Η αντιμετώπιση του στίγματος στα ευάλωτα παιδιά με προβλήματα ψυχικής υγειάς Inge Tamburrino Μετάφραση: Ματίνα Παπαγεωργίου
Τι είναι το στίγμα; Ο όρος στίγμα αναφέρεται στην ισχυρή υποτίμηση και απόρριψη ενός ατόμου, η οποία, κατά συνέπεια το επηρεάζει. Το στίγμα αποτελεί συμπεριφορικό εμπόδιο για την ψυχική υγεία. Επηρεάζει βασικές ανθρώπινες ανάγκες όπως την αυτοεκτίμηση και την αυτοαποτελεσματικότητα, την εργασία, την ζωή στο σπίτι και τις διαπροσωπικές σχέσεις (οικογένεια, φίλοι ή επαγγελματίες που παρέχουν υπηρεσίες για άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας). Το στίγμα της ψυχικής υγείας είναι επί της ουσίας ασέβεια στα ανθρώπινα δικαιώματα. Τα παιδιά και οι έφηβοι είναι πιο πιθανό ότι επηρεάζονται από το στίγμα, επειδή είναι λιγότερο ικανοί να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Επιπλέον, εξαιτίας του στίγματος, οι γονείς κατηγορούνται συχνά και τους αποδίδονται ευθύνες για τα προβλήματα ψυχικής υγείας του παιδιού τους. Επομένως, το στίγμα είναι μια αιτία- κλειδί διάκρισης και αποκλεισμού.
Χαρακτηριστικά του Στίγματος Το στίγμα μπορεί να θεωρηθεί ότι περιέχει τρία στοιχεία: Αμάθεια που σχετίζεται με την φτωχή γνώση Προκατάληψη που σχετίζεται με αρνητικές στάσεις Διάκριση που σχετίζεται με την απορριπτική και αποφευκτική συμπεριφορά Ακολουθούν παραδείγματα κοινών μύθων σχετικά με τα προβλήματα ψυχικής υγείας νωρίς στην ζωή: Τα παιδιά και οι νέοι με προβλήματα ψυχικής υγείας είναι βίαιοι και επικίνδυνοι Τα παιδιά και οι νέοι με προβλήματα ψυχικής υγείας προέρχονται από φτωχές οικογένειες και έχουν χαμηλότερη νοημοσύνη Τα προβλήματα ψυχικής υγείας οφείλονται σε προσωπικές αδυναμίες Τα προβλήματα ψυχικής υγείας δεν μπορούν να θεραπευτούν
Τύποι Στίγματος Υπάρχουν διαφορετικές ταξινομήσεις αναφορικά με το στίγμα. Συνήθως, διακρίνονται δύο ευρείς τύποι στίγματος: Το στίγμα για τον εαυτό εσωτερικεύεται με την εφαρμογή στερεοτύπων στον ίδιο τον εαυτό. Αυτό οδηγεί τα παιδιά να αποδεχθούν τις προκαταλήψεις εναντίον τους. Το στίγμα για τον εαυτό μπορεί να προκαλέσει υποτίμηση εαυτού, ντροπή, αίσθημα αποξένωσης και κοινωνική απόσυρση. o Το κοινωνικό στίγμα αναφέρεται σε κοινωνικά στερεότυπα. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε πεποιθήσεις ότι τα παιδιά και οι νέοι είναι επικίνδυνοι. Στίγμα Εαυτού "Είμαι διαφορετικός" "Με μισούν" "Δεν μπορώ να είμαι μέλος της ομάδας τους" Κοινων ικό Στίγμα "Είναι διαφορετικοί από εμάς" "Είναι ανίκανος" "Είναι αδύναμος" Ακόμη ένας σχετικός τύπος στίγματος αναφέρεται ως στίγμα αβροφροσύνης και έχει σχέση με τα άτομα που σχετίζονται με αυτούς που έχουν στιγματιστεί. Για παράδειγμα, τα μέλη της οικογένειας μπορεί να κατηγορηθούν για την κατάσταση αυτού που έχει στιγματιστεί, και οι επαγγελματίες να φανούν σαν να έχουν κάνει κακή δουλειά, μιας και φροντίζουν και αλληλεπιδρούν με αυτούς που έχουν στιγματιστεί.
