ΙΟΥΛΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 134

ΙΟΥΛΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 134

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΤΕΥΧΟΣ 134 ΙΟΥΛΙΟΣ - ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2011 Νίκης 20, 105 57 Αθήνα Τηλ.: 210-3224944, 210-3314563, FAX: 210-3225285 E-mail: info@eepf.gr - Ιστοθέση: www.eepf.gr 1951 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος: Νίκος Πέτρου Αντιπρόεδρος: Ντόναλντ Μάθιους Γεν. Γραμματέας: Λεωνίδας Κόλλας Αναπλ. Γεν. Γραμματέας: Αλέξια Νικηφοράκη Ταμίας: Σπύρος Μησιακούλης Αναπλ. Ταμίας / Έφορος Εκδηλώσεων: Γιώργος Χατζηαντωνίου Μέλη: Κυριάκος Γεωργίου, Διονυσία Παπαδοπούλου, Γιώργος Πολίτης, Σταμάτης Σκαμπαρδώνης Αναπληρωματικό μέλος: Σμαράγδα Αδαμαντιάδου Επίτιμος πρόεδρος: Γιώργος Σφήκας Επίτιμο μέλος: Τίμος Χαραλαμπόπουλος ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Νίκος Πέτρου, Μαρτίνος Γκαίτλιχ, Λεωνίδας Κόλλας, Ντόναλντ Μάθιους, Γιώργος Πολίτης, Μαρία Ρουσσομουστακάκη. Εκδότης - Υπεύθυνος ύλης Νίκος Πέτρου, Νίκης 20, 105 57 Αθήνα Τα ενυπόγραφα άρθρα αντιπροσωπεύουν τις απόψεις των συγγραφέων και όχι αναγκαστικά της Εταιρίας. Επιμέλεια έκδοσης: Νίκος Πέτρου Σελιδοποίηση - επιμέλεια εκτύπωσης Άρης Βιδάλης Τυπογραφείο: ΦΩΤΟΛΙΟ & TYPICON Α.Ε. Τιμή Τεύχους 4 ΕΥΡΩ Στα μέλη διανέμεται δωρεάν. ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ Νίκης 20, 105 57 Αθήνα εν καιρώ κρίσης...... Ν. Πέτρου 4 Τα μυστικά των κοπαδιών... Ν. Πέτρου 6 Φθινοπωρινές εκπλήξεις στον Υμηττό... Π. Δεληπέτρου, Ε. Καλογερόπουλος 12 Αποξήρανση στο Δέλτα Αχέροντα: δεν απειλείται μόνο ο Αχερωνογοβιός!...Σ. Ζόγκαρης, Α. Κωνσταντίνης, Σ. Γιακουμή 17 Εναρκτήρια συνάντηση για το πρόγραμμα «Γύπας» στην Κύπρο... 21 Νέο Πρόγραμμα LIFE για τη νανόχηνα... 22 Παραμένει «παγωμένο» το καταστροφικό αρδευτικό έργο του Νέστου... 23 Η Γενική Εισαγγελέας του ευρωδικαστηρίου για τον Αχελώο............................. 24 Μία «μαύρη τρύπα» της οικονομίας, η εκτροπή του Αχελώου... 25 Υδατοκαλλιέργειες: το ΥΠΕΚΑ πετάει στα σκουπίδια τις γνωμοδοτήσεις... 26 Ακόμη 2 τροχαία ατυχήματα με αρκούδες... 27 Typha minima: μια νέα τοποθεσία στην Ελλάδα.. Κ. Γιαννόπουλος, Γ. Βένδρας, K. Tan & G. Vold 28 Νέα της ΕΕΠΦ... 30 Βιβλιοπωλείο της ΕΕΠΦ... 31 «Γαλάζιες Σηµαίες»... Δ.Ν. Βουρδουμπά, Σ. Χατζησκάκης, Λ. Κόλλας, Κ. Φιλίππου... 32 Επίσκεψη μελέτης...δ. Παπαδοπούλου 34 Grundtvig Volunteer Project...Δ. Παπαδοπούλου 34 The Green Key...Δ. Παπαδοπούλου 35 «Πράσινες Γωνιές»...Σ. Μπαλούση 36 «Μαθαίνω για τα Δάση»...Σ. Καινούργιου 37 «Οικολογικά Σχολεία»...Δ.Ν. Βουρδουμπά 38 «Νέοι Δηµοσιογράφοι»... Διαπ. Γυμν. Αχαρνών 39 «Φύση χωρίς Σκουπίδια»...Δ.Ν. Βουρδουμπά 40 Εκδρομές... 46 Πρόγραμμα Εκδρομών... 46 Εγγραφές µελών - Δωρεές... 47 Εξώφυλλο: Ανεβαίνοντας προς το Φρακτό. Φωτ. Κώστας Βιδάκης. Η Ελληνική Εταιρία Προστασίας της Φύσης έχει ως αποστολή της να ενημερώνει και να ευαι σθητο ποιεί, τόσο τους Έλληνες, όσο και αυτούς που αγαπούν την Ελλάδα, για την φυσική κλη ρονομιά της χώρας μας και να δραστηριοποιείται για την προστασία της. Kωδικός 4064 ISSN 1107-681X

