Η Ελληνική οικονοµία σε σταυροδρόµι:

Η Ελληνική οικονοµία σε σταυροδρόµι: Κρίση, προσαρµογή και προοπτικές Πάνος Τσακλόγλου tsaklog@aueb.gr Οικονοµικό Πανεπιστήµιο Αθηνών, IZA (Bonn) και LSE Hellenic Observatory

Περίγραµµα Βαδίζοντας προς την κρίση Προσαρµογή και κόστος Αποτίµηση Τωρινή κατάσταση και προοπτικές

Βαδίζοντας προς την κρίση Η κρίση στην Ελλάδα εκδηλώθηκε ως κρίση χρέους Όµως, στη βάση της, κρίση ανταγωνιστικότητας Κοινό χαρακτηριστικό όλων των χωρών που µπήκαν σε Μνηµόνια Πιστοποιητικό γέννησης: 2001, όχι 2010 Αποτυχία συνταξιοδοτικής µεταρρύθµισης GDP growth rate Μεταρρυθµίσεις δεκαετίας 1990 + χαµηλά επιτόκια ευρωζώνης => Ισχυρά θετικοί ρυθµοί ανάπτυξης ως το 2007 7% 5,9% 6% 5,5% 5% 4,5% 4,2% 4,4% 3,6% 4% 3,4%3,4% 3,4% 3,5% Μέσος όρος 1995-2007 3% 3,9% 2,1% 2,4% 2,3% 3.9% έναντι 2.4% της ευρωζώνης 2,5% 2,7% 2,9% 3,0% 3,1%3,0% 2% 2,4% 2,1% 1% 1,7% 1,9% 1,2% 1,3% 0% 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 EU15 Greece

Βαδίζοντας προς την κρίση Αναπτυξιακό υπόδειγµα βασισµένο σε κατανάλωση και (εξωτερικό) δανεισµό Αποτέλεσµα:Τυπική περίπτωση «διδύµων ελλειµµάτων» (Προϋπολογισµού και Ισοζυγίου Τρεχουσών Συναλλαγών) General Government Balances (% of GDP) 2,7 1,0 2,1 2,2 1,4 1,8 0,8-0,4-1,5-1,5-2,2-2,9-4,0-9,7-8,2-6,1-6,3-5,8-4,1-5,5-6,0-5,4-6,2-5,9-6,7-7,8-10,2-8,8-10,2 GG Balance Primary balance -15,2 Source: Eurostat, Ameco

Βαδίζοντας προς την κρίση Η Ελλάδα δεν επηρεάστηκε σηµαντικά µε άµεσα τρόπο από την τραπεζική κρίση του 2008 2009: πρόωρες εκλογές, ουσιαστικά, λόγω αδυναµίας κατάθεσης προϋπολογισµού Νέα κυβέρνηση, αποκάλυψη µεγάλων ελλειµµάτων, αµφιλεγόµενη αρχική αντίδραση 2010: αποκοπή από διεθνείς αγορές κεφαλαίου, προσφυγή σε εταίρους ευρωζώνης και ΝΤ, ( ): 2010, 2012 & 2015 Έκτοτε, τρία Προγράµµατα Οικονοµικής Προσαρµογής (Μνηµόνια): 2010, 2012 & 2015 Χαµηλότοκα δάνεια έναντι ηµοσιονοµικής Προσαρµογής και ιαρθρωτικών Μεταρρυθµίσεων «Τυπικό» πρόγραµµα ΝΤ, µε δύο σηµαντικές εξαιρέσεις: Όχι κούρεµα, όχι υποτίµηση Συνολικά, το µεγαλύτερο δάνειο στην ιστορία (άνω των 290 δις ευρώ) ιαφορετικές προσεγγίσεις Πρώτο Πρόγραµµα (GLF) : Πρόβληµα ρευστότητας εύτερο και Τρίτο Πρόγραµµα (EFSF/ESM) : Πρόβληµα Φερεγγυότητας Περικοπή Χρέους PSI επίσης η µεγαλύτερη στην ιστορία

