ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΕΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΕΙΑΣ ΧΑΤΖΗΜΙΧΑΛΑΚΗ ΠΑΥΛΟΥ ΧΗΜΙΚΟΥ ΜΗΧΑΝΙΚΟΥ Α.Π.Θ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΥΡΩΣΗ ΜΕΘΟ ΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟ ΒΙΤΑΜΙΝΩΝ ΜΕ ΥΓΡΗ ΧΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΥΨΗΛΗΣ ΠΙΕΣΗΣ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΕΚΧΥΛΙΣΗ ΣΤΕΡΕΑΣ ΦΑΣΗΣ-ΥΓΡΟΥ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΣΕ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΑ ΣΚΕΥΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΑ ΥΓΡΑ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2004

Στους γονείς µου 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 8 Α. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΒΙΤΑΜΙΝΕΣ 10 1.1 Υδατοδιαλυτές βιταµίνες 10 1.2 Βιταµίνες συµπλέγµατος Β 11 1.2.1 ΒιταµίνηΒ 1 (Θειαµίνη) 13 1.2.2 Βιταµίνη Β 2 (Ριβοφλαβίνη) 15 1.2.3 Βιταµίνη Β 3 (Νιασίνη) 17 1.2.4 Βιταµίνη Β 5 (Παντοθενικό οξύ) 18 1.2.5 Βιταµίνη Β 6 (Πυριδοξίνη) 20 1.2.6 Βιταµίνη Β 12 (Κυανοκοβαλαµίνη) 22 1.2.7 Βιταµίνη Β 9 (Φολακίνη) 24 1.3 Λιποδιαλυτές βιταµίνες 26 1.3.1 Βιταµίνη Α (Ρετινόλη) 27 1.3.2 Βιταµίνη D 29 1.3.3 Βιταµίνη Ε (Τοκοφερόλη) 31 1.3.4 Βιταµίνη Κ 33 2. ΥΓΡΗ ΧΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΑ ΥΨΗΛΗΣ ΠΙΕΣΗΣ 36 2.1 Ιστορική αναδροµή Εισαγωγή 36 2.2 Οργανολογία υγρής χρωµατογραφίας υψηλής πίεσης 38 2.3 Εφαρµογές της υγρής χρωµατογραφίας υψηλής πίεσης 39 2.4 Μελλοντικές τάσεις της HPLC 39 2.4.1 Mονολιθικές στήλες 40 2.4.2 Σύγκριση των µονολιθικών στηλών µε τις συµβατικές στήλες 41 2.4.3 Μειονεκτήµατα µονολιθικών στηλών 42 2.4.4 Συνοπτικά για τις µονολιθικές στήλες 42 3. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΥΡΩΣΗ ΧΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΜΕΘΟ ΟΥ 43 3.1 Ανάγκη ανάπτυξης νέας µεθόδου 43 3

3.2 Αντικειµενικός σκοπός ανάπτυξης νέας µεθόδου 43 3.3 Στάδια ανάπτυξης της µεθόδου 44 3.4 Επικύρωση της µεθόδου 46 3.4.1 Ακρίβεια 46 3.4.2 Επαναληπτικότητα 46 3.4.3 Γραµµικότητα 47 3.4.4 Εύρος γραµµικής περιοχής 47 3.4.5 Ευαισθησία 47 3.4.6 Όριο ανίχνευσης 48 3.4.7 Όριο ποσοτικής αποτίµησης 48 3.4.8 Ανθεκτικότητα 49 3.4.9 Ευρωστεία 49 3.4.10 Εκλεκτικότητα 49 3.4.11 Εξειδίκευση 49 4. ΠΡΟΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΕΙΓΜΑΤΟΣ 50 4.1 Τεχνικές προκατεργασίας δείγµατος 51 4.1.1 Τεχνικές διαλυτοποίησης 52 4.1.2 Κλασικές τεχνικές εκχύλισης 52 4.1.3 Σύγχρονες τεχνικές εκχύλισης 53 4.1.4 Τεχνικές εκχύλισης στις οποίες δεν χρησιµοποιείται διαλύτης 54 4.1.5 Άµεσες τεχνικές 58 4.1.6 Τεχνικές παρέκλισης της στήλης 58 5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ 59 5.1 Προσδιορισµός βιταµινών µε HPLC 60 5.2 Ανάλυση φαρµακευτικών σκευασµάτων 61 5.2.1 Προσδιορισµός υδατοδιαλυτών βιταµινών σε φαρµακευτικά σκευάσµατα 61 5.2.2 Προσδιορισµός λιποδιαλυτών βιταµινών σε φαρµακευτικά σκευάσµατα 65 5.3 Ανάλυση βιολογικών υγρών 68 5.3.1 Προσδιορισµός υδατοδιαλυτών βιταµινών σε βιολογικά υγρά 68 5.3.2 Προσδιορισµός λιποδιαλυτών βιταµινών σε βιολογικά υγρά 69 6. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΒΗΣ 77 4