εν καιρώ κρίσης... Η γνωστή δημοσιογράφος και ακτιβίστρια Ναόμι Κλάιν περιγράφει στο βιβλίο της The Shock Doctrine (κυκλοφορεί στα ελληνικά με τίτλο Το Δόγμα του Σοκ, και σας συνιστώ ανεπιφύλακτα να το διαβάσετε) την επίδραση κάποιων τραυματικών έκτακτων γεγονότων στην κοινωνία και τις εξελίξεις που, σχεδόν μοιραία, τα ακολουθούν στη σημερινή εποχή της παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς. Τέτοιες έκτακτες καταστάσεις μπορεί να είναι μια τρομοκρατική επίθεση, ένας πόλεμος, μια περιβαλλοντική καταστροφή, ή μια... οικονομική κρίση. Τα γεγονότα αυτά, που η συγγραφέας παρομοιάζει με μαζικά σοκ εξ ου και ο τίτλος του βιβλίου αποπροσανατολίζουν τους πολίτες και επιτρέπουν την ανεμπόδιστη εφαρμογή σκληρών οικονομικών μέτρων που, υπό άλλες συνθήκες, θα ξεσήκωναν τεράστιες αντιδράσεις. Τα μέτρα αυτά έχουν μεγάλο αντίκτυπο στις κοινωνίες των κρατών όπου εφαρμόζονται, αλλά και στο περιβάλλον, καθώς πάντα προτάσσεται η ανάγκη «ανάπτυξης» χωρίς περιορισμούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, από τα πολλά του βιβλίου, είναι το τσουνάμι του Δεκεμβρίου 2004 που άφησε πίσω του 250.000 νεκρούς και 2,5 εκατομμύρια άστεγους στην νοτιοανατολική Ασία. Μετά το τσουνάμι, εξαφανίστηκαν οι αντιδράσεις στα σχέδια για τη μαζική «αξιοποίηση» παρθένων παραλιών από τους πολυεθνικούς κολοσσούς του τουρισμού που επί χρόνια προωθούσε η Παγκόσμια Τράπεζα. Πολλοί ιθαγενείς κάτοικοι, ιδιαίτερα στην Ταϊλάνδη, τη Σρι Λάνκα και τις Μαλδίβες, εκτοπίστηκαν από τα παραθαλάσσια χωριά ή τα νησιά τους (συχνά βίαια) με το πρόσχημα της μεταφοράς σε ασφαλείς τοποθεσίες, και άνοιξε ο δρόμος για την κατασκευή υπερπολυτελών γιγάντιων θερέτρων και γηπέδων γκολφ. Αντίστοιχα, το 1998, μετά την «επίσκεψη» του τυφώνα Μιτς στην Κεντρική Αμερική που άφησε πίσω του 9.000 νεκρούς και δεκάδες κατεστραμμένα χωριά, η ξένη βοήθεια (από την παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ) για την αναδιοργάνωση των χωρών που επλήγησαν είχε υψηλό αντίτιμο. Στην Ονδούρα ιδιωτικοποιήθηκαν με διαδικασίες τύπου «fast-track» τα λιμάνια, οι τηλεπικοινωνίες, οι αυτοκινητόδρομοι και οι δημόσιες επιχειρήσεις ενέργειας και υδάτων, ανατράπηκαν οι περιορισμοί στις χρήσεις και τις αγοραπωλησίες γης και προωθήθηκαν νόμοι για τις μεταλλευτικές δραστηριότητες που μείωσαν τους περιβαλλοντικούς περιορισμούς και διευκόλυναν αναγκαστικές απαλλοτριώσεις. Αντίστοιχες ιδιωτικοποιήσεις ιδιωτικοποιήσεις προς πολυεθνικές εταιρίες, με τιμήματα σημαντικά χαμηλότερα των πραγματικών, έγιναν και στη Γουατεμάλα και τη Νικαράγουα, η οποία πούλησε και σημαντικό μέρος των δημόσιων πετρελαϊκών επιχειρήσεών της. Σας θυμίζουν κάτι όλα αυτά; Η οικονομική κρίση που ταλανίζει την Ελλάδα έχει συγκεκριμένα αίτια κυρίως την συνολική ανεπάρκεια του πολιτικού συστήματος, το δημοσιοκεντρικό μοντέλο ανάπτυξης των προηγούμενων δεκαετιών και τις δομικές αδυναμίες της Ευρωζώνης και σίγουρα η αντιμετώπισή της απαιτεί οικονομικά μέτρα, εξορθολογισμό του Κράτους (με έργα όμως και όχι λόγια) και ανάπτυξη μέσω ιδιωτικοποιήσεων και παροχής κινήτρων στους επενδυτές. Όχι όμως ανεξέλεγκτα και όχι με οποιοδήποτε τίμημα. Εντούτοις, φαίνεται ότι η αντιμετώπιση της κρίσης γίνεται το άλλοθι για την εφαρμογή πολλών από τα μέτρα που περιγράφει η Κλάιν στο βιβλίο της, ανάμεσα στα οποία πρωτεύουσα θέση έχει και η αποδυνάμωση της περιβαλλοντικής προστασίας. Τα νομοσχέδια, τα οποία ψηφίζονται πλέον με γοργούς ρυθμούς και με ελάχιστη ή καθόλου δημόσια διαβούλευση ή ενημέρωση των πολιτών, τροποποιούν μεγάλο μέρος της κείμενης περιβαλλοντικής νομοθεσίας και οι διαφαινόμενοι κίνδυνοι για το περιβάλλον είναι μεγάλοι. 3

