχεια που δρα ςτακεροποιθτικα. Αυτθ προςτατευει το μελλον απο τθ βιαιοτθτα του λακοσ χρονου. Εκει που θ πρακτικθ μιασ μακροπροκεςμθσ αυτοδεςμευςθσ, θ οποια κα θταν και μια μορφθ τθσ τελειωςησ, παραμεριηει ςτο αυξανομενο βραχυπροκεςμο, αυξανεται και ο λακοσ χρονοσ, που ςτο ψυχολογικο επιπεδο αντανακλαται ωσ αγχοσ και ανθςυχια. Θ αυξανομενθ αςυνεχεια, θ ατομικοποιθςθ του χρονου καταλυει τθν εμπειρια τθσ ςυνεχειασ. Μ' αυτο ο κοςμοσ γινεται λαθοσ χρονοσ. Θ αντικετικθ εικονα του πλθρουσ χρονου ειναι ο χρονοσ που εκτεινεται περα ςε μια κενθ διαρκεια χωρισ αρχθ και τελοσ. Θ κενθ διαρκεια δεν αντιτικεται ςτον χρονο που χιμα προσ τα εμπροσ, αλλα γειτονευει μ' αυτον. Ειναι τροπον τινα μια αλαλθ μορφθ, θ το αρνθτικο τθσ επιταχυνομενθσ δραςθσ, ο χρονοσ που κα υπολειπονταν οταν δεν κα ειχε πια τιποτα να κανεισ θ να φτιαξεισ, επομενωσ χρονικθ μορφθ τθσ κενθσ δραςθσ. Τοςο θ κενθ διαρκεια οςο και ο χρονοσ που χιμα προσ τα εμπροσ ειναι επακολουκα του εκχρονιςμου. Θ ανθςυχια τθσ επιταχυνομενθσ δραςθσ επεκτεινεται ςτον υπνο. Τθ νυχτα ςυνεχιηεται ωσ κενθ διαρκεια τθσ αχπνιασ: "Ξαγρυπνθ νυχτα: γι' αυτθν υπαρχει μια φορμουλα, βαςανιςτικεσ ωρεσ χωρισ προοπτικθ τελουσ και χαραυγθσ, ςτθ ματαιθ προςπακεια να ξεχαςεισ τθν κενθ διαρκεια. Ομωσ αναςτατωςθ φερνουν οι ξαγρυπνεσ νυχτεσ οπου ο χρονοσ ςυςφιγγεται και γλιςτρα μεςα απο τα δακτυλα *...+ Ομωσ αυτο που φανερωνεται ςε μια τετοια ςυςτολθ των ωρων ειναι θ αντικετικθ εικονα του πλθρουσ χρονου. Οταν ς' αυτον θ δυναμθ τθσ εμπειριασ ςπαηει τα μαγια τθσ διαρκειασ και ςυγκεντρωνει παρελκοντα και μελλοντα ςτο παρον, τοτε ςτθ βιαςυνθ τθσ ξαγρυπνθσ νυχτασ θ διαρκεια φερνει ανυποφορθ φρικθ." 10 Θ εκφραςθ του Adorno "βιαςυνθ τθσ ξαγρυπνθσ νυχτασ" δεν ειναι παραδοξθ γιατι θ βιαςυνθ και θ κενθ διαρκεια εχουν τθν ιδια πθγθ. Η βιαςυνη τησ μερασ κατακυριαρχει τη νυχτα με κενη μορφη. Ο χρονοσ, απο τον οποιο πλεον υφαρπαχκθκαν κακε κρατθμα, κακε ςυγκρατουςα βαρυτθτα, ρεει αςταματθτα. Αυτθ θ ορμθ του χρονου προσ τα εμπροσ, αυτοσ ο χρονοσ που κυλα και φευγει αςυγκρατθτα μεταβαλλει τθ νυχτα ςε κενθ διαρκεια. Καταμεςισ ςτθν εκκεςθ ςτθν κενθ διαρκεια κανενασ υπνοσ δεν ειναι δυνατοσ. 10 Theodor W. Adorno: Minima Moralia, Frankfurt a.m. 1986, ς. 217. 9
Θ κενθ διαρκεια ειναι αναρκροσ, απροςανατολιςτοσ χρονοσ. Σ' αυτον δεν υπαρχει ουτε ενα πριν ουτε ενα μετα με νοθμα, ουτε μνθμθ ουτε προςμονθ. Εμπροσ ςτθν απεραντοςυνθ του χρονου ο βραχυσ ανκρωπινοσ βιοσ ειναι ενα τιποτα. Ο κανατοσ ειναι μια βια που τερματιηει τθ ηωθ ςε λακοσ χρονο. Κανεισ τελειωνει προωρα ςε λακοσ χρονο. Ο κανατοσ δεν κα θτανε βια πλεον αν θταν μια τελειωςη που κα προεκυπτε απο τθ ηωθ, απο τον χρονο τθσ ηωθσ. Μονον αυτθ θ τελειωςθ κακιςτα δυνατο να ηει κανεισ τθ ηωθ μεςα απο αυτθν τθν ιδια μεχρι τελουσ, να πεκαινει ςτον ςωςτο χρονο. Μονο χρονικεσ μορφεσ τθσ τελειωςθσ παραγουν εναντια ςτθν κακθ απεραντοςυνθ μια διρκεια, εναν νοθμονα, πλθρθ χρονο. Και ο υπνοσ, ο καλοσ υπνοσ κα θταν