Η διαδικασία του στίγματος Ταμπέλα Συσχετισμός ταμπέλας με αρνητικές στάσεις (στερεότυπα) Προκατάληψη Διάκριση Ας σκεφθούμε το ακόλουθο παράδειγμα: Παιδί σε ίδρυμα / αυτοτραυματίζεται ΤΑΜΠΕΛΑ Μπορεί να είναι χειριστικός ή βίαιος ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ Δεν αξίζει να ασχολείται κανείς Είναι καλύτερα να διαβάζει μόνος Δεν θέλω να παίζω μαζί του Δεν τον θέλω στην τάξη μου ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ
Έτσι, η διαδικασία του στίγματος προέρχεται από ταμπέλες που τοποθετούνται σε ένα άτομο ή σε μια ομάδα. Η ταμπέλα στηρίζεται στην επιλογή ενός ή περισσοτέρων υπεραπλουστευμένων χαρακτηριστικών ενός συγκεκριμένου ατόμου ή ομάδας. Παραδείγματα ταμπέλας είναι προβληματικό παιδί ή μπερδεμένος έφηβος. Μετά, οι τεμπέλες συνδέουν αυτό το παιδί με μια σειρά ανεπιθύμητων χαρακτηριστικών, που οδηγούν στην δημιουργία στερεοτύπων. Αυτό σημαίνει ότι αυτός που στιγματίζει ή ο στιγματισμένος, ή και οι δύο, αναπτύσσουν σκέψεις, συναισθήματα και συμπεριφορές με βάση αυτά τα στερεότυπα. Στιγματισμένα νέα άτομα μπορεί να υιοθετήσουν, αντανακλαστικά, μια εικόνα για τον εαυτό τους ίδια με εκείνη που έχουν αυτοί που τους έχουν στιγματίσει: ΠΑΙΔΙ Ή ΝΕΟ ΑΤΟΜΟ ΣΚΕΨΕΙΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΣΤΙΓΜΑΤΙΖΕΙ ενάντια στον στιγματισμένο αδύναμος τρελός παθητικός ασήμαντος επιθετικός διαφορετικός φόβος θυμός απέχθεια κοινωνική απόσταση απόρριψη αποφυγή παραμέληση υπέρ-εγρήγορση ΣΤΙΓΜΑΤΙΣΜΕΝΟΣ αντίληψη εαυτού μισητός μη αποδεκτός/ανεπιθύμητος αποκλεισμένος διαφορετικός άχρηστος θύμα Ντροπή θλίψη ενοχή Δρα όπως ακριβώς τον/την βλέπει αυτός που τον/την έχει στιγματίσει αποξένωση κοινωνική απόσυρση
Παράγοντες που συνδέονται με το Στίγμα Πολλοί παράγοντες στη ζωή ενός νέου μπορούν να επηρεάσουν και να επηρεαστούν από το στίγμα ψυχικής υγείας. Κάθε παράγοντας μπορεί να μεσολαβήσει μεταξύ του στίγματος ψυχικής υγείας και των πιθανών αποτελεσμάτων, όπως την αναζήτηση βοήθειας. Ηλικία Φύλο Εθνικότητα Θρησκεία Κοινωνική κατάσταση Αντίληψη εαυτού Στίγμα ψυχικής υγείας Απασχόληση Ακπαίδευση Στέγη Σχέσεις Κατάσταση ψυχικής υγείας Κατάσταση σωματικής υγείας
Στίγμα για ευάλωτες / διαφορετικές ομάδες Παιδιά και νέοι με προβλήματα ψυχικής υγείας Υπάρχειμιατάσηναθεωρείταιότιταπροβλήματαψυχικήςυγείαςαφορούνστουςά λλους, ενώ, αντίθετα, μπορεί ο καθένας να βιώσει κάποιου βαθμού προβλήματα ψυχικής υγείας σε κάποια στιγμή στην ζωήτου. Παράδειγμα: Τα προβλήματα ψυχικής υγείας δεν με αφορούν Είναι δικά τους/της/του, όχι δικά μου! Κάποια παιδιά και νέα άτομα είναι πιο πιθανό να στιγματιστούν, επειδή θεωρούνται ευάλωτα και διαφορετικά. Παιδιά και νέοι σε επιμέλεια Μπορεί να θεωρείται ότι τα παιδιά είναι σε επιμέλεια λόγω της συμπεριφοράς τους: θεωρούνται, π.χ. είναι επιθετικά. Στην πραγματικότητα, τα παιδιά βιώνουν σημαντικές αντιξοότητες και τραύμα προτού μπούν σε επιμέλεια. Παραδείγματα: Δεν πρέπει να περιμένω καμία ακαδημαϊκή επιτυχία απ αυτήν...οι δεξιότητές της απλά δεν Άστεγα είναι καλές Είναι έναπρόβλημα στην τάξη μου είναι καλύτερο να τον απομονώσουμε δημιουργεί προβλήματα