4 Η προσπάθεια καταστρατήγησης των περιβαλλοντικών κεκτημένων άρχισε ήδη από τον Νοέμβριο του 2010, όταν ψηφίστηκε το νομοσχέδιο με τίτλο «Επιτάχυνση Μεγάλων Έργων Στρατηγικών Επενδύσεων», επονομαζόμενο και «fast-track». Λίγο αργότερα, η «απλοποίηση» της περιβαλλοντικής αδειοδότησης έγινε «...η πρώτη προτεραιότητα...» του νέου Υπουργού ΠΕΚΑ, ως να ήταν αυτό το μόνο κώλυμα για την προώθηση επενδύσεων. Για τη διοικητική δυσκαμψία, την ευθυνοφοβία, την αδιαφάνεια και τους «υπόγειους» μηχανισμούς του Δημοσίου που ζουν από τα «γρηγορόσημα» ούτε λόγος. Ελπίζουμε ότι οι ρυθμίσεις του νέου νόμου που ψηφίστηκε όντως θα απλουστεύσουν τη διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης και ότι θα την μετατρέψουν σε ουσιαστικό εργαλείο ελέγχου και προστασίας αντί για ένα τυπικό έγγραφο που συμπληρώνει τον φάκελο προαποφασισμένων έργων όπως συνέβαινε έως τώρα. Έστω και αν οι ως τώρα δηλώσεις και πράξεις του υπουργού ΠΕΚΑ δεν μας πείθουν ότι ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για το περιβάλλον. Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται και τα Ειδικά Σχέδια Χωρικής Ανάπτυξης Δημοσίων Ακινήτων (ΕΣΧΑΔΑ) που θεσμοθετήθηκαν με τον ν. 3986/2011. Τα ΕΣΧΑΔΑ, θα καταρτίζονται και θα εγκρίνονται για τον καθορισμό του χωρικού προορισμού των δημοσίων ακινήτων. Θα περιλαμβάνουν τους περιβαλλοντικούς όρους του ακινήτου (έγκριση Περιβαλλοντικών Όρων μετά από Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων), θα αποτελούν όμως ένα προστατευμένο πλαίσιο για τις επενδύσεις που θα εγκρίνει και θα προωθεί το Ταμείο Δημόσιας Περιουσίας. Έτσι λοιπόν, με Π.Δ. θα μπορούν να τροποποιούνται εγκεκριμένα ρυμοτομικά σχέδια και σχέδια πόλεως, πολεοδομικές μελέτες ή και να καθορίζονται ειδικές χρήσεις γης και ειδικοί όροι και περιορισμοί δόμησης για τα εντός σχεδίου πόλεως δημόσια ακίνητα, ακόμη και κατά παρέκκλιση από τους ισχύοντες στην περιοχή όρους και περιορισμούς δόμησης, καθώς και από τις διατάξεις του Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού. Θα επιτρέπεται, ακόμη, η χρησιμοποίηση δημοσίων ακινήτων που προστατεύονται από την περιβαλλοντική και αρχαιολογική νομοθεσία, με τον περιορισμό (!) ότι η επένδυση πραγματοποιείται σύμφωνα με τους ειδικότερους όρους και περιορισμούς που θέτουν οι σχετικές διατάξεις. Υπάρχει ακόμα και ειδική ρύθμιση για αιγιαλό, καθώς θα επιτρέπεται και η απευθείας παραχώρηση στον κύριο της επένδυσης ή στον έλκοντα εξ αυτού δικαιώματα, της χρήσης αιγιαλού και παραλίας και του δικαιώματος εκτέλεσης, χρήσης και εκμετάλλευσης λιμενικών έργων ή επέκτασης, ήδη υφιστάμενων στην περιοχή, λιμενικών εγκαταστάσεων. Η παραχώρηση θα γίνεται για χρονικό διάστημα έως 50 ετών. Με τον ίδιο νόμο ψηφίστηκαν ρυθμίσεις για τον τουρισμό και ειδικά την τουριστική κατοικία, οι οποίες είναι πολύ δυσμενέστερες από εκείνες του Ειδικού Πλαισίου Χωροταξικού Σχεδιασμού για τον Τουρισμό που είχε εγείρει εντονότατες αντιδράσεις. Έτσι, μεταξύ άλλων, επιδεινώνονται οι συνθήκες δόμησης σε ευαίσθητες περιοχές, καθώς στα νησιά η ελάχιστη απαραίτητη επιφάνεια μειώνεται σε 100 στρέμματα έναντι 150 στρεμμάτων αλλού. Για τα μικρά νησιά, που έχουν ιδιαίτερα περιορισμένη φέρουσα ικανότητα (επάρκεια νερού, κ.λπ.) η πυκνή δόμηση σε 100 στρέμματα αποτελεί υπέρμετρη επιβάρυνση, ιδιαίτερα μετά την άναρχη υπερδόμηση των πρόσφατων δεκαετιών. Ακόμα ο νόμος αυξάνει το ποσοστό τουριστικών κατοικιών που μπορούν να πωληθούν στο 30% του συνολικού εμβαδού (από 20% στο ΕΠΧΣΑΑ), στην πράξη όμως και μέχρι το 60%, αν ο συντελεστής δόμησης είναι χαμηλός. Έτσι, αυξάνει ο κίνδυνος πλασματικών «τουριστικών» επενδύσεων που θα στοχεύουν μόνο στην πώληση κατοικιών, με τελικό αποτέλεσμα τη μείωση αντί για αύξηση των εσόδων ανά επισκέπτη και την αποδυνάμωση του ποιοτικού τουρισμού. Ενδιαφέρουσα είναι και η σύσταση Πολεοδομικού Γραφείου του ΕΟΤ που θα είναι αποκλειστικά αρμόδιο για την αδειοδότηση τουριστικών επενδύσεων, ανεξαρτήτως περιοχής, μεγέθους, περιβαλλοντικών επιπτώσεων κ.λπ. Φαίνεται ότι οι πολεοδομικές υπηρεσίες του ΥΠΕΚΑ δεν επαρκούν, εκτός και αν η δημιουργία μίας ακόμα υπηρεσίας εμπίπτει στο πλαίσιο της απλοποίησης των διαδικασιών. Σε κάθε περίπτωση το προωθούμενο μοντέλο ανάπτυξης του τουρισμού (του μόνου ίσως «προϊόντος» που μας απομένει) δεν λαμβάνει υπ όψιν το παράδειγμα της Ισπανίας, όπου περίπου 500.000 τουριστικές κατοικίες μένουν απούλητες, ούτε ότι η «φούσκα» των ακινήτων και ιδιαίτερα των τουριστικών κατοικιών ήταν καθοριστικό αίτιο της κρίσης στις ΗΠΑ, την Ιρλανδία, την Ισπανία και την Κύπρο. Τελευταία συζητείται επίσης, όλο και πιο συχνά, η δημιουργία Ειδικών (ή Ελεύθερων) Οικονομικών Ζωνών (ΕΟΖ), ακούγεται μάλιστα και από κοινοτικά χείλη το πρότεινε ο Επίτροπος Οικονομικών Υποθέσεων Όλι Ρεν στις 31/10/11. Οι ΕΟΖ είναι περιοχές στις οποίες ισχύουν ευνοϊκές (φορολογικές, διοικητικές, τελωνειακές, εργατικές κλπ)