Β. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 7. ΟΡΓΑΝΑ ΑΝΤΙ ΡΑΣΤΗΡΙΑ 78 7.1 Όργανα 78 7.1.1 Χρωµατογραφικές ιατάξεις 78 7.1.2 Αναλυτικές στήλες 79 7.1.3 Εκχύλιση στερεάς φάσης υγρού (SPE) 79 7.1.4 Άλλες συσκευές οι οποίες χρησιµοποιήθηκαν 79 7.2 Αντιδραστήρια 80 8. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΘΟ ΟΥ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΟ ΧΡΩΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟ ΤΩΝ ΛΙΠΟ ΙΑΛΥΤΩΝ ΒΙΤΑΜΙΝΩΝ 81 8.1 Βελτιστοποίηση χρωµατογραφικού διαχωρισµού των λιποδιαλυτών Βιταµινών 81 8.1.1 Βελτιστοποίηση ανίχνευσης και ποσοτικού προσδιορισµού των λιποδιαλυτών βιταµινών 83 8.1.2 Εύρεση κατάλληλου εσωτερικού προτύπου 83 8.2 Βέλτιστες χρωµατογραφικές συνθήκες 86 8.2.1 Κατασκευή καµπύλης αναφοράς για τον ποσοτικό προσδιορισµό λιποδιαλυτών βιταµινών Εύρεση ορίων γραµµικής περιοχής 89 8.3 Επικύρωση της µεθόδου 91 8.3.1 Ακρίβεια και επαναληψιµότητα της µεθόδου 91 8.3.2 Ενδιάµεση επαναληπτικότητα και ακρίβεια της µεθόδου 93 8.4 Εφαρµογή της µεθόδου προσδιορισµού των λιποδιαλυτών βιταµινών σε φαρµακευτικά σκευάσµατα 95 8.4.1 Αναβράζοντα πολυβιταµινούχα δισκία 95 8.4.2 Ενέσιµα διαλύµατα 101 8.4.3 Σιρόπια 103 8.4.4 Συγκριτική απόδοση προσδιορισµού λιποδιαλυτών βιταµινών ανά φαρµακευτικό σκεύασµα 106 5

8.5 Εφαρµογή της µεθόδου σε βιολογικά υγρά 107 8.5.1 Τελικές συνθήκες εκχύλισης στερεάς φάσης-υγρού 112 8.5.2 Εφαρµογή της µεθόδου σε ορό αίµατος 116 8.5.3 Eφαρµογή της µεθόδου σε πραγµατικά δείγµατα 126 8.5.4 Εφαρµογή της µεθόδου σε δείγµα ούρων 127 9. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΘO ΟΥ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΟΥ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΥ ΤΩΝ Υ ΑΤΟ ΙΑΛΥΤΩΝ ΒΙΤΑΜΙΝΩΝ 135 9.1 Βελτιστοποίηση χρωµατογραφικού διαχωρισµού των υδατοδιαλυτών βιταµινών 135 9.1.1 Βελτιστοποίηση ανίχνευσης και ποσοτικού προσδιορισµού των υδατοδιαλυτών βιταµινών 140 9.1.2 Εύρεση κατάλληλου εσωτερικού προτύπου 140 9.2 Βέλτιστες χρωµατογραφικές συνθήκες 142 9.2.1 Κατασκευή καµπύλης αναφοράς για τον ποσοτικό προσδιορισµό πρότυπων διαλυµάτων υδατοδιαλυτών βιταµινών Εύρεση ορίων γραµµικής περιοχής 145 9.3 Επικύρωση της µεθόδου 147 9.3.1 Ακρίβεια και επαναληψιµότητα της µεθόδου 147 9.3.2 Ενδιάµεση επαναληπτικότητα και ακρίβεια της µεθόδου 148 9.4 Εφαρµογή της µεθόδου προσδιορισµού των υδατοδιαλυτών βιταµινών σε φαρµακευτικά σκευάσµατα 150 9.4.1 Αναβράζοντα πολυβιταµινούχα δισκία 150 9.4.2 Σιρόπια 157 9.4.3 Συγκριτική απόδοση προσδιορισµού υδατοδιαλυτών βιταµινών ανά φαρµακευτικό σκεύασµα 159 9.5 Εφαρµογή της µεθόδου σε βιολογικά υγρά 160 9.5.1 Τελικές συνθήκες εκχύλισης στεράς φάσης-υγρού 165 9.5.2 Εφαρµογή της µεθόδου σε ορό αίµατος 170 9.5.3 Εφαρµογή της µεθόδου σε πραγµατικά δείγµατα 177 9.5.4 Εφαρµογή της µεθόδου σε δείγµα ούρων 178 10. ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΕΘΟ ΟΥ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΟΥ ΠΡΟΣ ΙΟΡΙΣΜΟΥ Υ ΑΤΟ ΙΑΛΥΤΩΝ ΚΑΙ ΛΙΠΟ ΙΑΛΥΤΩΝ ΒΙΤΑΜΙΝΩΝ 186 6