τελικα μια μορφθ τθσ τελειωςθσ. Το "Αναηθτωντασ τον χαμενο χρονο" του Proust αρχιηει χαρακτθριςτικα με τα λογια: "Longtemps, je me suis couchι de bonneheure" (Για πολλα χρονια κοιμομουν νωρισ). Θ μεταφραςθ εξαφανιηει το "bonne heure" ολοτελα. Ρροκειται για μια μακροπνοθ λεξθ για τον χρονο και τθν ευτυχια (bonheur). Θ bonne heure, ο καλοσ χρονοσ ειναι θ αντικετικθ μορφθ τθσ κακθσ απεραντοςυνθσ, τθσ κενθσ, επομενωσ κακθσ διαρκειασ ςτθν οποια κανενασ υπνοσ δεν ειναι δυνατοσ. Θ ςχαςθ του χρονου, θ ριηικθ αςυνεχεια του χρονου, που δεν επιτρεπει και καμια κυμθςθ, οδθγει ςτθ βαςανιςτικθ αχπνια. Αντικετα οι πρωτεσ παραγραφοι του μυκιςτορθματοσ παρουςιαηουν μια ευτυχιςμενθ εμπειρια ςυνεχειασ. Σκθνοκετειται μια αναλαφρθ αιωρθςθ μεταξυ υπνου, ονειρου και παλι ξυπνθματοσ μεςα ςτθν γλυκια ρευςτοτθτα μνθμονικων και αιςκθτθριακων εικονων, ενα ελευκερο περα-δωκε μεταξυ παρελκοντοσ και παροντοσ, μεταξυ ςτακερθσ ταξθσ και παιχνιδιαρικθσ ςυγχυςθσ. Κανενα ςχιςμα του χρονου δεν κατακρθμνιηει τον πρωταγωνιςτθ ςε κενθ διαρκεια. Ρολυ περιςςοτερο ο κοιμωμενοσ ειναι παικτθσ, οδοιποροσ κι επιςθσ κυριοσ του χρονου: "Ο κοιμωμενοσ εκτεινει ς' εναν κυκλο τριγυρω του το περαςμα των ωρων, τθν ταξθ των ετων και των κοςμων." 11 Ρεριςταςιακα ςυμβαινουν βεβαια και ςυγχυςεισ και ερεκιςμοι. Μα δεν τελειωνουν καταςτροφικα. Ραντα ςπευδει προσ βοθκεια ο "καλοσ αγγελοσ τθσ βεβαιοτθτασ": "* + οταν ξυπνουςα μεςα ςτθ νυχτα δεν θξερα που βριςκομουν, τθν πρωτθ ςτιγμθ ουτε καν ποιοσ θμουν, * + ομωσ κατοπιν μου ερχοταν ςε βοθκεια θ μνθμθ * + τροπον τινα αφ' υψθλου για να με ςυρει εξω απο το τιποτα, απο το οποιο εγω δεν κα τα ειχα καταφερει να βγω ο ιδιοσ. Σ' ενα δευτερολεπτο διατρεχα αιωνεσ πολιτιςμου, και απο κολεσ εικονεσ απο γκαηολαμπεσ και πουκαμιςεσ μ' ανοιχτο γιακα ςυγκροτουνταν αργα-αργα το εγω μου ςτα γνθςια ςτοιχεια του και παλι απ' τθν αρχθ" 12 Αντι για αδιαφορουσ, ανωνυμουσ κορυβουσ απεξω, θ για το εκκωφαντικο τικ-τακ του ρολογιου που κα θταν πολυ τυπικο για τθν αχπνια, για τθν κενθ διαρκεια, ειςδυει ςτο αυτι κατι κλαγγωδεσ. Επιςθσ θ ςκοτεινια τθσ νυχτασ εμφανιηεται με χρωματα και ηωντανθ ςαν καλειδοςκοπιο: "Ξανακοιμθκθκα, και κατοπιν ξυπνουςα μερικεσ φορεσ μονο για δευτερολεπτα, αρκετα για ν' ακουςω ενα τριξιμο ςτα καδρονια θ ν' ανοιξω τα ματια ςτο καλειδοςκοπιο του 11 Marcel Proust: In Swanns Welt, übersetzt von E. Rechel-Mertens, Frankfurt a.m. 1997, ς. 11. 12 Αυτ., ς. 12. 10
ςκοταδιου και χαρθ ςε μια ςυντομθ ςυνειδθτθ ςτιγμθ ν' απολαυςω τον υπνο ομορφα * +." 