συνθήκες για τους επενδυτές, και δημιουργούνται κυρίως σε αναπτυσσόμενες χώρες για την εκμετάλλευση της φτηνής εργασίας. Σε αυτές οι χωροταξικοί και περιβαλλοντικοί περιορισμοί είναι ελάχιστοι, ενώ φημολογείται ότι οι επενδύσεις δεν θα εμποδίζονται από προσφυγές, ένδικα μέσα, κ.λπ όπως πιθανώς και για τα ΕΣΧΑΔΑ. Αντιλαμβάνεστε ότι αν ισχύσει κάτι τέτοιο οι επιπτώσεις για την ελληνική φύση μπορεί να είναι τεράστιες, καθώς η δημιουργία ΕΟΖ προτείνεται κατά προτεραιότητα σε περιφέρειες που φιλοξενούν τις πιο σημαντικές περιοχές της χώρας μας, όπως η Θράκη, η Ανατολική και Δυτική Μακεδονία και η Ήπειρος. Σημειώστε ότι το Περιφερειακό Συμβούλιο Πελοποννήσου ήδη ενέκρινε, στα τέλη Νοεμβρίου, την εξουσιοδότηση του Περιφερειάρχη για να ξεκινήσει διερευνητική διαδικασία για την δημιουργία Ελεύθερης Οικονομικής Ζώνης στην Πελοπόννησο. Τέλος, στο ίδιο πλαίσιο ενεργειών εντάσσονται ο συστηματικός παραγκωνισμός του Εθνικού Συμβουλίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΣΧΣΑΑ), αλλά και η υφαρπαγή των πόρων του Πράσινου Ταμείου. Εκτός του ότι δεν ζητούνται γνωμοδοτήσεις από το ΕΣΧΣΑΑ ή, όταν υπάρχουν αγνοούνται, όπως στην περίπτωση του Ειδικού Χωροταξικού Σχεδίου για τις Υδατοκαλλιέργειες (δείτε και σελίδα 26), με το άρθρο 41 του πολυνομοσχεδίου προβλέπεται ότι Πρόεδρός του δεν θα είναι «επιστήμονας, αναγνωρισμένου κύρους και εμπειρίας σε θέματα χωροταξίας» (όπως προβλεπόταν από τον ν. 2742/1999), αλλά ο εκάστοτε Γενικός Γραμματέας Χωροταξίας και Αστικών Αναπλάσεων του ΥΠΕΚΑ. Ο διορισμός εκπροσώπου της πολιτικής ηγεσίας του υπουργείου στην κεφαλή ενός συλλογικού οργάνου που έχει ως σκοπό την «υποβολή γνωμοδοτήσεων ή εγγράφων παρατηρήσεων και τη διατύπωση προτάσεων σχετικά με την εθνική χωροταξική πολιτική και πολιτική αειφόρου ανάπτυξης και τα αναγκαία μέτρα και ενέργειες για την εφαρμογή τους» αναιρεί την οποιαδήποτε ανεξαρτησία και αξιοπιστία του ως συμβουλευτικού οργάνου της πολιτείας. Όσο για το Πράσινο Ταμείο, ιδρύθηκε με τον ν. 3889/2010, ο οποίος δημιούργησε και το απαραίτητο νομικό υπόβαθρο που επέτρεψε να εφαρμοστούν ρυθμίσεις όπως η τακτοποίηση των ημιυπαίθριων χώρων και των αυθαιρέτων. Ο νόμος προέβλεπε ότι οι πόροι που εισπράττονται από τις ρυθμίσεις για τους ημιυπαίθριους και τα αυθαίρετα, αλλά και από την εμπορία ρύπων και την είσπραξη προστίμων για περιβαλλοντικά αδικήματα, θα αποδίδονται στο περιβάλλον. Γέννησε έτσι πολλές ελπίδες ότι, επί τέλους, η διάθεση πόρων σε αστικές και περιαστικές αναπλάσεις (στο πλαίσιο του «περιβαλλοντικού ισοζυγίου» της ρύθμισης για τους ημιυπαίθριους), σε ενεργειακές αναβαθμίσεις κτιρίων και σε αποκαταστάσεις υποβαθμισμένων βιοτόπων θα έδινε την απαραίτητη ώθηση σε «πράσινες» οικονομικές δραστηριότητες που στην Ελλάδα παραμένουν πολύ περιορισμένες. Και όμως, με μια προσθήκη της τελευταίας στιγμής στο πολυνομοσχέδιο του Υπουργείου Οικονομικών που ψηφίστηκε στις 25/10/2011 (ν. 4029/2011, άρθρο 39, παρ. 6), προβλέπεται ότι το 95% των ετήσιων πόρων του Πράσινου Ταμείου θα διοχετεύεται στον κρατικό προϋπολογισμό και μόλις το 5% θα αξιοποιείται για τους σκοπούς για τους οποίους θεσπίστηκε. Το ίδιο προφανώς ισχύει και για τους πόρους του Ειδικού Φορέα Δασών, που ενσωματώθηκε στο Πράσινο Ταμείο και χρηματοδοτεί τις απαραίτητες ενέργειες για τη δασική προστασία και διαχείριση. Η απαράδεκτη αυτή τροπολογία στην πράξη αδρανοποιεί το Πράσινο Ταμείο και αποδεικνύει ανειλικρινείς τις δεσμεύσεις του Υπουργού ΠΕΚΑ ότι τα πρόστιμα από την «τακτοποίηση» των αυθαιρέτων θα διατεθούν για αποκατάσταση της περιβαλλοντικής ζημιάς που έχει προκληθεί. Επιπρόσθετα, απόφαση του ΣτΕ καθορίζει ότι οι πόροι που εισπράχθηκαν από τη ρύθμιση των ημιυπαίθριων πρέπει να διατεθούν για αστικές αναπλάσεις και τη διατήρηση περιβαλλοντικού ισοζυγίου. Έτσι, η νέα ρύθμιση γεννά σοβαρά ερωτήματα για τη νομιμότητά της, δημιουργεί νομικά προβλήματα, καθώς οι ρυθμίσεις αυθαίρετων ενδέχεται να καταπέσουν με προσφυγές στο ΣτΕ και, φυσικά, στερεί τη δυνατότητα για ουσιαστικές περιβαλλοντικές παρεμβάσεις. Τα θέματα αυτά δεν φαίνεται να απασχολούν ιδιαίτερα τον Υπουργό ΠΕΚΑ, καθώς δεν τα έχει καν σχολιάσει, ούτε έχει απαντήσει στην επιστολή που του απέστειλαν σχετικά οι περιβαλλοντικές ΜΚΟ. Η επιστολή αυτή ήταν μία από πολλές που έχουν απευθύνει οι οργανώσεις τον τελευταίο χρόνο στα αρμόδια υπουργεία, με σχόλια και προτάσεις για αυτά τα σχέδια νόμων, τονίζοντας ότι η ανάγκη για έξοδο από την οικονομική κρίση δεν νομιμοποιεί την παράκαμψη του καθεστώτος περιβαλλοντικής προστασίας ούτε την υποβάθμιση της φύσης και της ποιότητας ζωής όλων μας. Δυστυχώς, δεν φαίνεται να μας ακούει κανείς. Νίκος Πέτρου 5