10.1 Εφαρµογή της εκχύλισης στερεάς φάσης-υγρού για τον τατόχρονο προσδιορισµό υδατοδιαλυτών και λιποδιαλυτών βιταµινών 186 10.2 Εφαρµογή της µεθόδου σε φαρµακευτικά σκευάσµατα 201 10.3 Εφαρµογή της µεθόδου σε βιολογικά υγρά 207 Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 214. EXTENDED SUMMARY 221 Ε. BIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 225 7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σύµφωνα µε τον κλασικό ορισµό, µε τον όρο βιταµίνη αναφερόµαστε σε µια οργανική ένωση η παρουσία της οποίας παίζει καταλυτικό ρόλο στην οµαλή λειτουργία του ανθρώπινου µεταβολισµού και στις φυσιολογικές του λειτουργίες. Οι βιταµίνες, στο σύνολο τους, βρίσκονται στο επίκεντρο της βιβλιογραφίας εδώ και περίπου δύο δεκαετίες. Την τελευταία όµως πενταετία η ανάπτυξη της διατροφικής πληροφόρησης καθώς και η εµφάνιση πληθώρας φαρµακευτικών πολυβιταµινούχων σκευασµάτων, οδηγεί στην ανάγκη ανάπτυξης νέων µεθόδων προσδιορισµού των βιταµινών στα φαρµακευτικά σκευάσµατα. Ταυτόχρονα ο τοµέας της κλινικής χηµείας, έχει εστιάσει το ενδιαφέρον του στην ανάπτυξη µεθόδων για την ανίχνευση των ενώσεων αυτών στο ανθρώπινο σώµα. Η παρούσα διατριβή εντάσσεται στα πλαίσια του αυξανόµενου ερευνητικού ενδιαφέροντος, για τις συγκεκριµένες ενώσεις και αποτελεί ουσιαστικά την ολοκλήρωση µιας µεταπτυχιακής εργασίας η οποία πραγµατοποιήθηκε, µε τον ίδιο επιβλέποντα καθηγητή, στο ίδιο εργαστήριο, το Εργαστήριο Αναλυτικής Χηµείας του Α.Π.Θ. Ένα µέρος της παρούσας διατριβής πραγµατοποιήθηκε στον τοµέα της Φαρµακογνωσίας, του Πανεπιστηµίου του Leiden, στην Ολλανδία, στα πλαίσια του προγράµµατος Erasmus. Η διατριβή ξεκίνησε µε την ανάπτυξη τριών αναλυτικών µεθόδων, µε χρήση Υγρής Χρωµατογραφίας Υψηλής Πίεσης (HPLC). Η πρώτη µέθοδος αναφερόταν στον προσδιορισµό των λιποδιαλυτών βιταµινών, η δεύτερη στον προσδιορισµό των υδατοδιαλυτών βιταµινών και η τρίτη µέθοδος αποτελεί ένα συνδυασµό των δύο προηγουµένων, επιτρέποντας τον ταυτόχρονο προσδιορισµό λιποδιαλυτών και υδατοδιαλυτών βιταµινών. Η εργασία ολοκληρώθηκε µε εφαρµογή των προτεινόµενων µεθόδων σε φαρµακευτικά σκευάσµατα και σε βιολογικά υγρά (ορό αίµατος, ούρα), χρησιµοποιώντας την Εκχύλιση Στερεάς Φάσης-Υγρού (SPE). To θέµα της διατριβής υποδείχθηκε από τον Καθηγητή κ. Ι. Ν. Παπαδογιάννη, ο οποίος είχε και την επίβλεψή της. Τον ευχαριστώ θερµά για την εµπιστοσύνη που µου έδειξε καθώς και για την παρακολούθηση, την καθοδήγηση και το ενδιαφέρον του σε όλη τη διάρκεια της εργασίας. Τον Καθηγητή κ. Ι. Α. Στράτη και την Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Α. Ζώτου, µέλη της τριµελούς επιτροπής, ευχαριστώ για τη συµπαράστασή τους και τη βοήθειά τους. 8

Ευχαριστώ θερµά την Επίκουρη Καθηγήτρια κ. Β. Φ. Σαµανίδου για την υποµονή της, τη συνεχή παρακολούθηση και βοήθεια καθώς και την αµέριστη συµπαράστασή της σε όλα τα στάδια της εργασίας. Η συµµετοχή της στην παρούσα διατριβή ήταν αναµφίβολα σηµαντική. Τον λέκτορα κ. Γ. Θεοδωρίδη, ευχαριστώ θερµά, µε την παραίνεση του οποίου, επισκέφθηκα το Leiden, στo πλαίσιo του προγράµµατος Erasmus, ένα βήµα το οποίο αποδείχτηκε ιδιαίτερα ωφέλιµο για την ολοκλήρωση της παρούσας διατριβής. Ευχαριστώ τον καθηγητή µου στον τοµέα της φαρµακογνωσίας, στο Leiden, R. Verpoorte, για τη συνεχή συµπαράσταση και βοήθεια καθ όλη τη διάρκεια της παραµονής µου στην Ολλανδία καθώς και όλα τα µέλη του συγκεκριµένου τοµέα τα οποία έκαναν την παραµονή µου εκεί ιδιαίτερα ευχάριστη και δηµιουργική. Παράλληλα ευχαριστώ τα µέλη του Εργαστηρίου Αναλυτικής Χηµείας για τη φιλική ατµόσφαιρα συνεργασίας που µου πρόσφεραν. Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω το συµφοιτητή µου, διδάκτορα πλέον, Α. Σακαλή για τη συµπαράστασή του τις αναρίθµητες ώρες παραµονής µας στο εργαστήριο. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους αυτούς που σε αυτό το διάστηµα των πέντε και πλέον χρόνων στάθηκαν δίπλα µου, µοιράστηκαν όλες τις χαρές και τις αγωνίες µου και στήριξαν τις επιλογές µου και την προσπάθεια µου. Ιδιαίτερα θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς µου που ήταν πάντα δίπλα µου όλα αυτά τα χρόνια και πολύ περισσότερα. Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2004 Χατζηµιχαλάκης Παύλος 9

A. ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. EIΣΑΓΩΓΗ ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΒΙΤΑΜΙΝΕΣ Ο όρος βιταµίνη, είναι σύνθετος και απαρτίζεται από τη λατινική λέξη vita η οποία σηµαίνει ζωή και την λέξη αµίνη, καθώς κατά την ανακάλυψη των ενώσεων αυτών θεωρήθηκε ότι επρόκειτο για αµίνες. Ο όρος αυτός κρίθηκε ο πληρέστερος για να τονίσει την αναγκαιότητα αυτών των ενώσεων για τη διατήρηση και τη συνέχιση της ζωής. Ουσιαστικά πρόκειται για οργανικές ενώσεις, όχι απαραίτητα αµίνες, οι οποίες πρέπει να λαµβάνονται σε µικρές έως ελάχιστες ποσότητες καθηµερινά µε τη διατροφή. Αξίζει να σηµειωθεί ότι ο ανθρώπινος οργανισµός δύναται να συνθέσει ορισµένες από τις ενώσεις αυτές από τις εκάστοτε προβιταµίνες τους, οπότε σε πολλές περιπτώσεις το ενδιαφέρον εστιάζεται στη λήψη των προβιταµινών από τον οργανισµό. Αρχικά οι επιστήµονες ασχολήθηκαν εξ ολοκλήρου µε τον προσδιορισµό της απαιτούµενης ποσότητας βιταµινών στον οργανισµό, µε στόχο την εξάλειψη των φαινοµένων ανεπάρκειας τα οποία οδηγούσαν σε πληθώρα οργανικών δυσλειτουργιών και ασθενειών. Η τελευταία τάση όσον αφορά τις βιταµίνες είναι το ενδεχόµενο χρήσης των ενώσεων αυτών, πέρα από την πρόληψη και για την αντιµετώπιση διαφόρων ασθενειών, καθώς και για την ενδυνάµωση της φυσικής και ψυχικής υγείας του ανθρώπινου οργανισµού. Οι βιταµίνες χωρίζονται σε δύο κύριες οµάδες, ανάλογα µε το µέσο στο οποίο εµφανίζουν τη βέλτιστη διαλυτότητα, τις υδατοδιαλυτές και τις λιποδιαλυτές βιταµίνες. 1.1. Υδατοδιαλυτές βιταµίνες Οι υδατοδιαλυτές βιταµίνες απαρτίζονται από τα µέλη του συµπλέγµατος Β και τη βιταµίνη C. Με εξαίρεση τη βιταµίνη Β 12, η οποία συναντάται µόνο σε γαλακτοκοµικά προïόντα και κρέας, όλες οι υπόλοιπες υδατοδιαλυτές βιταµίνες βρίσκονται στα ίδια τρόφιµα, όπως τα λαχανικά, τα φρούτα, τα µπιζέλια και τα δηµητριακά. Η βασικότερη λειτουργία τους στον οργανισµό είναι ότι συµµετέχουν στη δραστηριότητα σηµαντικών ενζύµων (γνωστών ως συνενζύµων), τα οποία µε τη 10

σειρά τους συµµετέχουν στη γενικότερη διαδικασία παραγωγής ενέργειας στον οργανισµό από τα λίπη και τους υδρογονάνθρακες. Οι υδατοδιαλυτές βιταµίνες δε δύνανται να αποθηκευτούν σε µεγάλο ποσοστό στον οργανισµό, γι αυτό και η καθηµερινή τους λήψη από τον οργανισµό κρίνεται απαραίτητη. Σε περίπτωση που βρεθούν σε ιδιαίτερα υψηλό ποσοστό στο σώµα, αποβάλλονται µε τα ούρα και για το λόγο αυτό είναι δύσκολο να θεωρηθούν τοξικές. Η έλλειψη επαρκούς αποθέµατος υδατοδιαλυτών βιταµινών στον οργανισµό, επιδρά αρνητικά στους ιστούς οι οποίοι µεγαλώνουν ή µεταβολίζονται ραγδαία Τέτοιοι ιστοί εµφανίζονται στο δέρµα, στο αίµα, στο πεπτικό και το νευρικό σύστηµα. 1.2. Βιταµίνες συµπλέγµατος Β Ο όρος, σύµπλεγµα Β, περικλείει µια σειρά βιταµινών µε κοινά χαρακτηριστικά, οι οποίες έχουν ανάλογη δράση συνενζύµων και συχνά αλληλεπιδρούν επιφέροντας καλύτερα αποτελέσµατα. Ουσιαστικά περιλαµβάνει όλες τις γνωστές και βασικές υδατοδιαλυτές βιταµίνες εκτός από τη βιταµίνη C. Αρχικά η βιταµίνη Β θεωρήθηκε ότι επρόκειτο για ένα αυτόνοµο διατροφικό στοιχείο, το οποίο βρισκόταν σε εκχυλίσµατα ρυζιού, µαγιάς και συκωτιού. Στην πορεία όµως οι ερευνητές ανακάλυψαν ότι τα εκχυλίσµατα αυτά, περιείχαν περισσότερες από µια βιταµίνες, στις οποίες και δόθηκαν συγκεκριµένοι αριθµοί. Το γεγονός αυτό αναπόφευκτα, οδήγησε στην πεποίθηση, ιδιαίτερα σε µη επιστηµονικούς κύκλους, ότι οι προαναφερθείσες βιταµίνες έχουν µια σχετική οµοιότητα µεταξύ τους, ενώ ουσιαστικά πρόκειται για εντελώς διαφορετικές ενώσεις. Παράλληλα, περαιτέρω σύγχυση δηµιουργήθηκε µε την προσθήκη στον όρο σύµπλεγµα Β άλλων οργανικών ουσιών όπως η χολίνη, η ινοσιτόλη και το παρα-αµινοβενζοïκό οξύ, αν και στην ουσία δεν επρόκειτο για βασικές βιταµίνες. Ακόµα και σήµερα επικρατεί στη βιβλιογραφία µια σύγχυση για το εάν οι εν λόγω ενώσεις υπάγονται ή όχι στο σύµπλεγµα Β. Κάθε µέλος του συµπλέγµατος Β, έχει µοναδική δοµή και συµπεριφέρεται διαφορετικά στον ανθρώπινο οργανισµό. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι οι βιταµίνες Β 1, Β 2, Β 3 καθώς και η βιοτίνη συµµετέχουν σε διαφορετικές φάσεις του µηχανισµού παραγωγής ενέργειας στον οργανισµό. Αντίστοιχα η βιταµίνη Β 6 θεωρείται απαραίτητη για το µεταβολισµό των αµινοξέων, ενώ η βιταµίνη Β 12 και το φολικό οξύ συµµετέχουν σε στάδια απαραίτητα για τη διαίρεση των κυττάρων. Παράλληλα η 11