13 Ειναι πλανθ να πιςτευει κανεισ πωσ θ επιταχυνςθ τθσ διαδικαςιασ τθσ ηωθσ ςθμερα αναγεται ςτο αγχοσ του κανατου. Θ επιχειρθματολογια ειναι καπου αυτθ: "Δειχτθκε πωσ θ επιταχυνςθ παριςτανει μια ευλογθ ςτρατθγικθ απαντθςθσ ςτο προβλθμα του περιοριςμενου χρονου ηωθσ, τουτεςτιν ςτθν αποκλιςθ μεταξυ χρονου του κοςμου και χρονου τθσ ηωθσ ςε εναν κοςμικο πολιτιςμο, για τον οποιο "Beschleunigung, so hat sich gezeigt, stellt eine naheliegende Antwortstrategie auf das Problem der beschränkten Lebenszeit bzw. das Auseinanderfallen von Weltzeit und Lebenszeit in einer säkularen Kultur dar, für welche die maximale Auskostung von Weltoptionen und die optimale Entfaltung eigener Anlagen und damit das Ideal des erfüllten Lebens zum Paradigma gelingenden Lebensgeworden ist. Wer doppelt so schnell lebt, kann doppelt so viele Weltmöglichkeiten realisieren und damit gleichsam zwei Leben in einem führen; wer unendlich schnell wird, nähert seine Lebenszeit dem potenziell unbeschränkten Horizont der Weltzeit bzw. der Weltmöglichkeiten insofern wieder an, als er eine Vielzahl von Lebensmöglichkeitenin einer einzigen irdischen Lebensspanne zu verwirklichen vermag und daher den Tod als Optionenvernichter nicht mehr zu fürchten braucht." 14 Wer doppelt so schnell lebt, kann doppelt so viele Lebensoptionen auskosten. Die Beschleunigung des Lebens vervielfachtes und nähert es dadurch dem Ziel eines erfüllten Lebens an. Dieses Kalkül ist aber naiv. Es beruht auf einer Verwechslung der Erfüllung mit bloßer Fülle. Das erfüllte Leben läßt sich nicht mengentheoretisch erklären. Es resultiert nicht aus der Fülle von Lebensmöglichkeiten. Auch die Erzählung ergibt sich nicht automatisch ausbloßem Zählen oder Aufzählen von Ereignissen. Sie setzt vielmehreine besondere Synthese voraus, der sich der Sinn verdankt. Eine lange Aufzählung von Ereignissen ergibt keine spannende Erzählung. Eine sehr kurze Erzählung kann dagegen eine hohe narrative Spannung entfalten. So kann auch ein sehr kurzes Leben das Ideal eines erfüllten Lebens erreichen. Diese Beschleunigungsthese erkennt nicht das eigentliche Problem, daß dem Leben heute die Möglichkeit abhanden gekommen ist, sich sinnvoll abzuschließen. Gerade darauf gehen Hektik und Nervosität zurück, die das Leben heute kennzeichnen. Man fängt ständig neu an, man zappt sich durch "Lebensmöglichkeiten", gerade weil man nicht mehr vermag, die eine Möglichkeit abzuschließen. Keine Geschichte, keine sinngebende Ganzheit erfüllt das Leben. Die Rede von der Beschleunigung des Lebens für dessen Maximierung ist irreführend. Beim genaueren Hinsehen enthüllt sich die Beschleunigung als eine nervöse Unruhe, die das Leben gleichsam schwirren läßt von einer Möglichkeit zur anderen. Es kommt nie zur Ruhe, d.h. zum Abschluß. 13 Ebd., ς. 10. 14 Hartmut Rosa: Beschleunigung, a.a.o., ς. 474. 11
Ein weiteres Problem hinsichtlich des Sterbens heute besteht in einer radikalen Vereinzelung oder Atomisierung des Lebens, die dies noch endlicher werden läßt. Das Leben verliert immer mehr an Weite, die ihm Dauer verleihen würde. Es enthält in sich wenig Welt. Diese Atomisierung des Lebens macht es radikal sterblich. Es ist vor allem diese besondere Sterblichkeit, die eine allgemeine Unruhe und Hektik hervorruft. Beim flüchtigen Hinsehen mag diese Nervosität den Eindruck erwecken, alles