Τα μυστικά των κοπαδιών κείμενο και φωτογραφίες του Νίκου Πέτρου Σιγουρα έχετε όλοι δει τα τεράστια κοπάδια των ψαρονιών να ελίσσονται στο χειμωνιάτικο ουρανό, σαν καπνός που στροβιλίζεται στον άνεμο. Κάποιοι ίσως έχετε δει και τους μεγάλους σχηματισμούς των χηνοπαπιών ή των κορμοράνων στους υγρότοπούς μας. Έχετε όμως ποτέ αναρωτηθεί γιατί τα πουλιά σχηματίζουν κοπάδια; Και πως κατορθώνουν να κινούνται όλα μαζί με τόσο αξιοθαύμαστη ακρίβεια και συγχρονισμό; Το κάθε άτομο εντάσσεται στο κοπάδι για να εκμεταλλευτεί τα εκατοντάδες ή και χιλιάδες επιπλέον ζευγάρια μάτια που ψάχνουν για τροφή, και που εντοπίζουν πολύ πιο γρήγορα πιθανούς κινδύνους. Οι μεγάλοι αριθμοί σημαίνουν και μεγαλύτερες πιθανότητες επιβίωσης. Όταν, για παράδειγμα, ένας πετρίτης ή ένα ξεφτέρι επιτεθεί σε ένα κοπάδι ψαρόνια, οι απρόβλεπτες περιδινήσεις των πουλιών αποπροσανατολίζουν τον θηρευτή που διστάζει να ριχτεί στη μεταβαλλόμενη μάζα για να αποφύγει πιθανό τραυματισμό από σύγκρουση. Έτσι, προσπαθεί να πιάσει κάποιο από τα πουλιά που καθυστερούν ή αποκόπτονται από την ομάδα. Με αυτό τον τρόπο αυξάνονται σημαντικά οι πιθανότητες επιβίωσης του κάθε ενός μέλους του κοπαδιού. Η μετανάστευση σε κοπάδια πιθανώς διευκολύνει τα πουλιά να προσανατολιστούν και να βρουν το δρόμο τους, ενώ κάποια μεγαλόσωμα πουλιά οι χήνες, οι κύκνοι, οι γερανοί, οι πελεκάνοι κ.ά. εκμεταλλεύονται την ομαδική πτήση για να ταξιδεύουν πιο ξεκούραστα. Πετούν σε σχήμα V, και το κάθε πουλί βρίσκει την ιδανική θέση ώστε να 6

κερδίζει άνωση από τους στροβιλισμούς που δημιουργεί το φτεροκόπημα του μπροστινού του. Με αυτό τον τρόπο μπορούν να εξοικονομήσουν μέχρι και 70% της ενέργειας που καταναλώνουν κατά την πτήση. Όχι όμως όλα. Ο αρχηγός του κοπαδιού δεν κερδίζει άνωση, έτσι τα πουλιά εναλλάσσονται τακτικά στην κορυφή του V. Η συμμετοχή στο κοπάδι επιτρέπει και τη μετάδοση χρήσιμων πληροφοριών. Οι αγελαίοι (Agelaius phoeniceus) της Βόρειας Αμερικής κουρνιάζουν ομαδικά το χειμώνα, όπως και τα ψαρόνια, σχηματίζοντας τεράστια κοπάδια που μπορεί να φτάσουν το 1 ή και τα 2 εκατομμύρια πουλιά. Την ημέρα διασπείρονται στις γύρω περιοχές ψάχνοντας για τροφή. Τα πουλιά που θα βρουν σημεία με αρκετή τροφή θα οδηγήσουν και τα υπόλοιπα εκεί την επόμενη ημέρα. Κάποια είδη, όπως οι πελεκάνοι και οι κορμορά- Ψαρόνια νοι, κυνηγούν σε κοπάδια για να στριμώξουν το θήραμά τους. Οι ροδοπελεκάνοι κυκλώνουν τα ψάρια και, χτυπώντας τις φτερούγες τους και βουτώντας τα ράμφη τους στο νερό, τα σπρώχνουν σε ρηχά νερά όπου μπορούν να τα πιάσουν εύκολα. Οι αργυροπελεκάνοι ψαρεύουν και σε πιο βαθιά νερά, πάντα συνεργατικά με τους κορμοράνους που κυνηγούν υποβρύχια και σπρώχνουν τα ψάρια στην επιφάνεια, Τα κοπάδια διατηρούν τη συνοχή τους γιατί κάθε πουλί «υπακούει» σε τρεις βασικούς κανόνες. Αποφεύγει τις συγκρούσεις με τους γείτονές του, ακολουθεί τη γενική πορεία του κοπαδιού και πετά προς την κατεύθυνση των γειτόνων του. Μελέτες έχουν δείξει ότι κάθε πουλί μπορεί να παρακολουθεί στενά τις κινήσεις τουλάχιστον επτά γειτονικών ατόμων. Αυτό δημιουργεί ένα πολύπλοκο δίκτυο «συνδέσεων» μέσα στο κοπάδι που εκτρέπει τη διατήρηση του σχηματισμού, αλλά και 7