κάθε µια από τις προαναφερθείσες βιταµίνες έχει πληθώρα συµπληρωµατικών λειτουργιών στον ανθρώπινο οργανισµό. Πάντως θα πρέπει να σηµειωθεί, σε αντίθεση µε µια ευρέως διαδεδοµένη άποψη, ότι δεν υπάρχει ούτε µια οργανική λειτουργία η οποία να απαιτεί την ταυτόχρονη ύπαρξη όλων των βιταµινών του συµπλέγµατος Β. Η επαρκής ποσότητα του κάθε µέλους του συµπλέγµατος αυτού στον ανθρώπινο οργανισµό διαφέρει ουσιαστικά. Ως εκ τούτου η λήψη ίσων ποσότητων από κάθε βιταµίνη, ως καθηµερινό διατροφικό συµπλήρωµα δεν έχει κανένα ιδιαίτερο νόηµα. Παράλληλα, θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η υπερβολική καθηµερινή λήψη ποσοτήτων από την κάθε βιταµίνη δεν οδηγεί, σε καµία περίπτωση, στον αφανισµό του καθηµερινού άγχους ή στη δηµιουργία υπέρογκων αποθεµάτων ενέργειας και η µοναδική περίπτωση στην οποία ενδείκνυται είναι σε περιπτώσεις υψίστης βιταµινικής ανεπάρκειας. Γενικά η λήψη επαρκούς ποσότητας του κάθε µέλους του συµπλέγµατος Β, βοηθάει ουσιαστικά στα παρακάτω : 1. Υγεία δέρµατος, οστών, µαλλιών και µυών, 2. Οµαλή λειτουργία του πεπτικού συστήµατος, 3. Απαλλαγή από κατάθλιψη, υπερευαισθησία, αυπνία και εξάντληση, 4. Καλύτερη λειτουργία των εγκεφαλικών κυττάρων, 5. Απαλλαγή απο δερµατολογικά προβλήµατα, 6. Βελτίωση της λειτουργίας του συκωτιού. Στη συνέχεια ακολουθεί µεµονωµένη και λεπτοµερής ανάλυση της κάθε βιταµίνης η οποία υπάγεται στο εν λόγω σύµπλεγµα, ενώ αναφέρονται διεξοδικά και οι εκάστοτε οργανικές λειτουργίες στις οποίες απευθύνεται η κάθε βιταµίνη, καθώς και τα συµπτώµατα ανεπάρκειας της καθεµιάς, µε στόχο την πλήρη κατανόηση του ρόλου του κάθε µέλους του συµπλέγµατος Β στον ανθρώπινο οργανισµό. 12

1.2.1. Βιταµίνη Β 1 (Θειαµίνη) Φωτογραφία της θειαµίνης κάτω από µικροσκόπιο [1]. Η θειαµίνη, η οποία στη βιβλιογραφία δύναται να συναντηθεί και ως ανευρίνη [2], είναι µια λευκή, υδατοδιαλυτή, κρυσταλλική ουσία. Η µοριακή της δοµή φαίνεται στο σχήµα 1.1 και όπως είναι εύκολο να παρατηρήσουµε το µόριό της περιέχει έναν πυριµιδινικό και ένα θειαζολικό δακτύλιο, καθώς και µια πρωτοταγή αλκοολική και µια αµινική οµάδα [3]. Η θειαµίνη βρίσκεται στον ανθρώπινο οργανισµό είτε σε ελεύθερη µορφή, είτε σε φωσφορική µορφή (ΤΜΡ-thiamine monophosphate, ΤΤΡ-thiamin triphosphate, ΤΡΡ-thiamin pyrophosphate), στα τρόφιµα δε, εµφανίζεται ως ελεύθερη αλκοόλη ή ως πυροφωσφορικός εστέρας. Εξαιτίας του αζώτου του θειαζολικού δακτυλίου η θειαµίνη αποτελεί µια βάση και ιονίζεται κανονικά σε διαφορετικό βαθµό ανάλογα µε την τιµή του ph. Από την ενεργό οξύτητα εξαρτάται και ο ιονισµός της αµινικής οµάδας του πυριµιδινικού δακτυλίου. Σχήµα 1.1. Συντακτικός τύπος της θειαµίνης. 13