beschleunige sich. Aber in Wirklichkeit handelt es sich nicht um eine wirkliche Beschleunigung des Lebens. Nur hektischer, unübersichtlicher und richtungsloser ist das Leben geworden. Aufgrund ihrer Zerstreuung entfaltet die Zeit keine ordnende Kraftmehr. So entstehen keine prägenden oder entscheidenden Einschnitte im Leben. Die Lebenszeit wird nicht mehr durch Abschnitte, Abschlüsse, Schwellen und Übergänge gegliedert. Vielmehr eilt man von einer Gegenwart zur anderen. So altert man, ohne alt zu werden. Schließlich verendet man zur Unzeit. Gerade darum ist das Sterben heute schwieriger denn je. 12
ΧΡΟΝΟ ΧΩΡΙ ΕΤΩΔΙΑ Κακωσ ουτ' ενα ακανατο πια δεν φανταηει ςτον ουρανο... Friedrich Hölderlin Ο μυκικοσ κοςμοσ ειναι ολο ςθμαςια. Οι κεοι δεν ειναι αλλο απο αιωνιουσ φορεισ ςθμαςιων. Κανουν τον κοςμο να εχει ςθμαςια, ναι, να εχει νοθμα. Αφθγουνται πωσ αλλθλεχονται πραγματα και ςυμβαντα. Θ αφθγθμενθ αλλθλουχια κεςπιηει νοθμα. Θ αφθγθςθ κανει κοςμο απο το τιποτα. Ρλθρθσ κεων κα πει πλθρθσ απο ςθμαςια, πλθρθσ απο αφθγθςθ. Ο κοςμοσ ειναι αναγνωςιμοσ οπωσ μια εικονα. Χρειαηεται μονο ν' αφθςεισ το βλεμμα ςου να πλανθκει περα-δωκε για να διαβαςεισ επανω του το νοθμα, τθ νοθμονα ταξθ. Ολα εχουν τθ κεςθ τουσ, δθλ. τθ ςθμαςια τουσ μεςα ςε μια ακλονθτα ςυναρμοςμενθ ταξθ (κοςμοσ). Αν ενα πραγμα απομακρυνκει απο τθ κεςθ του, τοτε επαναφερεται ς' αυτθν. Το κανονιζει ο χρονοσ. Ο χρονοσ ειναι ταξθ. Ο χρονοσ ειναι δικαιοςυνθ. Αν ενασ ανκρωποσ διαςαλευςει τα πραγματα αυτοβουλα, τοτε χανεται. Ο χρονοσ εξιλεωνει με τον χαμο του. Ετςι αποκακιςτα τθν αιωνια ταξθ. Ειναι δικαιοσ (δικη). Τα ςυμβαντα βριςκονται ςε μια ςτακερθ ςχεςθ, ςε μια νοθμονα διαςυνδεςθ. Κανενα ςυμβαν δεν επιτρεπεται να αποςπαςτει απ' αυτθν. Εδω δεν ςυμβαινουν κινθςεισ που κα οδθγουςαν ςε αλλαγθ τθσ ιςχυουςασ ταξθσ. Σ' αυτον τον κοςμο τθσ αεναθσ επαναςτροφθσ, θ επιταχυνςθ δεν κα ειχε απολυτωσ κανενα νοθμα. Νοθμα εχει μονο θ αιωνια επαναλθψθ του ιδιου, μαλιςτα θ αναπαραγωγθ αυτου που θταν, τθσ αιωνιασ αλθκειασ. Ετςι ο προιςτορικοσ ανκρωποσ ηει ς' ενα διαρκεσ παρον. Ο ιςτορικοσ κοςμοσ ςτεκει κατω απο τελειωσ αλλεσ προυποκεςεισ. Δεν προκειται απλα για μια ολοκλθρωμενθ εικονα, θ οποια κα φανερωνε ςτον κεατθ μια αιωνια υποςταςθ, μια αναλλοιωτθ ταξθ. Τα ςυμβαντα δεν ςυνταςςονται πλεον ςε μια ακινθτθ επιφανεια αλλα ςε μια προοδευουςα γραμμη. Ο χρονοσ, που ςυνδεει τα ςυμβαντα κι ετςι διανοιγει ςθμαςιεσ, προχωρει γραμμικα. Δεν ειναι θ αεναθ επαναςτροφθ του αυτου, που κανει τον χρονο ςθμαντικο, αλλα θ δυνατοτθτα τθσ αλλαγθσ. Ολα ειναι μια διαδικαςια, θ οποια ςθμαινει ειτε προοδο ειτε παρακμθ. Ο ιςτορικοσ χρονοσ διανοιγει μια ςθμαςια κακοςον εχει κατευθυνςη. Θ γραμμθ του χρονου προχωρει ςε μια οριςμενθ κατευκυνςθ, εχει μια ςυνταξθ. Ο ιςτορικοσ χρονοσ δεν γνωριηει κανενα διαρκεσ παρον. Τα πραγματα δεν εμμενουν ςε καποια αμετακινθτθ ταξθ. Ο χρονοσ δεν παει προσ τα πιςω αλλα προσ τα εμπροσ, δεν επαναλαμβανει αλλα προςλαμβανει. Ραρελκον και μελλον διιςτανται. Τον χρονο δεν τον κακιςτα ςθμαντικο θ ταυτοςθμια του αλλα θ διαφορα του, που ειναι αλλαγθ, διαδικαςια, εξελιξθ. Το παρον αφεαυτου δεν εχει καμια υποςταςθ. Ειναι μονον μεταβατικο ςθμειο. Τιπιτα δεν ειναι. Ολα γινονται. Θ επαναλθψθ του αυτου παραμεριηει ςτο γεγονοσ. Κινθςεισ και αλλαγεσ δεν φερνουν αταξια αλλα 13
