Πολιτική Επιστήμη ΙΙ Μαρξιστική θεωρία του κράτους Γ. Τσίρμπας
Η μαρξιστική θεωρία του κράτους «[ ]σκοπός της δεν είναι μόνο η κατανόηση του καπιταλιστικού κράτους, αλλά και η συμβολή στην καταστροφή του» (Wolfe, 1974, 131) Μαρξισμός=θεωρία δέσμευσης (όπως ο φεμινισμός)-δεν επιδιώκει μόνο να ερμηνεύσει, αλλά και να αλλάξει. Συνεπώς, απέτυχε (;)
Η μαρξιστική θεωρία του κράτους Καταρχάς, τι είναι το κράτος; Έλλειψη εννοιολογικής σαφήνειας: Γενικό χαρακτηριστικό των μαρξιστικών θεωρήσεων. Δεν υπάρχει συνεπής, ενιαία, ενοποιημένη, μοναδική μαρξική θεωρία του κράτους. 4 διαφορετικές θεωρήσεις/ορισμοί του κράτους
1. Το κράτος ως κατασταλτικός βραχίονας της Λένιν (1917) Κράτος και επανάσταση Ένγκελς αστικής τάξης Μάλλον μονοδιάστατη αντίληψη της κρατικής εξουσίας. Λειτουργιστική (ερμηνεία με βάση τις συνέπειες)
2. Το κράτος ως όργανο της άρχουσας τάξης «Το κράτος είναι ένα εργαλείο της άρχουσας τάξης που στόχο έχει να επιβάλει και να εγγυηθεί τη σταθερότητα της ίδιας της ταξικής δομής» Η «εργαλειακή» θέση Μάλλον η επικρατέστερη θεώρηση Αντικείμενα μελέτης από αυτή τη σκοπιά: o Μελέτη των δομών εξουσίας (παγιωμένες μορφές, δίκτυα διαπροσωπικών και κοινωνικών δεσμών μεταξύ ατόμων που κατέχουν θέσεις οικονομικής εξουσίας o Κοινωνικοί δεσμοί μεταξύ οικονομικής εξουσίας και κρατικής ελίτ o Κοινωνικές διαδικασίες που διαμορφώνουν τις ιδεολογικές δεσμεύσεις της κρατικής και της κοινωνικής ελίτ
3. Το κράτος ως ιδεατός συλλογικός καπιταλιστής Ένγκελς, 1878: «Το σύγχρονο κράτος, ανεξάρτητα από τη μορφή του, είναι ουσιαστικά μια καπιταλιστική μηχανή, το κράτος των καπιταλιστών, η ιδεατή προσωποποίηση του συνολικού εθνικού κεφαλαίου.» Το κεφάλαιο δεν αυτοαναπαράγεται ούτε μπορεί να το κάνει, χωρίς εξωτερικές (κρατικές) παρεμβάσεις. Πρόκειται για πρόβλημα συλλογικής δράσης, με όρους ορθολογικής επιλογής (βλ. αντίστοιχη παράδοση). Τα βραχυπρόθεσμα ατομικά συμφέροντα του κεφαλαίου τα ικανοποιούν οι καπιταλιστές, τα μακροπρόθεσμα, συλλογικά τους συμφέροντα, το κράτος. «Ιδεατός» γιατί δεν μπορεί να είναι πραγματικός, «συλλογικός» γιατί στην πραγματικότητα χρειάζεται ανταγωνισμός.
4. Το κράτος ως παράγοντας συνοχής στον Νίκος Πουλαντζάς κοινωνικό σχηματισμό Ένγκελς: «προκειμένου οι τάξεις με ανταγωνιστικά οικονομικά συμφέροντα να μην αναλώνονται σε άσκοπη διαμάχη, έχουν την ανάγκη μιας εξουσίας, η οποία θα τοποθετείται άνωθεν της κοινωνίας και θα μετριάζει τη διαμάχη αυτή.» Το κράτος κατανοείται με όρους αποτελέσματος: επιτελεί ρόλο στη «Διατήρηση της ενότητας και της συνοχής ενός κοινωνικού σχηματισμού, μέσα από τη συγκεντροποίηση και την επικύρωση της ταξικής κυριαρχίας» (Πουλαντζάς).