Το χειμώνα τεράστιοι αριθμοί μεταναστευτικών γλαρονιών (Sterna hirundo, S. paradisaea, S. sadvicensis) συγκεντρώνονται στους παράκτιους υγρότοπους της νότιας Αφρικής, όπως εδώ, στη λιμνοθάλασσσα του Walivis Βay της Ναμίμπια. τις ταχύτατες κινήσεις και αλλαγές πορείας. Μια στροφή αρχίζει όταν κάποιο ή κάποια πουλιά από την περιφέρεια του κοπαδιού γυρίζουν προ το κέντρο του. Τα γειτονικά άτομα ακολουθούν την κίνησή τους και η μεταβολή πορείας εξαπλώνεται σαν κύμα, ταχύτατα, σε όλο το κοπάδι. Ο χρόνος αντίδρασης σε ένα κοπάδι λασποσκαλίδρες (Calidris alpina), για παράδειγμα, είναι μικρότερος από 1/70 του δευτερόλεπτου. Οι κοκκινόραμφη κουέλιa (Quelea quelea) είναι το πουλί που σχηματίζει τα μεγαλύτερα κοπάδια σήμερα. Ο συνολικός πληθυσμός της μικρόσωμης αυτής σπίζας, που ζει στην κεντρική και νότια Αφρική, υπολογίζεται σε περίπου 1,5 δισεκατομμύρια ζευγάρια. Γνωστές και ως «πουλιάακρίδες», οι κουέλιες συχνά σχηματίζουν γιγάντια κοπάδια που μπορούν να φτάσουν και τα 30 εκατομμύρια άτομα, και κινούνται νομαδικά, ψάχνωντας για τροφή σιτηρά, βρώμη, καλαμπόκι, ρύζι και ηλιόσπορους. Υπολογίζεται ότι ένα κοπάδι 2 εκατομμυρίων πουλιών μπορεί να καταναλώσει 50 τόνους σπόρων σε μια μέρα. Οι ζημιές στους ντόπιους γεωργούς είναι τεράστιες και αποτιμώνται σε περίπου 70 εκατομμύρια δολάρια ετησίως. Τα πιο μεγαλόσωμα πουλιά που σχηματίζουν πολύ μεγάλα κοπάδια είναι τα φοινικόπτερα, και κυρίως το μικρό φοινικόπτερο (Phoenicopterus minor) που ζει στην Αφρική και την Ασία. Ο υποπληθυσμός της ανατολικής Αφρικής ο μεγαλύτερος στον κόσμο υπολογίζεται σε 1,5-2,5 εκατομμύρια άτομα που φωλιάζουν ομαδικά στη λίμνη Νάτρον στην Τανζανία. Μετά την αναπαραγωγική περίοδο, τα φοινικόπτερα διασπείρονται και σε λίγες ακόμα αλκαλικές λίμνες της Κοιλάδας του Ριφτ, πάντα σε εντυπωσιακές συγκεντρώσεις. Το ρεκόρ των μεγαλύτερων κοπαδιών μεταξύ των πουλιών κατέχει το ταξιδιωτικό περιστέρι (Ectopistes migratorius) της βόρειας Αμερικής. Το είδος αυτό, που στις αρχές του 19ου αιώνα ήταν ίσως το πλέον πολυάριθμο πουλί του κόσμου με πληθυσμό που εκτιμάται σε 5 δισεκατομμύρια άτομα, οδηγήθηκε στην εξαφάνιση, μέσα σε ένα μόλις αιώνα, λόγω της εντατικής θήρας. Το τελευταίο ταξιδιωτικό περιστέρι, η Μάρθα, πέθανε την 1 Σεπτεμβρίου του 1914, στον ζωολογικό κήπο του Σινσινάτι, στις ΗΠΑ. Το 1866, στο νότιο Οντάριο του Καναδά, καταγράφηκε ένα κοπάδι που είχε εύρος 1,5 χλμ., μήκος 450 χλμ, και χρειάστηκε 14 ώρες για να περάσει πάνω από ένα συγκεκριμένο σημείο. Ο αριθμός εκείνων των πουλιών υπολογίζεται σε 3,5 δισεκατομμύρια και, αν η παρατήρηση ήταν ακριβής, αντιπροσώπευε ένα μεγάλο μέρος του συνολικού τότε πληθυσμού του είδους αυτού. Εκτός από τα πουλιά, και άλλα ζώα σχηματίζουν κοπάδια, για τους ίδιους λόγους: ευκολότερη εξεύρεση τροφής και, κυρίως, αποφυγή των θηρευτών. 8

Ξημέρωμα. Κοκκινόχηνες στο δέλτα του Δούναβη. Κυνηγώντας ψαρόνια. Ξεφτέρι. (Φωτ. Χρήστος Βλάχος) 9

Πολλά είδη ψαριών, όπως οι σαρδέλες, τα σκουμπριά, κ.ά., σχηματίζουν τεράστιες ομάδες. Αν και το κοπάδι, λόγω μεγέθους, εντοπίζεται πιο εύκολα από τους θηρευτές, όπως οι τόνοι και τα δελφίνια, οι εναλλαγή σχημάτων, οι ιριδισμοί της μάζας και οι ξαφνικές εκρηκτικές κινήσεις του κοπαδιού μπερδεύουν τους κυνηγούς και τους δυσκολεύουν να επιλέξουν το θύμα τους. Από τα θηλαστικά, οι βίσωνες (Bison bison) της βόρειας Αμερικής, και πολλά οπληφόρα, ιδιαίτερα στην Αφρική σχηματίζουν μεγάλα κοπάδια για προστασία. Πιο εντυπωσιακή, και γνώριμη πλέον στους περισσότερους από τα τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ, είναι η μετανάστευση στις πεδιάδες της ανατολικής Αφρικής, όπου περίπου 1,5 εκατομμυρίου γκνου (Connohaetes gnu) και 300.000 ζέβρες (Equus quagga), μαζί με άλλα είδη αντιλόπης μετακινούνται μεταξύ Σερενγκέτι (Τανζανία) και Μασάι Μάρα (Κενυα). Οι νυχτερίδες επίσης συγκεντρώνονται συχνά σε μεγάλες ομάδες στις κούρνιες τους, από όπου και ξεχύνονται μαζικά κάθε σούρουπο. Μια από τις μεγαλύτερες τέτοιες μαζικές εξόδους γίνεται Κορμαράνοι στη Βόλβη Ομαδικό ψάρεμα. Ροδοπελεκάνπι στην Κερκίνη. στο Σαραβάκ της Βόρνεο. Εκεί πολλά εκατομμύρια νυχτερίδες Chaerephon plicata εξορμούν από το στόμιο της Σπηλιάς των Ελαφιών, που είναι και η μεγαλύτερη είσοδος σπηλαίου στον κόσμο. Τέλος, το ρεκόρ των κοπαδιών κρατούν αναμφισβήτητα οι ακρίδες. Τα γιγάντια σμήνη των ακρίδων της ερήμου (Schistocerca gragaria) απειλούν τη γεωργική παραγωγή στην Αφρική, τη Μέση Ανατολή και την Ασία εδώ και χιλιετίες. Τα κοπάδια τους καλύπτουν από ένα έως και πολλές εκατοντάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα, και η πυκνότητά τους ποικίλει από 40-80 εκατομμύρια άτομα ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο. Μια από τις μεγαλύτερες συγκεντρώσεις καταγράφηκε στην Κένυα το 1954. Το σμήνος αυτό έφτανε σε ύψος το 1,5 χιλιόμετρο και υπολογίζεται ότι το αποτελούσαν περίπου 500 δισεκατομμύρια ακρίδες που ζύγιζαν περίπου 100.000 τόνους. Αν τώρα υπολογίσετε ότι ένα τόνος ακρίδες καταναλώνει σε μια μέρα τόση τροφή όση καταναλώνουν 2.500 άτομα, καταλαβαίνετε γιατί οι ακρίδες περιγράφηκαν ως μία από τις δέκα πληγές του Φαραώ. 10