κεςπιηουν μια νεα ταξθ. Θ χρονικθ ςθμαςια εκπθγαηει απο το μελλον. Αυτοσ ο προςανατολιςμοσ ςτο μελλον παραγει μια χρονικθ ρουφθχτρα προσ τα εμπροσ, θ οποια μπορει να επιδρα και επιταχυντικα. Ο ιςτορικοσ χρονοσ ειναι χρονοσ γραμμικοσ. Ομωσ παιρνει πολυ διαφορετικεσ μορφεσ ωσ προσ τθν προοδο θ τθν εμφανιςθ. Ο εςχατολογικοσ χρονοσ αποκλινει πολυ απο εκεινθ τθ μορφθ του ιςτορικου χρονου που υποςχεται μια προοδο. Ο εςχατολογικοσ χρονοσ ωσ υςτατοσ χρονοσ αναφερεται ςτο τελοσ του κοςμου. Το εςχατον ειςαγει το τελοσ του χρονου, το τελοσ τθσ ιδιασ τθσ ιςτοριασ. Κι ενα ςτοιχειο ερριμενου χαρακτθριηει τθ ςχεςθ του ανκρωπου με το μελλον. Ο εςχατολογικοσ χρονοσ δεν επιτρεπει καμια ενεργεια, κανενα ςχεδιο. Ο ανκρωποσ δεν ειναι ελευκεροσ. Υποκειται ςτον κεο. Δεν προβαλλεται ςτο μελλον. Δεν κανει προβολθ του δικου του χρονου. Ρολυ περιςςοτερο εχει ριφκει ςτο τελοσ, ςτο οριςτικο τελοσ του κοςμου και του χρονου. Δεν ειναι το υποκειμενο τθσ ιςτοριασ. Αυτο ειναι πολυ περιςςοτερο ο κεοσ, που κανονιηει. Επιςθσ θ εννοια τθσ "επαναςταςθσ" *"Revolution"+ εχει καταρχθν τελειωσ αλλθ ςθμαςια. Ειναι μεν διαδικαςια. Ομωσ δεν ειναι ελευκερθ απο τθν επιςτροφθ και τθν επαναλθψθ. Ρρωταρχικα θ revolutio παραπεμπει ςτθν τροχια των αςτρων. Εφαρμοςμενθ ςτθν ιςτορια, ςθμαινει οτι οι οι μορφεσ κυριαρχιασ, οι οποιεσ ωσ προσ τον αρικμο τουσ ειναι περιοριςμενεσ, επαναλαμβανονται με κυκλοτερθ μορφθ. Οι αλλαγεσ που ςυμβαινουν ςτθν πορεια τθσ ιςτοριασ, προςδενονται ςε μια κυκλικθ τροχια.... [23] Ο μυκικοσ χρονοσ κειται οπωσ μια εικονα. Αντικετα ο ιςτορικοσ χρονοσ εχει τθ μορφθ γραμμησ θ οποια κατευκυνεται, καποτε και ςαν βολιδα, προσ εναν ςτοχο. Αν απο τθ γραμμθ χακει θ αφθγθματικθ, θ τελεολογικθ ενταςθ, τοτε κατακερματιηεται ςε ςτιγμεσ που πεταγονται περα-δωθε χωρισ κατευκυςθ. Το τελοσ τθσ ιςτοριασ ατομικοποιει τον χρονο και τον κανει χρονο ςτιγμων. Καποτε ο μυκοσ παραμεριςε για τθν ιςτορια. Θ ςτατικθ εικονα εγινε προοδευουςα γραμμθ. Ρλεον θ ιςτορια παραμεριηει για τισ πληροφοριεσ. Αυτεσ δεν εχουν κανενα αφθγθματικο μθκοσ θ ευροσ. Δεν εχουν ουτε επικεντρο ουτε κατευκυνςθ. Κατα καποιον τροπο χυμουν επανω μασ. Θ ιςτορια ξεκακαριηει, ξεδιαλεγει, καναλιηαρει τον ςυρφετο των γεγονοτων, τα βαηειςε μια αφθγθματικθ-γραμμικθ τροχια. Αν αυτθ χακει, ακολουκει ενα κεριεμα πλθροφοριων και γενονοτων που πεταγονται περα-δωκε χωρισ κατευκυςθ. Οι πλθροφοριεσ δεν ευωδιαζουν. Ωσ προσ αυτο ειναι που διαφερουν απο τθν ιςτορια. Σε αντικεςθ με τθ κεςθ του Baudrillard, θ πλθροφορια δεν ςχετιηεται με τθν ιςτορια οπωσ ολο και τελειοτερθ προςομοιωςθ προσ το πρωτοτυπο θ τθν προελευςθ. Ρολυ περιςςοτερο θ πλθροφορια παριςτανει ενα νεο παραδειγμα. Σ' αυτθν ενυπαρχει μια τελειωσ αλλθ χρονικοτθτα. Ειναι φαινομενο του ατομικοποιθμενου χρονου, δθλαδθ του ςτιγμιαιου χρονου. 14