Νίκος Πουλαντζάς Αθήνα 1936-Παρίσι 1979 1957 Νομική Αθηνών Μεταπτυχιακά σεμινάρια Μόναχο & Χαϊδελβέργη Διατριβή The rebirth of natural Law in Germany (Σορβόννη) Καθηγητής Κοινωνιολογίας Paris VIII. Οι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις Για τον Γκράμσι: Μεταξύ Σαρτρ και Αλτουσέρ Η κρίση των δικτατοριών: Πορτογαλία, Ελλάδα, Ισπανία Το κράτος, η εξουσία, ο Σοσιαλισμός Φασισμός και δικτατορία Προβλήματα του σύγχρονου κράτους και του φασιστικού φαινομένου (Συλλογικό έργο) Σχετικά με τη μαρξιστική θεωρία του δικαίου, Μετάφρ. Τάκης Βιδάλης. Σύγχρονα θέματα 31 (1987), 76-86. Θέματα της μαρξιστικής αντίληψης περί κράτους Κείμενα: μαρξισμός, δίκαιο, κράτος
Γιατί οι μαρξιστές χρειάζονται μια θεωρία του κράτους; Οι καπιταλιστικές σχέσεις αναπαράγονται από θεσμούς που είτε είναι οι ίδιοι κρατικοί, είτε συνδέονται στενά με το κράτος είτε ελέγχονται από αυτό. Ralph Miliband (1977): «Στη μαρξιστική πολιτική κανένας θεσμός δεν είναι τόσο σημαντικός όσο εκείνος του κράτους». Ξανά: το κράτος συνιστά απάντηση στο πρόβλημα της συλλογικής δράσης του καπιταλισμού (κανένα επιμέρους κεφάλαιο δεν θα θυσιάσει το δικό του συμφέρον για το γενικό).
Μια παρέκβαση (;): Προβλήματα συλλογικής δράσης Η ύπαρξη ενός κοινού συλλογικού στόχου δεν σημαίνει ότι ορθολογικοί ατομικοί δρώντες θα δράσουν προς την επίτευξή του (Olson, 1965). Ακόμα περισσότερο, η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος μπορεί συχνά να οδηγήσει σε υποβέλτιστα συλλογικά αποτελέσματα. Π.χ. επιεχειρήσει που ανήκουν στον ίδιο κλάδο και, ενώ έχουν όλες κοινό συμφέρον (που είναι η αύξηση της τιμής του προϊόντος), στην πραγματικότητα δρουν αντίθετα από αυτή την κατεύθυνση διότι τα ατομικά τους συμφέροντα είναι ανταγωνιστικά. (Εκτός και αν κάνουν καρτέλ )
Προβλήματα συλλογικής δράσης: το δίλημμα του φυλακισμένου Επικρατούσα στρατηγική-dominant strategy: Να καταδώσεις, ασχέτως με το τι θα κάνει ο άλλος. Ισορροπία Nash (η λύση του προβλήματος με βάση τι είναι στρατηγικά εφικτό), αλλά όχι βέλτιστο κατά Paretto.
(αναγκαίες) Κρατικές παρεμβάσεις Υποδομές για τις επιχειρηματικές δραστηριότητες (αυτές που δεν συμφέρει τις επιχειρήσεις να δημιουργήσουν) Στρατιωτική περιφρούρηση του εθνικού οικονομικού χώρου Νομική προστασία ατομικής ιδιοκτησίας Εξομάλυνση ταξικής πάλης Habermas: «Λογική της εκτόπισης της κρίσης» Οι κρίσεις του καπιταλισμού (που θα έφερναν τον θάνατό του) εκτοπίζονται από την οικονομία στο κράτος. Αν το κράτος δεν τα καταφέρνει, είναι πρόβλημα του κράτους και όχι του καπιταλισμού. (βλ. Μ. Βρετανία-Θάτσερ)
Το κράτος στη μαρξιστική θεωρία-ο πρώιμος Μαρξ Στην «Κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους» (1843), ο Μαρξ: Δέχεται το διαχωρισμό κράτους και κοινωνίας πολιτών Αρνείται ότι το κράτος είναι ο «ιδεατός πολίτης» (Χέγκελ), ότι μπορεί δηλαδή να παίξει τον ρόλο του εκφραστή του καθολικού συμφέροντος. Διάκριση μεταξύ πολιτικής (τυπική/συνταγματική δημοκρατία) και πραγματικής χειραφέτησης (1843)