ΆστεγοιΤα άστεγα παιδιά και οι νέοι είναι πιθανό να νιώθουν βαθιά μοναχικά, αβοήθητα και ότι δεν αξίζουν. Το στίγμα προς αυτή την ομάδα μπορεί να οδηγήσει σε αποφυγή ή σε πεποιθήσεις πως είναι τεμπέληδες ή εξαρτημένοι Παράδειγμα: Έχει επιλογή να πάει στο σχολείο ή να πιάσει δουλειά Πρόσφυγες Τα παιδιά και οι νέοι πρόσφυγες έχουν περάσει πολλές τραυματικές εμπειρίες όπως πολέμους και μετακίνηση από την πατρίδα τους, κατά την μετανάστευση και μετά την άφιξη στην χώρα υποδοχής. Το στίγμα εναντίον τους συνήθως περιλαμβάνει επιθετικές αντιδράσεις, αποκλεισμό και διάκριση. Παραδείγματα: Έπρεπε να είχαν μείνει στη χώρα τους Θα έπρεπε να ντύνεται και να μιλά σαν εμάς Παραβάτες Αυτή η ομάδα στιγματίζεται πολύ από τον συδνυασμό της βίαςκαι της εγκληματικότητας. Επομένως, οι νεαροί παραβάτες είναι πιθανό ότι θα αποδώσουν αρνητικούςχαρακτηρισμούς στον εαυτό τους, κι έτσι αναπτύσσουν εσωτερικευμένο στίγμα. Οι παραβάτες υποβάλλονται συνήθως σε διακρίσεις εξαιτίας του φόβου ή της πεποίθησης ότι θα κάνουν κάποια παράβαση και πάλι. Παράδειγμα: Δεν κάνει τίποτε καλό, ποτέ δεν θα αλλάξει"
Εθνικότητα / Κουλτούρα / Θρησκεία Το στίγμα μπορεί να οδηγήσει την κυρίαρχη ομάδα σε καχυποψία και να θεωρήσει τις άλλες ομάδες ως ξένους. Ειδικότεραοιεθνικέςμειονότητεςείναιπιθανότεροναβιώσουνρατσισμό. Παράδειγμα: Δεν θέλω αυτόν τον νέο (μαύρο) άνδρα στο σπίτι φροντίδας δεν θα ήταν ασφαλές Διαβίωση στην φτώχεια Το στίγμα εναντίον παιδιών και νέων που ζουν στην φτώχεια, όπως στις παραγκουπόλεις, μπορεί να οδηγήσει σε απομόνωση και απόρριψη, επειδή θεωρούνται διαφορετικά και προβληματικά. Τα ακόλουθα παραδείγματα δείχνουν δύο πιθανές σκέψεις του στιγματισμένου και αυτού που στιγματίζει: ΑΥΤΟΣ ΠΟΥ ΣΤΙΓΜΑΤΙΖΕΙ ΣΤΙΓΜΑΤΙΣΜΕΝΟΣ Εάν πω τα προβλήματα μου στους άλλους τι θα σκεφθούν για εμένα; Μπορεί να με κοροϊδέψουν. Ένας κλέφτης στα σκαριά, από που προέρχεται Διαφορές Φύλου Το στίγμα του φύλου μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα οι γυναίκες να θεωρηθούν ως ανάξιες ίδιων δικαιωμάτων και ρόλων. Το στίγμα μπορεί να έχει αντίκτυπο στους νέους που δεν ταιριάζουν στις συνήθεις νόρμες ανδρικού/ γυναικείου φύλου. Τα κορίτσια δεν μπορούν να παίξουν ποδόσφαιρο