Προσαρµογή και κόστος ηµοσιονοµική προσαρµογή Μέτρα ίσα µε 36% of GDP (73 δις) Περίπου ισοκατανεµηµένα µεταξύ αυξήσεων φόρων και περικοπών δαπανών ιαφορές µεταξύ προγραµµάτων Fiscal measures 2010-2017 (% GDP) 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Revenues Expenditures Source: General Accounting Office, European Commission

Προσαρµογή και κόστος ηµοσιονοµική προσαρµογή Μεταξύ 2009και 2016το δηµοσιονοµικό έλλειµµα συρρικνώθηκε κατά 16.3 µονάδες του ΑΕΠ και το πρωτογενές έλλειµµα κατά 14.6 µονάδες Η µεγαλύτερη και ταχύτερη προσαρµογή σε χώρα του ΟΟΣΑ Εντόνως προ-κυκλική προσαρµογή (µε προσαρµογή, άνω του 20%) Source: European Commission, 4 th Review, 4/2014, Greece; ESM First & Second Reviews Greece, July 2017 Background Report ESA1995; Program Definitions (excl. extraordinary items) Source: European Commission, Ameco database

Προσαρµογή και κόστος Εξωτερικό ισοζύγιο Μεγάλη έµφαση σε απελευθέρωση της αγοράς εργασίας (+ κρίση) => Μοναδιαίο Κόστος Εργασίας σε επίπεδα πριν από την είσοδο στην ευρωζώνη Εξισορρόπηση ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών 120 115 110 105 100 95 90 85 80 ULC in selected EU countries 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Germany Greece Spain Portugal Italy 0-2 -4-6 -8-10 -12-14 -16 Current account balance 2008200920102011201220132014201520162017

Προσαρµογή και κόστος Εξωτερικό ισοζύγιο Αλλά κυρίως λόγω µείωσης εισαγωγών αντί αύξησης εξαγωγών Αντίθετα από Πορτογαλία και, ιδίως, Ιρλανδία Όµως: Κόστος κεφαλαίου Μικρό µέγεθος ελληνικών επιχειρήσεων 140 120 100 80 60 40 20 0 Share of exports in GDP 250 200 150 100 50 Export volumes (2008:100) Ireland Greece Portugal Ireland Greece Portugal

Προσαρµογή και κόστος ιαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις Ρίζα του προβλήµατος Γιατί η υλοποίηση διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων είναι τόσο δύσκολη; Κερδισµένοι / Χαµένοι ιαφορετικός χρονισµός κόστους και ωφέλειας + Έλλειψη οµάδων στήριξης πριν από την υλοποίηση των µεταρρυθµίσεων Η Ελλάδα ξεκινούσε από πολύ χαµηλή βάση Συνήθης ισχυρισµός στο δηµόσιο διάλογο: εν έγιναν µεταρρυθµίσεις Συγκριτικές µελέτες δείχνουν το αντίθετο Μεγάλος αριθµός µεταρρυθµίσεων σε όλους τους τοµείς Πολλές σε «δύσκολους» τοµείς Αλλά άνιση πρόοδος µεταξύ τοµέων

Προσαρµογή και κόστος ιαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις 0,7 Εντυπωσιακή βελτίωση σε διεθνείς κατατάξεις, κυρίως µέχρι το 2014 OECD Going for Growth / Lisbon Council s Adjustment Progress Indicator World Bank Doing Business? Όµως, έχουµε ακόµα πολύ δρόµο Μόλις φτάσαµε τους τελευταίους από τους Ευρωπαίους εταίρους µας Overall reform responsiveness over the period 2007-14 Greeece s ranking in in Doing Business 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0-0,1 GRC PRT IRL NZL ESP HUN POL SVK MEX AUS KOR AUT DNK CHE ITA GBR FRA CZE EU FIN CAN JPN SWE NLD DEU TUR USA BEL NOR LUX ISL Source: OECD Going for Growth 2015