Το κράτος στη μαρξιστική θεωρία-ο ώριμος Μαρξ Μαρξ-Ένγκελς, 1846, Η Γερμανική ιδεολογία & 1848, Κομμουνιστικό μανιφέστο: Το κράτος παρουσιάζεται συνεπώς ως ταξικό, ως εργαλείο στα χέρια της άρχουσας τάξης. Τμήματα της άρχουσας τάξης ελέγχουν το κράτος. Ο βαθμός αυτονομίας του κράτους ποικίλλει στο έργο του Μαρξ. Από λειτουργιστικές σε περισσότερο δομιστικές θέσεις: Ακόμα και αν ο κυβερνήτης εκπροσωπεί τους φτωχούς/αδύναμους, το κράτος συνεχίζει να εξυπηρετεί τους ισχυρούς. Με άλλα λόγια, η αποτελεσματικότητα του κράτους βρίσκεται στη θεσμική του δομή και άρα δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για προοδευτικούς σκοπούς-καθήκον του προλεταριάτου να το συντρίψει
Μαρξισμός και κράτος μετά τον Μαρξ Η αμφισημία των αρχικών μαρξιστικών θεωρήσεων αποτελεί το υλικό για τη δημιουργία της μαρξιστικής θεωρίας του κράτους. Λένιν-Γκράμσι Μίλιμπαντ-Πουλαντζάς Μπλοκ-Τζέσοπ
Λένιν-Γκράμσι Λένιν (1917), Κράτος και επανάσταση Κράτος=καταπιεστικός μηχανισμός της αστικής τάξης, ακατάλληλος για σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Είναι βίαιος μηχανισμός, πρέπει να αντιμετωπιστεί με βία. Όραμα βίαιης σύγκρουσης. Γκράμσι: προσπάθεια ενσωμάτωσης της ανθρώπινης υποκειμενικότητας Γιατί το κεφάλαιο επιβιώνει και αναπαράγεται, παρά τις αντιφάσεις του; Απάντηση: ηγεμονία
Λένιν-Γκράμσι Γκράμσι: η κυρίαρχη τάξη για να διαιωνίσει την υπεροχή της εμφανίζει και εδραιώνει τις δικές της αξίες ως κοινωνικές νόρμες. Μίλιμπαντ: Ακόμα και αν οι υποτελείς αμφισβητούν την κοινωνική οργάνωση, πρέπει να πειστούν ότι δεν υπάρχει εναλλακτική. Εμπόδια στη διαμόρφωση ταξικής συνείδησης. «Όσο υπάρχει ποδόσφαιρο στην τηλεόραση, η επανάσταση θα αναβάλλεται επ αόριστον». Δεν είναι η κατασταλτική βία του κράτους, αλλά η διαμόρφωση της κυρίαρχης αντίληψης ότι οποιαδήποτε αντίσταση είναι μάταιη. Κεντρικότητα της ανάπτυξης προλεταριακής συνείδησης (η έλλειψή της είναι ο βασικός ρόλος της κυριαρχίας της αστικής τάξης (Carnoy, 1984).
Μίλιμπαντ-Πουλαντζάς Στρουκτουραλισμός εναντίον δομικής θέσης Διαμάχη και με προσωπικά χαρακτηριστικά. Είναι το σύγχρονο κράτος ένα κράτος σε μια καπιταλιστική κοινωνία (Μίλιμπαντ) ή είναι ένα καπιταλιστικό κράτος (Πουλαντζάς); Ο Πουλαντζάς (1969) κατηγορεί τον Μίλιμπαντ ότι η θεώρησή του έχει αστικά κατάλοιπα: υπονοεί ουδετερότητα του κράτους και δίνει σημασία στα πρόσωπα (στις ελίτ). Για τον Πουλαντζά, το κράτος είναι πρωτίστως δομικά καπιταλιστικό και οι φορείς δεν ασκούν παρά ελάχιστη επιρροή στις δομές.
Μπλοκ και Τζέσοπ Προσπάθεια υπερκέρασης της διάκρισης μεταξύ εργαλειακής και στρουκτουραλιστικής αντίληψης. Μπλοκ (1987): Πώς το κράτος τείνει να λειτουργεί μακροπρόθεσμα προς το συμφέρον του κεφαλαίου; Όταν μάλιστα συχνά η καπιταλιστική τάξη συχνά επιδεικνύει ανικανότητα υπεράσπισης των συμφερόντων της. Απάντηση: τα διευθυντικά στελέχη του κράτους, όντας αυτονομημένα, μάλλον έχουν συμφέροντα εγγύτερα προς την άρχουσα τάξη. Το κράτος ως θεματοφύλακας του κεφαλαίου. Ελαφρά κλίση υπέρ του ρόλου των φορέων σε βάρος των δομών (κληρονόμος του Μίλιμπαντ).
Μπλοκ και Τζέσοπ Τζέσοπ (1990)(«κληρονόμος» του Πουλαντζά): Δομή και φορέας δράσης προϋποθέτουν το ένα το άλλο, άρα κάθε ανάλυση του ενός συνιστά ταυτόχρονα και ανάλυση του άλλου. Κάθε αλλαγή προκύπτει μέσα από στρατηγική αλληλεπίδραση. Το κράτος είναι το στρατηγικό πεδίο στο οποίο διεξάγεται η ταξική πάλη και έχει τη μορφή μιας διαλεκτικής μεταξύ φορέων και δομών. Δεν είναι σίγουρο ότι (θα) δρα πάντα προς όφελος του κεφαλαίου. Απρόβλεπτος και απροσδιόριστος χαρακτήρας των κοινωνικών και πολιτικών αλλαγών.