Αναπηρία Το στίγμα συχνά κατευθύνεται εναντίον παιδιών και νέων με σωματικές και/ή μαθησιακές δυσκολίες. Αυτό μπορεί να έχει σχέση με την έλλειψη κατανόησης των πραγματικών δυσκολιών που βιώνουν καθημερινά και μπορεί να είναι ιδιαίτερα δύσκολο όταν η αναπηρία δεν είναι ορατή. Παραδείγματα: Αυτός ο μαθητής είναι τόσο τεμπέλης και δεν ενδιαφέρεται να μάθει οτιδήποτε Οι άνθρωποι με κοιτούν όλη την ώρα νιώθω τόσο άβολα Αισθητηριακή (οπτική/ ακουστική) απόκλιση Τα παιδιά και οι νέοι με αισθητηριακές αποκίσεις μπορεί να θεωρηθούν ως ανίκανοι να λειτουργήσουν. Παράδειγμα: Απλά δώστ της κάτι να κάνει
Συνέπειες του Στίγματος Οι επιδράσεις του στίγματος μπορεί να είναι ακόμη πιο στρεσογόνες και καταστροφικές από την πρωταρχική κατάσταση αυτή καθ αυτή! Επομένως το στίγμα μπορεί να εμποδίσει τα παιδιά και τους νέους στα εξής: - Να εκφράσουν τον εαυτό τους - Να πετύχουν το δυναμικό τους - Να αναζητήσουν βοήθεια - Να εμπλακούν σε παρεμβάσεις ψυχικής υγείας - Να αξιολογήσουν άλλα ψυχοκοινωνικά στηρίγματα Συνεπώς, τα στιγματισμένα παιδιά και οι νέοι είναι πιθανό να υποφέρουν σιωπηρά και να νιώθουν τρομαγμένα και περιθωριοποιημένα. Μπορεί να αναπτύξουν αρνητική αντίληψη εαυτού και να χάσουν την αυτοπεποίθησή τους. Με την σειρά του, αυτό μπορεί να επηρεάσει σοβαρά την ποιότητα της ζωής τους και τα προβλήματα ψυχικής υγείας μπορεί να γίνουν πιο σοβαρά, επομένως δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος που είναι δύσκολο να σπάσει.
Αντιμετώπιση του Στίγματος Το στίγμα είναι μια πολύπλοκη διαδικασία, με λεκτικές (λέξεις) και μη λεκτικές (χειρονομίες, σωματική απόσταση, τόνος φωνής) συνιστώσες. Κατά συνέπεια, υπάρχει ανάγκη για παρέμβαση σε διαφορετικά επίπεδα. Για να αντιμετωπιστεί το στίγμα, είναι απαραίτητο να διαδοθούν και να ενισχυθούν τα εξής: γνώση αναγνώριση εκπαίδευση υποστήριξη Αυτές οι στρατηγικές μπορούν να ξεκινήσουν από τις οικογένειες, τα σχολεία και τις κοινότητες. Η αντιμετώπιση του στίγματος πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα για όλους τους επαγγελματίες και φροντιστές που είναι σε επαφή με τα παιδιά, τους νέους και τις οικογένειες τους. Εάν όλοι λάβουν επαρκή εκπαίδευση και γνώση σχετικά με την ψυχική υγεία, οι αρνητικές στάσεις πιθανόν να αλλάξουν Πρώτα από όλα, είναι σημαντικό για το στιγματισμένο παιδί να αναπτύξεισχέσεις αφάλειας καιεμπιστοσύνης, προτού ανοιχτεί και μοιραστεί τις ανησυχίες του. Η δικτύωση και η σαφής επικοινωνία μεταξύ των ατόμων που φροντιζουν, των δασκάλων και των διαφορετικών υπηρεσιών μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά να αξιολογήσουν και να εμπλακούν σε διαφορετικού τύπου ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες.
Για περισσότερες πληροφορίες και δραστηριότητες του προγράμματος World Awareness for Children in Trauma (WACIT), παρακαλώ επικοινωνήστε με τον: Καθηγητή Πάνο Βοστάνη, pv11@le.ac.uk University of Leicester, 2019