Προσαρµογή και κόστος Κοινωνικο-οικονοµικές επιπτώσεις Κοινωνικο-οικονοµικό κόστος απίστευτα υψηλό ΑΕΠ: Μείωση 26% (2008-2017 µόνο δύο χρόνια µε θετικό πρόσηµο) ιαθέσιµο εισόδηµα ακόµα µεγαλύτερη µείωση (πάνω από 40%, 2009-2016) Ανεργία (πλησίασε το 28% το 2013) Μακροχρόνια ανεργία, ανεργία νέων, «φυγή εγκεφάλων» Φτώχεια Σταθερή και µεταβαλλόµενη γραµµή φτώχειας Αποταµιεύσεις Επενδύσεις Μη εξυπηρετούµενα δάνεια

Αποτίµηση Ήταν η ύφεση αναπόφευκτη; Αρχικές συνθήκες Ελλάδας πολύ χειρότερες από άλλες χώρες που µπήκαν σε Μνηµόνια Μόνο δύο τρόποι για να κλείσει το (θεόρατο) πρωτογενές έλλειµµα: Αύξηση φόρων και περικοπή δαπανών Και τα δύο οδηγούν σε ύφεση Πρόγραµµα χωρίς υποτίµηση (Grexit) Εποµένως, ανάκτηση ανταγωνιστικότητας µέσω «εσωτερικής υποτίµησης» Όµως ύσκαµπτες αγορές Χαµηλό απόθεµα «κοινωνικού κεφαλαίου» και εµπιστοσύνης Βαθιά ύφεση µάλλον αναπόφευκτη. Αλλά τόσο βαθιά; Οικονοµετρικές µελέτες: µεταξύ 1/2 and 2/3 µείωσης του ΑΕΠ αναπόφευκτη Αλλά, χωρίς να συµπεριλαµβάνονται οι επιπτώσεις του δυνητικού Grexit

Αποτίµηση Γιατί αυτό το αποτέλεσµα; Λάθη στο σχεδιασµό των Προγραµµάτων (κυρίως του πρώτου) Όχι αναδιάρθρωση χρέους, σύντοµη περίοδος προσαρµογής, υψηλά επιτόκια, όχι περικοπή µισθών ιδιωτικού τοµέα ηµοσιονοµικοί πολλαπλασιαστές Λάθη στην υλοποίηση των Προγραµµάτων Σύνθεση δηµοσιονοµικών µέτρων Αυξήσεις φόρων vs περικοπές δαπανών Χρονισµός διαρθρωτικών µεταρρυθµίσεων Πρώτα απελευθέρωση αγοράς εργασίας παρά αγοράς προϊόντος Last but not least, πολιτικοί παράγοντες Αχαλίνωτος λαϊκισµός, έλλειψη συναινετικών διαδικασιών Dauville και, ιδίως, φόβος του Grexit

Τωρινή κατάσταση και προοπτικές * Η χρυσή ευκαιρία χάθηκε το 2014/15 Αδυναµία εκλογής Προέδρου ηµοκρατίας, εκλογές, αλλαγή κυβέρνησης Συγκρουσιακή τακτική, εκτροχιασµός, δηµοψήφισµα και σοβαρός κίνδυνος Grexit 2015-2017: Εξαιρετικά ευνοϊκές διεθνείς συνθήκες Χαµηλά επιτόκια και άφθονη ρευστότητα Χαµηλή ισοτιµία ευρώ Χαµηλή τιµή πετρελαίου Ισχυροί ρυθµοί µεγέθυνσης παγκόσµιας οικονοµίας 2018: Η Ελλάδα βγαίνει από τα προγράµµατα σε αντίξοες συνθήκες Καθαρή έξοδος (;) ηµοσιονοµικοί στόχοι (3.5% του ΑΕΠ για 5 χρόνια και, µετά 2.2% µέχρι το 2060) εσµεύσεις για διαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις Ενισχυµένος µηχανισµός παρακολούθησης