(ΣΑΧΤΣΗΣΑ ΣΗ ΙΣΟΡΙΑ) [...] (ΑΠΟ ΣΗΝ ΕΠΟΧΗ ΣΟΤ ΕΜΒΑΣΗΡΙΟΤ ΣΗΝ ΕΠΟΧΗ ΣΟΤ ΒΟΜΒΟΤ) [...] (ΠΑΡΑΔΟΞΟΣΗΣΑ ΣΟΤ ΠΑΡΟΝΣΟ) [...] (ΕΤΩΔΑΣΟ ΚΡΤΣΑΛΛΟ ΣΟΤ ΧΡΟΝΟΤ) [...] (ΕΠΟΧΗ ΣΟΤ ΑΓΓΕΛΟΤ) [...] 15
ΕΤΩΔΑΣΟ ΡΟΛΟΪ: ΜΙΑ ΤΝΣΟΜΗ ΠΑΡΕΚΒΑΗ ΣΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΙΝΑ Ανκθ δεςποηουν κοκκινα μεσ απ' το βαηο Θυμιαμα ανεβαινει ςτροφουδερα. Ουτ' ερωτθςεισ ουτ' απαντθςεισ, το Ruyi 15 ξεχαςμενο ςτο πατωμα. Ο Dian αφθςε τον θχο τθσ κικαρασ του να χακει, Ο Zhao ςταματθςε να παιηει τισ χορδεσ: Σ' ολα αυτα ειναι μια μελωδια να τθν τραγουδθςεισ και να τθν χορεψεισ. Su Dongpo 16 Στθν Κινα μεχρι τα τελθ του 19ου αιωνα χρθςιμοποιουνταν ενα ρολοϊ κυμιαματοσ που ονομαηονταν hsiang yin (κατα λεξθ: ςφραγιδα ευωδιασ). Μεχρι τα μεςα του 20ου αιωνα οι Ευρωπαιοι το κεωρουςαν ενα ςυνθκιςμενο κυμιατο. Ρροφανωσ θ ιδεα μιασ μετρθςθσ του χρονου με κυμιαμα τουσ θταν ξενθ, ιςωσ θ ιδια θ παραςταςθ πωσ ο χρονοσ κα μπορουςε να παρει τθ μορφθ ευωδιασ. 17 Αυτο το ρολοϊ λεγεται "ςφραγιδα ευωδιασ" γιατι το καυςιμο μεροσ του απο κυμιαμα παριςτανει ενα μορφωμα ςαν ςφραγιδα. Για μια τετοια ςφραγιδα ευωδιασ ο Tso Kuei αναφερει: "Engraved into wood, patterns in the form of seal script characters are revealed when the incense in them is burned at drinking parties or before images of Buddha." 18 Θ ςφραγιδα κυμιαματοσ ειναι μια φιγουρα απο εναν μακρυ ςπαγκο, ετςι που θ ςπικα να μπορει να τον περναει τελειωσ. Ενα ιχναριο, που ςυχνα περιεχει ενα πατρον γραφθσ, γεμιηει με τριμμενο κυμιαμα. Οταν αναςθκωνεται, προκυπτει μια εικονα γραφθσ απο κυμιαμα. Αποτελειται ειτε απο ενα μοναδικο 15 Ruyi κα πει κατα λεξθ: "Ολα κατα πωσ τα επικυμεισ". Ειναι ενα πλουςια διακοςμθμενο ςκθπτρο απο ξυλο, θμιπολυτιμουσ λικουσ θ ελεφαντοςτουν που κα φερει ςτον κατοχο του ευτυχια, μακροηωια και ευμαρεια. Ομωσ μπορει να ςθμαινει και ξυςτθσ τθσ πλατθσ. 16 Ραρατικεται ςτο: François Jullien: Über das Fade - Eine Eloge, Berlin 1999, ς. 81. 17 Ρρωτα μια ακριβθσ καταγραφθ απο τον Silvio A. Bedini (Curator, Division of Mechanical and Civil Engineering) επεςτθςε τθν προςοχθ και τθσ Δυςθσ ς' αυτθν τθν απωαςιατικθ πρακτικθ τθσ μετρθςθσ του χρονου. Ρρβλ. Silvio A. Bedini: The Scent of Time. A Study of the Use of Fire and Incence for Time Measurement in Oriental Countries, in: Transactions of The American Philosophical Society, Vol. 53, Part 5. 1963. Αυτθ θ πολυ καλα εμπεριςτατωμενθ μελετθ θταν προφανωσ γνωςτθ και ςτον McLuhan. Ρρβλ. Marshall McLuhan: Understanding Media. The Extensions of Men, London 1964, ς. 145 κ.ε. 18 Ραρατικεται ςτο: Silvio A. Bedini: The Trail of Time. Time measurement with incense in East Asia, Cambridge 1994, ς. 103 κ.ε. 16