Πτήση σε σχηματισμό V. Ασπρομετωπόχηνες. Μετανάστευση γκνου 11

Φωτ. Άρης Βιδάλης Φθινοπωρινές εκπλήξεις στον Υμηττό της Πηνελόπης Δεληπέτρου και του Ερωτόκριτου Καλογερόπουλου Ο Υμηττός, η Πεντέλη και η Πάρνηθα, οι τρεις κύριοι ορεινοί όγκοι που περιβάλλουν το λεκανοπέδιο της Αττικής, αποτελούν πηγές και καταφύγια για τη βιοποικιλότητα στο μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Ελλάδας. Ο Υμηττός, ένα μακρύ και στενό βουνό, με μήκος 20 χλμ 2 και μέγιστο υψόμετρο 1026 μέτρα, είναι ο πιο κοντινός στον πυκνό οικιστικό ιστό. Το βουνό αυτό υφίσταται συνεχώς από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα την επίδραση του ανθρώπου: φωτιές, υλοτομήσεις, αναδασώσεις, φυτεύσεις, βόσκηση, καλλιέργειες, λατομεία, αστικοποίηση, κατασκευαστικά έργα. Και όμως, προσφέρει φυσικά οικοσυστήματα όπου διατηρούνται αντιπροσωπευτικά και σπάνια είδη της αττικής χλωρίδας, δυό βήματα από το κέντρο της Αθήνας. Μέχρι σήμερα, έχουν καταγραφεί στον Υμηττό περίπου 800 είδη ιθαγενών φυτών, συμπεριλαμβανομένων 64 ελληνικών ενδημικών και 40 και πλέον ειδών ορχιδέας. Δυστυχώς, ως αποτέλεσμα των εκτεταμένων επεμβάσεων, υπάρχουν και τουλάχιστον 30 επιγενή (ξενικά) είδη που έχουν εγκατασταθεί εδώ και απειλούν τη φυσική χλωρίδα. Παρά το γεγονός ότι οι πρώτες αναφορές για τη χλωρίδα του Υμηττού έρχονται από τον 18ο αιώνα και παρόλη την προσβασιμότητα του βουνού και τη γειτνίασή του με την Πανεπιστημιούπολη, η χλωρίδα του Υμηττού δεν είναι πλήρως γνωστή και κρύβει εκπλήξεις. Στις φθινοπωρινές εξορμήσεις στο βουνό τα δύο τελευταία χρόνια εντοπίσαμε πέντε είδη την παρουσία των οποίων θεωρούμε σημαντική. Το Biarum tenuifolium subsp. abbreviatum είναι ένας από τους συχνότερους αντιπροσώπους του γένους Biarum στην Ελλάδα, με εξάπλωση στην Πελοπόννησο, τα Κύθηρα και τα Αντικύθηρα, την Κεφαλλονιά, την Αττική και την περιοχή της Καρδίτσας (Αθανασίου & Γιαννίτσαρος 1994, Κωνσταντινίδης 1997, Boyce 2008, Röpert 2000a, Tan & Iatrou 2001, Tzanoudakis et al. 2006). Οι επιβεβαιωμένες θέσεις του είναι λίγες γιατί οι πληθυσμοί του είναι πάντα μικροί και τοπικοί και τα άνθη του, που εμφανίζονται πριν τα φύλλα, ακριβοθώρητα καθώς τα φυτά δεν ανθίζουν κάθε χρόνο και η περίοδος άνθισης είναι πολύ σύντομη (εμφανίζονται και χάνονται μέσα σε μία εβδομάδα). Στην Αττική είναι γνωστό από τα τέλη του 19ου αιώνα και είχε μέχρι τώρα βρεθεί σε λόφους της Αθήνας (π.χ., Τουρκοβούνια, περιοχή Φιλοπάππου), στο όρος Πατέρας και ίσως στην Πάρνηθα και στα Γεράνεια, αλλά όχι στον Υμηττό. Αντίθετα, από τον Υμηττό αναφερόταν μόνο το συγγενικό ενδημικό είδος Biarum rhopalospadix (πρώην B. spruneri) και σε αυτό υποθέσαμε ότι ανήκαν 12

Biarum tenuifolium subsp. abbreviatum - ταξιανθία τα φύλλα που ανακαλύψαμε το φθινόπωρο του 2009. Τον Οκτώβριο του 2010, εντοπίσαμε ανθισμένα άτομα και διαπιστώσαμε την παρουσία του Biarum tenuifolium subsp. abbreviatum σε τέσσερεις θέσεις στις δυτικές πλαγιές του βόρειου τμήματος του Υμηττού σε υψόμετρα 500 900 m. Φαίνεται ότι η εξάπλωση του υποείδους είναι ευρύτερη από όσο πιστεύεται, καθώς την ίδια περίοδο εντοπίσαμε νέες θέσεις στην Στερεά Ελλάδα (δίπλα στο Κάστρο και στο λόφο Βαρδαβίτσα νότια της Λειβαδιάς). Από την άλλη μεριά, παρά τις προσπάθειές μας, δεν κατορθώσαμε να ανακαλύψουμε στον Υμηττό το Biarum rhopalospadix. Συλλέχτηκε στους πρόποδες του βουνού το 1880 από τον Heldreich (Röpert 2000b) και έκτοτε εντοπίστηκε μόνο τη δεκαετία του 1990 στο αισθητικό δάσος Καισαριανής (Σφήκας Γ., προσωπική επικοινωνία). Το είδος αυτό ανακαλύφθηκε στο Φάληρο και περιγράφηκε το 1853. Είναι αρκετά συχνό στην Αττική, αλλά ο πληθυσμός του στο Φάληρο έχει πιθανότατα εξαφανιστεί και δεν έχει βρεθεί πρόσφατα στις νότιες και δυτικές πλαγιές του Υμηττού όπου ενδέχεται να υπάρχει (Αθανασίου Κ. 2011, προσωπική επικοινωνία). Φωτ. Πηνελόπη Δεληπέτρου Φωτ. Πηνελόπη Δεληπέτρου Φωτ. Ερωτόκριτος Καλογερόπουλος Φωτ. Πηνελόπη Δεληπέτρου Biarum tenuifolium subsp. abbreviatum Biarum tenuifolium subsp. abbreviatum - ταξιανθία Biarum tenuifolium subsp. abbreviatum - ταξιανθία 13