Χαρακτηριστικό της θειαµίνης είναι οι έντονες απορροφήσεις που εµφανίζει στο υπεριώδες (εµφανίζει διάφορα µέγιστα µήκη κύµατος απορρόφησης ανάλογα µε την τιµή του ph). Οξείδωσή της µε υπεροξείδιο του υδρογόνου δίνει τη θειοχρώµη, ένωση η οποία φθορίζει έντονα και µπορεί να χρησιµοποιηθεί για την ποσοτική εκτίµηση της θειαµίνης [3]. Πρόκειται για µία από τις πρώτες βιταµίνες η οποία αποµονώθηκε και χαρακτηρίστηκε στη δεκαετία του 1930 [2]. Η θειαµίνη χρησιµοποιήθηκε, σχεδόν ταυτόχρονα µε την αποµόνωση της, για θεραπευτικούς σκοπούς. Η εµφάνισή της συνδέθηκε µε την περίφηµη ασθένεια beriberi, η οποία κυριάρχησε στις αρχές του εικοστού αιώνα και η οποία οφειλόταν σε ανεπάρκεια θειαµίνης. Τα βασικότερα συµπτώµατα αυτής της ασθένειας ήταν µια σειρά νευρολογικών και µεταβολικών διαταραχών. Από κλινικής απόψης η θειαµίνη παίζει καταλυτικό ρόλο στις παρακάτω λειτουργίες: 1. Οµαλή λειτουργία του µυικού συστήµατος και της καρδιάς. 2. Επαρκής µεταβολισµός υδρογονανθράκων. 3. Μεταβολισµό οξυγόνου. 4. Σύνθεση της ακετυλοχολίνης. 5. Παραγωγή ενέργειας. Παράλληλα η θειαµίνη λειτουργεί κατασταλτικά σε ασθένειες όπως η κατάθλιψη, η παράλυση προσώπου, το λουµπάγκο, η δυσλεξία, η χαµηλή πίεση αίµατος, η νευρικότητα, η αδυναµία των οφθαλµικών µυών και το άσθµα, ενώ η λήψη της θεωρείται ότι προστατεύει τους αθλητές απο µυικούς τραυµατισµούς. Ως συχνότερα συµπτώµατα έλλειψης θειαµίνης θεωρούνται η χρόνια εξάντληση και απάθεια, οι πονοκέφαλοι, η αδυναµία πέψης, οι πόνοι και η ατροφία στους µύες, τα προβλήµατα στο κυκλοφορικό σύστηµα, η υπερευαισθησία στο θόρυβο, η ανορεξία, το άγχος, η εµφάνιση ψυχώσεων, πανικών καθώς και οι εφιάλτες, η απώλεια µνήµης και η συναισθηµατική ανισορροπία. Ως κυριότερες πηγές θειαµίνης αναφέρονται το συκώτι, το χοιρινό κρέας, το αλεύρι, οι πατάτες, τα µπιζέλια, ο σολοµός και οι ξηροί καρποί. Επιβλαβής για τα αποθέµατα θειαµίνης στον οργανισµό ενδέχεται να είναι η αυξηµένη λήψη υδρογονανθράκων, καφεΐνης, ζάχαρης, αλκοόλ, αντιβιοτικών, αντισυλληπτικών και άλλων φαρµάκων. Παράλληλα το κάπνισµα, η ζέστη και το άγχος οδηγούν σε καταστροφή της θειαµίνης [4-8]. 14

1.2.2. Βιταµίνη Β 2 (Ριβοφλαβίνη) Φωτογραφία της ριβοφλαβίνης κάτω από µικροσκόπιο [1]. Η ριβοφλαβίνη είναι µια κρυσταλλική, υδατοδιαλυτή, κιτρινωπή ένωση. Οφείλει το όνοµά της στη λατινική λέξη flavious (κίτρινο), η οποία αντικατοπτρίζει το χρώµα των κρυστάλλων της και το χρώµα που δίνει στα ούρα [1]. Ο συντακτικός της τύπος δίνεται στο σχήµα 1.2. Σχήµα 1.2. Συντακτικός τύπος της ριβοφλαβίνης Βιοχηµικά η ριβοφλαβίνη µεταβολίζεται µε στόχο το σχηµατισµό δύο φλαβινο-συνενζύµων, του φλαβινο-αδενικού δινουκλεοτιδίου (FAD) και του 15