ςθμειο, ςυχνα fu (ευτυχια), θ απο περιςςοτερα ςθμεια που ολα μαηι μπορουν να ςχθματιηουν ενα kôan 19. How many lives before I obtain my flowers. Αυτα λεει ενα αινιγματικο kôan ςε μια ςφραγιδα-κυμιατο. Ενα λουλουδι ςτο μεςο τθσ ςφραγιδασ αντικακιςτα τθ λεξθ "my flowers". 20 Θ ιδια θ ςφραγιδα ειναι ςχθματιςμενθ ςαν λουλουδι τθσ δαμαςκθνιασ. Θ ςπικα τροπον τινα αντιγραφει το kôan των λουλουδιων διαπερνωντασ, δθλ. καιγοντασ ολθ τθν ςφραγιδα ςθμειο προσ ςθμειο. Hsiang yin ονομαηεται βαςικα ολθ θ καταςκευθ του ρολογιου απο κυμιαμα, θ οποια αποτελειται απο πολλα μερθ. Θ ςφραγιδα ευωδιασ απο κυμιαμα καιει μεςα ς' ενα πλουςια διακοςμθμενο κουτι και προςτατευεται απο τον αερα με ενα καπακι, με τα ανοιγματα να εχουν επιςθσ ςχθματα ςθμειων γραφθσ θ αλλων ςυμβολων. Στο κουτι ςυχνα ειναι χαραγμενα κειμενα φιλοςοφικου θ ποιθτικου περιεχομενου. Ετςι ολο το ρολοϊ ειναι ςτεφανωμενο απο ευωδιαςτεσ λεξεισ και εικονεσ. Θδθ ολθ θ ςθμαςιακθ πλθκωρα των χαραγμενων ςτιχων αναδυει μια ευωδια. Ενα hsiang yin, το καπακι του οποιου εχει ενα ανοιγμα ςε ςχθμα λουλουδιου, φερει ςτα πλευρικα του τοιχωματα το ακολουκο ποιθμα: You see the flowers You listen to the bamboo And your heart will be at peace. Your problems will be cleared away. The ground burns Fragrant music You will have... 21 Το κυμιαμα ωσ μεςον τθσ μετρθςθσ του χρονου διαφερει απο πολλεσ αποψεισ απο το νερο θ τθν αμμο. Ο χρονοσ που ευωδιαηει δεν κυλα και δεν διαρρεει. Και τιποτα δεν αδειαηει. Ρολυ περιςςοτερο θ ευωδια του κυμιαματοσ γεμιηει τον χωρο. Μαλιςτα χωροποιει τον χρονο, κι ετςι του δινει τθν επιφαςθ μιασ διαρκειασ. Βεβαια θ κρακα κανει το κυμιαμα να μεταπιπτει αδιαλειπτα ςε ςταχτθ. Ομωσ θ ςταχτθ δεν καταντα ςκονθ. Ρολυ περιςςοτερο διατθρει τθ μορφθ τθσ γραφθσ. Ετςι θ ςφραγιδα απο κυμιαμα, ακομα και ωσ ςταχτθ, δεν χανει τιποτε απο ςθμαςια. Θ παροδικοτθτα, για τθν οποια ενδεχομενωσ προειδοποιει θ κρακα που προχωρει αςταματθτα, υποχωρει εμπροσ ςτθν αιςκθςθ μιασ διαρκειασ. 19 Κôan καλειται θ πολυ ξεκακαρα διατυπωμενθ και ςυχνα αινιγματικθ ρθςθ τθν οποια ο μαϊςτορασ του ηεν παρουςιαηει ςτουσ μακθτεσ του ωσ πνευματικθ αςκθςθ. 20 Silvio A. Bedini: The Trail of Time, ο.π., εικονα 108. 21 Ρρβλ. αυτ, εικονα 69. 17
Το hsiang yin ευωδιαηει πραγματικα. Θ ευωδια του κυμιαματοσ επιτεινει τθν ευωδια του χρονου. Σε τουτο εγκειται το ραφινατο αυτου του κινεηικου ρολογιου. Το hsiang yin δειχνει τθν ωρα ςτθν ευωδιαςτθ ρευςτοτθτα του χρονου, που ουτε κυλαει ουτε διαρρεει. I sit at peace - burning an incense seal, Which fills the room with scent of pine and cedar. When all the burning stops, a clear image is seen, Of the green moss upon the epigraph's carved words. 