Galanthus reginae-olgae Ophioglossum lusitanicum Φωτ. Πηνελόπη Δεληπέτρου Φωτ. Ερωτόκριτος Καλογερόπουλος Ο Galanthus reginae-olgae, το φθινοπωρινό είδος Γαλάνθου, βρέθηκε για πρώτη φορά στον Υμηττό το 1884 από τον λόγιο Βρετανό John Pentland Mahaffy, ένα μελετητή της κλασσικής Ελλάδας, και του δόθηκε το όνομα Galanthus rachelae, προς τιμήν της κόρης του. Με αυτό το όνομα καλλιεργήθηκε σε κήπους της Ευρώπης ως είδος «τόσο σπάνιο που μπορεί κανείς να το αποκτήσει μόνο με την αγάπη και όχι για λεφτά» (Bowles 1914). Η ταξινομικές αναθεωρήσεις έκτοτε (Kamari 1982, Davis et al. 1999) τοποθέτησαν τον Galanthus rachelae στο είδος Galanthus reginaeolgae που εξαπλώνεται από την Πελοπόννησο ως τη δυτική βόρεια Ελλάδα, στο Ιόνιο, τη Σικελία και την τέως Γιουγκοσλαβία. Αλλά στον Υμηττό δεν ξαναβρέθηκε και η αναφορά του θεωρήθηκε αμφίβολη. Έτσι, ήταν απρόσμενη η επανεύρεσή του στο 14

βάθος μιας στροφής του δρόμου, στα 830 μέτρα, κάτω από την κορυφή, τον Νοέμβριο του 2009. Η αναγνώριση επιβεβαιώθηκε από τον επίκουρο καθηγήτη Θ. Κωνσταντινίδη. Ο πληθυσμός του περιορίζεται σε 7 άτομα και παρά τις προσπάθειές μας δεν εντοπίστηκε αλλού. Φαίνεται ότι ο Galanthus reginae-olgae εξακολουθεί να είναι εξαιρετικά σπάνιος στον Υμηττό, όπως ο Γάλανθος της Ραχήλ. Το Ophioglossum lusitanicum είναι ένα νανώδες Πτεριδόφυτο και η κυρίαρχη βιομορφή του, το σποριόφυτο, αναπτύσσεται και παράγει σπόρια από τον Νοέμβριο έως τον Μάρτιο σε υγρές θέσεις, συχνά σε βρύα σε ανοιχτούς θαμνώνες. Θεωρείται σπάνιο είδος και η εξάπλωσή του στην Ελλάδα περιλαμβάνει την Αττική, την Πελοπόννησο, την Εύβοια, λίγα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου και την Εύβοια (Γιαννίτσαρος και συν. 2000, Μπαζός 2005, Jagel 1992). Οι αναφορές του είναι λίγες και σποραδικές και αυτό οφείλεται εν μέρει στην πρώιμη εμφάνισή του και στο γεγονός ότι είναι δυσδιάκριτο. Ένα επιπλέον στοιχείο είναι ότι απαιτεί ολιγοτροφικές συνθήκες και έτσι δεν μπορεί να επιβιώσει σε θέσεις με έντονες ανθρωπογενείς επιδράσεις. Στην Αττική ήταν γνωστή μία και μόνο θέση του, στο όρος Πάνειο στην Κερατέα (Akeroyd & Preston 1987). Από τον Φεβρουάριο του 2009 που το εντοπίσαμε στην Αγία Τριάδα Καμάριζας, ανακαλύψαμε αρκετές νέες θέσεις του στη ΒΑ Αττική (μεταξύ Αγίας Μαρίνας-Σχινιά, Ραμνούντα, Σέσι, βάση ελικοπτέρων Μαραθώνα) και επιβεβαιώσαμε τη θέση στο Πάνειο. Τελικά, μετά από επανειλειμμένες έρευνες, το εντοπίσαμε, τέλη Δεκέμβρη, και σε μία θέση στον Υμηττό, σε ανοίγματα θαμνώνων αγριοκυπάρισσου πάνω από την περιοχή Παπάγου. Η Spiranthes spiralis είναι μία εύκολα αναγνωρίσιμη ορχιδέα με ευρεία εξάπλωση στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο. Έχει καταγραφεί σε λίγες σχετικά θέσεις στην Ελλάδα, ίσως και λόγω της φθινοπωρινής άνθισης, ενώ στην Αττική είναι μάλλον σπάνια. Είναι είδος ανοιχτών βιοτόπων και λέγεται ότι οι πληθυσμοί της μειώνονται λόγω της εγκατάλειψης της βόσκησης και της αύξησης των νιτρικών στο έδαφος (Delforge 2005). Δεν αναπτύσσεται στα πυκνά πευκοδάση, έτσι στα πευκόφυτα Γεράνεια την εντοπίσαμε για πρώτη φορά σε παρυφές οικισμού στις νότιες πλαγιές. Στον Υμηττό δεν είχε βρεθεί ποτέ, μέχρι το 2009 που την ανακάλυψε ο ερασιτέχνης βοτανικός Σωτήρης Αλεξίου στις ανατολικές παρυφές πάνω από το Κορωπί. Τον Νοέμβριο του 2010 βρήκαμε έναν ακόμα μικρό πληθυσμό 2,5 χλμ νοτιότερα, κρυμμένο στους θάμνους. Πρέπει να σημειώσουμε ότι τα τελευταία χρόνια οι ερασιτέχνες βοτανικοί έχουν προσθέσει νέες θέσεις εξάπλωσης της Spiranthes spiralis στην Αττική, αν και οι πληθυσμοί της είναι πάντα σπο- Φωτ. Ερωτόκριτος Καλογερόπουλος Spiranthes spiralis 15