φλαβινο-µονονουκλεοτιδίου (FMN) [1]. Τα ένζυµα αυτά σχετίζονται µε µια σειρά οξειδοαναγωγικών δράσεων στα κύτταρα. Γενικά πάντως πρόκειται για µια σχετικά σταθερή βιταµίνη, αν και θα πρέπει να σηµειωθεί ότι τυχόν έκθεσή της στο φως οδηγεί στο σχηµατισµό λουµιφλαβίνης, η οποία είναι πιο οξειδωτική από τη ριβοφλαβίνη και δύναται να καταστρέψει µέρος του ασκορβικού οξέος [3]. Από κλινική άποψη η ριβοφλαβίνη παίζει καταλυτικό ρόλο στις παρακάτω λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισµού: 1. Οµαλή ανάπτυξη, 2. Προστασία απο καρκίνο και αναιµία, 3. ιάσπαση λιπών, 4. Παραγωγή ενέργειας, 5. Συντήρηση των επιφανειακών ιστών σε µάτια, χείλη και δέρµα. Επιπρόσθετη χορήγηση ριβοφλαβίνης απαιτείται κατά την περίοδο εγκυµοσύνης, θηλασµού και έντονης κατανάλωσης ενέργειας (αθλητικής προετοιµασίας) καθώς και σε περιπτώσεις υπερθυρεοειδισµού. Ως σηµαντικότερα συµπτώµατα έλλειψης ριβοφλαβίνης θεωρούνται η αυπνία, η κατάθλιψη, τα ξηρά, σκασµένα χείλη, ο καταράκτης, η ευαισθησία στο φως, ο κνησµός, η ζαλάδα, η αδυναµία γρήγορης εκµάθησης, η δερµατίτιδα και η αναιµία. Ως κυριότερες πηγές ριβοφλαβίνης φέρονται να είναι τα αµύγδαλα, το κοτόπουλο, το τυρί, τα αυγά, το µοσχαρίσιο κρέας, το συκώτι, το αβοκάντο καθώς και η πλειοψηφία των λαχανικών. Ιδιαίτερα επιβλαβή για τα αποθέµατα ριβοφλαβίνης είναι το κάπνισµα, το αλκοόλ, η ζάχαρη, τα αντιβιοτικά, το άγχος και το φως,ιδιαίτερα το ηλιακό [4-8]. 16

1.2.3. Βιταµίνη Β 3 (Νιασίνη) Φωτογραφία της νιασίνης κάτω από το µικροσκόπιο [1]. Η νιασίνη εµφανίζεται συχνά στη βιβλιογραφία και ως βιταµίνη ΡΡ ή αντιπελλαγρική και παίζει ιδιαίτερα σηµαντικό ρόλο στη βιοσύνθεση των πυριδινονουκλεοτιδίων. Ο όρος νιασίνη περιλαµβάνει δύο ενώσεις µε απλή χηµική δοµή, το νικοτινικό οξύ και το νικοτιναµίδιο. Ο συντακτικός τύπος του νικοτινικού οξέος εµφανίζεται στο σχήµα 1.3 [3]. Βασικότερο παράγωγό της σε συνδυασµό µε τη νουκλεοτιδο- αδενοσίνη είναι ένας υδατάνθρακας, το νικοτινικο-αδενινονουκλεοτίδιο (NAD) το οποίο δρα ως φορέας φορτίων σε βιοχηµικές αντιδράσεις [1]. Σχήµα 1.3. Συντακτικός τύπος του νικοτινικού οξέος. Αξίζει να σηµειωθεί ότι ο ανθρώπινος οργανισµός δύναται να συνθέσει σε µικρή έκταση τη βιταµίνη αυτή από το αµινοξύ θρυπτοφάνη. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι 60 mg θρυπτοφάνης αντιστοιχούν σε 1mg νικοτινικού οξέος. Παράλληλα θα 17

πρέπει να τονιστεί ότι ανεπάρκεια νιασίνης στον ανθρώπινο οργανισµό παρατηρείται σε µεγαλύτερες ηλικίες. Από κλινικής άποψης η νιασίνη παίζει ουσιαστικό ρόλο στις παρακάτω λειτουργίες: 1. ρα ως συνένζυµο στο µεταβολισµό λιπών και υδρογονανθράκων. 2. Συµµετέχει στην παραγωγή ενέργειας στον οργανισµό. 3. Είναι απαραίτητη για την υγεία του εγκεφάλου, του δέρµατος, των πεπτικών οργάνων. Η άµεση σχέση της µε τις υψηλές λειτουργίες του εγκεφάλου την έχει συνδέσει µε τη σχιζοφρένεια και άλλες διανοητικές ασθένειες. 4. Ελαττώνει τα επίπεδα χοληστερόλης. 5. Βοηθάει στην ανάπτυξη, γενικότερα. Παράλληλα λειτουργεί κατασταλτικά σε ασθένειες όπως η κατάθλιψη, η αϋπνία, η υπέρταση, η δερµατίτιδα και οι ηµικρανίες. Ως σηµαντικότερα συµπτώµατα έλλειψης νιασίνης θεωρούνται η απώλεια µνήµης, η φυσική και ψυχική εξάντληση, το άγχος, η ανησυχία, ο φόβος και η ανασφάλεια, η αδυναµία και η εξάντληση, η διάρροια και η ξηροδερµία. Ως κυριότερες πηγές νιασίνης αναφέρονται το τυρί, τα µπιζέλια, το κρέας, τα πουλερικά, το ψάρι, το αυγό και τα δηµητριακά [4-8]. 1.2.4. Βιταµίνη Β 5 (Παντοθενικό οξύ) Φωτογραφία του παντοθενικού οξέος κάτω από το µικροσκόπιο [1]. 18