Τωρινή κατάσταση και προοπτικές * Μαθήµατα από την κρίση ηµοσιονοµικές ανισορροπίες ιαρθρωτικές µεταρρυθµίσεις ηµόσιος τοµέας / Φιλικός προς τις επιχειρήσεις και τους πολίτες Αγορά προϊόντος Καλές προοπτικές βραχυπρόθεσµα και µεσοπρόθεσµα Πολλές επενδυτικές ευκαιρίες Μελέτες McKinsey, IOBE/KEPE, κ.α. Τουρισµός, Logistics, Πρωτογενής παραγωγή και αγροδιατροφικόςτοµέας, Φαρµακοβιοµηχανία, Ενέργεια, ραστηριότητες σχετιζόµενες µε τη ναυτιλία, ραστηριότητες βασισµένες σε έρευνα, τεχνολογική ανάπτυξη και καινοτοµία, Μέταλλα και δοµικά υλικά, Εµπορεύσιµες υπηρεσίες, Ανακύκλωση, Λιανικό Εµπόριο Κανένας τοµέας µε συγκριτικό πλεονέκτηµα across the board Ανταγωνιστικοί υπο-τοµείς εντός µη ανταγωνιστικών τοµέων ( niche markets ) και το αντίστροφο

Τωρινή κατάσταση και προοπτικές * Αλλά, χρηµατοδότηση; Τράπεζες σε δυσκολία να παίξουν τον παραδοσιακό τους ρόλο (πιστωτική διαµεσολάβηση) Φυγή καταθέσεων «Κόκκινα δάνεια» Στην παρούσα συγκυρία,, καθοριστικής σηµασίας ο ρόλος του ξένου κεφαλαίου Ευνοϊκές συνθήκες: Αποτιµήσεις περιουσιακών στοιχείων Κόστος, διαθεσιµότητα και ποιότητα εργατικής δύναµης + Μεταρρυθµίσεις και υποχώρηση κινδύνου Grexit Μεγάλη µάζα επενδύσεων εγχώρια. Ξένες επενδύσεις σε ρόλο καταλύτη Πολλά παράπλευρα πλεονεκτήµατα ξένων επενδύσεων Μείωση πιστοληπτικού κινδύνου χώρας / κόστος κεφαλαίου Σήµα προς τους καταθέτες & εγχώριους επενδυτές Ένταξη Ελλάδας σε παγκόσµιες «αλυσίδες αξίας»

Τωρινή κατάσταση και προοπτικές * Ανάγκη για νέο παραγωγικό µοντέλο Χαµηλότερη συµµετοχή (δηµόσιας και ιδιωτικής) κατανάλωσης, υψηλότερη συµµετοχή επενδύσεων και εξαγωγών, µε ενδυνάµωση επιχειρήσεων Κύριες προκλήσεις: Βραχυπρόθεσµες και µεσοπρόθεσµες: Αντιστροφή ευνοϊκού εξωτερικού περιβάλλοντος ιαρροή εγκεφάλων ( Brain drain ) Μακροπρόθεσµες: Απαιτήσεις για υψηλά πρωτογενή πλεονάσµατα για πάρα πολλά χρόνια Ελληνική ιδιαιτερότητα ηµογραφική γήρανση Προκλήσεις για πολιτική ανθρωπίνων πόρων και φορολογική πολιτική Πολύ µακροπρόθεσµες: Κλιµατική αλλαγή

Τωρινή κατάσταση και προοπτικές * + Λαϊκισµός Πιθανότατα, το πιο σηµαντικό εµπόδιο αν και υπάρχουν κάποια σηµάδια βελτίωσης

Εν κατακλείδι, παρά τις δυσκολίες, παραµένω αισιόδοξος Σας ευχαριστώ πολύ για την προσοχή σας