22 Το κυμιαμα γεμιηει τον χωρο με τθν ευωδια του πευκου και του κεδρου. Ο ευωδιαςτοσ χωροσ θςυχαηει κι ευχαριςτει τον ποιθτθ. Ουτε κι θ ςταχτθ δεν προειδοποιει για τθν παροδικοτθτα. Μαλιςτα αυτθ ειναι τα "πραςινα βρυα" που κανουν τθν γραφθ αναγλυφθ. Ακινητοσ ςτεκει ο χρονοσ ςτισ ευωδιεσ του πευκου και του κεδρου. Στθν "κακαρθ εικονα" τροπον τινα ςταματα να κινειται. Οντασ πλαιςιωμενθ ςε μια φιγουρα, δεν διαρρεει. Κρατειται, μαλιςτα παρακρατειται απο τθν ευωδια, απο τον αργοςυρτο χρονο τθσ. Και τα ςυννεφα του καπνου, που ανεβαινουν απο το κυμιαμα, γινονται αντιλθπτα παραςτατικα. Ο Ting Yün γραφει: Butterflies appear as if in a dream, Twisting and reeling about like dragons, Like birds, like the phoenix, Like worms in spring, like snakes in the fall. 23 Θ πλθκωρα απο τισ φιγουρεσ κανει τον χρονο να κακιηανει ςαν να γινεται ηωγραφια. Ο χρονοσ γινεται χωροσ. Επιςθσ θ χωρικθ γειτνιαςθ ανοιξθσ και φκινοπωρου ςυγκρατει τον χρονο. Ρροκυπτει μια νεκρη φυςη [Stilleben - κατα λεξθ: ακινθτθ ηωθ+ του χρονου. Στον ποιθτθ Ch'iao Chi το ςυννεφο του καπνου εμφανιηεται ςαν παλια γραφθ που του μεταδιδει μια βακια αιςκθςθ τθσ διαρκειασ. Like billowing silks, sinuous, cloud-tipped Smoke has written ancient script, From the last of the incense ash to burn. There lingered warmth in my precious urn, While moonlight had already died In the garden pool outside. 24 22 Ραρατικεται: αυτ., ς. 130. 23 Ραρατικεται: αυτ., ς 121. 18
Ρροκειται για ενα ποιθμα για τθ διαρκεια. Ενω το φεγγοσ του φεγγαριου ςτθ λιμνουλα του κθπου εχει ςβθςει εδω και πολυ, θ ςταχτθ δεν εχει κρυωςει ολοτελα. Το ςκευοσ του κυμιατου ακτινοβολει ακομθ κερμοτθτα. Θ κερμοτθτα κραταει. Αυτοσ ο αργοςυρτοσ χρονοσ κανει τον ποιθτθ ευτυχιςμενο. Ο κινεηοσ ποιθτθσ Hsieh Chin (1260-1368) γραφει για τον καπνο τθσ ευωδατθσ ςφραγιδασ που ανεβαινει: Smoke from an incense seal marks the passing Of a fragrant afternoon. 25 Εδϊ ο ποιθτθσ δεν λυπαται που ζνα ωραιο απογευμα περαςε γιατι κάκε χρονοσ εχει μια δικθ του ευωδια. Γιατι να λυπθκεισ το περαςμα του απογευματοσ; Τθν ευωδια του απογευματοσ ακολουκει το ευοςμο βραδυ. Και θ νυχτα αναδυει τθ δικθ τθσ ευωδια. Αυτζσ οι ευωδιεσ του χρονου δεν είναι αφθγθματικεσ αλλα ςτοχαςτικεσ. Δεν είναι μερθ μιασ ακολουκιασ. Ρολφ περιςςοτερο θςυχαηουν ςτον εαυτο τουσ. Εκατο λουλουδια την ανοιξη, φθινοπωρο το φεγγαρι - Το καλοκαιρι ενασ δροςεροσ ανεμοσ, τον χειμωνα χιονι Όταν το πνευμα δεν το ςημαδευει τιποτε αχρηςτο, Τουτο είναι πραγματι για τον ανθρωπο μια καλη ωρα 26 Ρροςβαςθ ςτθν καλθ ωρα εχει εκεινο το πνευμα το οποιο εκκενωνεται από το "αχρθςτο". Ακριβωσ θ κενοτητα του πνευματοσ, που το ελευκερωνει από τθν ΟΕΞΙΝ, εμβακυνει τον χρονο. Αυτό το βακοσ ςυνδεει τθν κάκε χρονικθ ςτιγμθ με το ολο Είναι, με τθν ευωδιαςτθ του αφκαρςια. Είναι θ ιδια θ ΟΕΞΙΣ που κανει τον χρονο ριηικα παροδικο κακωσ αφθνει το πνευμα να γκρεμιηεται προσ τα μπροσ. Οταν μενει ακινητο, όταν θςυχαηει ςτον εαυτο του, προκυπτει θ καλη ωρα. 24 Ραρατικεται ςτο: Silvio A. Bedini: The Trail oftime, ο.π., ς. 136. 25 Ραρατικεται: αυτ., ς. 137. 26 Mumonkan: Die Schranke ohne Tor. Meister Wu-men's Sammlung der achtundvierzig Köan, übers. und erläut. von H. Dumoulin, Mainz 1975. ς.85. 19
(ΚΤΚΛΙΟ ΧΟΡΟ ΣΟΤ ΚΟΜΟΤ) [...] (Η ΟΜΗ ΣΟΤ ΞΤΛΟΤ ΣΗ ΒΑΛΑΝΙΔΙΑ) [...] 20