Το παντοθενικό οξύ ανακαλύφθηκε ως οργανική ένωση το 1933 από τον ρ.r.j.williams και στην πορεία διαπιστώθηκε ότι επρόκειτο για µια ένωση η οποία υπάγεται στις βιταµίνες. Η ονοµασία της προέρχεται από την ελληνική λέξη pantos ή παντού µιας και η βιταµίνη αυτή είναι ευρέως διαδεδοµένη στη φύση [1]. Το παντοθενικό οξύ είναι µια ένωση ιδιαίτερα σταθερή σε pη µεταξύ 4 και 7 [3]. Ο συντακτικός της τύπος αποδίδεται στο σχήµα 1.4. Στα τρόφιµα εµφανίζεται ως συστατικό του συνένζυµου Α (Σχήµα 1.4α) και παίζει σηµαντικό ρόλο στον κύκλο του κιτρικού οξέος [1]. (α) (β) Σχήµα 1.4. Συντακτικός τύπος του παντοθενικού οξέος (α), και του παντοθενικού οξέος ως συστατικού του συνένζυµου Α (β) Απο κλινικής άποψης το παντοθενικό οξύ συνεισφέρει ουσιαστικά στις παρακάτω λειτουργίες του οργανισµού: 1. Βοηθάει στη µετατροπή λιπών,πρωτεϊνών και υδρογονανθράκων σε ενέργεια. 2. Ενισχύει την άµυνα του οργανισµού απέναντι στο άγχος. 19

3. Ανακουφίζει απο τις αλλεργίες. 4. Βελτιώνει την ανοσοποιητική δράση του οργανισµού. Τυχόν έλλειψη επαρκούς ποσότητας παντοθενικού οξέος συνεπάγεται πονοκεφάλους, εξάντληση, κράµπες στους µύες, γαστρεντερικά προβλήµατα, υπογλυκαιµία, άγχος και µεγαλύτερη ευαισθησία σε ασθένειες. Το παντοθενικό οξύ καταστρέφεται κατά την επεξεργασία µε οξέα, αλκάλια. καθώς και κατά τη θέρµανση. Παράλληλα, επιβλαβείς ενώσεις για τη βιταµίνη αυτή είναι η καφεΐνη, το αλκοόλ, τα υπνωτικά χάπια, τα αντισυλληπτικά και τα οιστρογόνα. Ως κυριότερες πηγές παντοθενικού οξέος εµφανίζονται το καλαµπόκι, το τυρί, το συκώτι, το κρέας, τα αυγά, το γάλα, τα φρέσκα λαχανικά και οι ξηροί καρποί. Θα πρέπει πάντως να σηµειωθεί ότι λόγω της παρουσίας αυτής της βιταµίνης σε πολλά τρόφιµα, δεν τίθεται θέµα διαιτητικής ανεπάρκειας [4-8]. 1.2.5. Βιταµίνη Β 6 (Πυριδοξίνη) Φωτογραφία της πυριδοξίνης κάτω από το µικροσκόπιο [1]. Η βιταµίνη Β 6 ανακαλύφθηκε τη δεκαετία του 1930, ως αποτέλεσµα διατροφικών ερευνών σε ποντίκια. Το πρώτο συστατικό της το οποίο ανακαλύφθηκε ήταν η πυριδοξίνη. Η πυριδοξίνη πήρε την ονοµασία της λόγω της οµοιότητάς της µε την πυριδίνη, µε τη διαφορά µιας επιπλέον υδροξυµεθυλοµάδας στην πάρα- θέση [1]. 20

Η βιταµίνη αυτή εµφανίζεται σε έξι διαφορετικές µορφές: την πυριδοξάλη (PL), την πυριδοξίνη (PN), την πυριδοξαµίνη (PM) καθώς και στα αντίστοιχα φωσφορικά παράγωγά της, την PLP, την PNP και την PMP. H PLP είναι το ενεργό συνένζυµο το οποίο, µεταξύ των προαναφερθεισών ενώσεων, παίζει και το σηµαντικότερο ρόλο, στον ανθρώπινο µεταβολισµό [2]. Γενικά πάντως πρόκειται για µια βιταµίνη, ιδιαίτερα διαδεδοµένη στο φυτικό και ζωικό βασίλειο, δεδοµένου ότι οι φωσφορικοί εστέρες της είναι ένα βασικό συνένζυµο στις βιοχηµικές µετατροπές των αµινοξέων (τρανσαµινώσεις, αποκαρβοξυλιώσεις, αφυδατώσεις). Ο συντακτικός τύπος της πυριδοξίνης δίνεται στο σχήµα 1.5. Σχήµα 1.5. Συντακτικός τύπος της πυριδοξίνης. Η πυριδοξίνη συµµετέχει σε περισσότερες οργανικές λειτουργίες από κάθε άλλη οργανική ένωση, επηρεάζοντας και τη φυσική και την ψυχική υγεία. Κλινικά συµµετέχει στις παρακάτω λειτουργίες: 1. Παραγωγή υδροχλωρικού οξέος. 2. Απορρόφηση λιπών και πρωτεινών. 3. Βοηθάει στο σχηµατισµό των ερυθρών αιµοσφαιρίων. 4. Είναι απαραίτητη στο νευρικό σύστηµα. 5. Χρησιµοποιείται για τη σύνθεση των νουκλεϊκών οξέων RNA και DNA, τα οποία περιέχουν γενετικές οδηγίες για την αναπαραγωγή των κυττάρων. 6. Ενεργοποιεί πολλά ένζυµα και βοηθάει στην απορρόφηση της κυανονοβαλαµίνης. 7. Συµµετέχει στη διαδικασία παραγωγής αντισωµάτων. 8. Βοηθάει στην αντίσταση στον καρκίνο και στην αρτηριοσκλήρυνση. 9. Παρεµποδίζει το σχηµατισµό ενός τοξικού χηµικού (τοξίνης) της οµοκυστεΐνης η οποία είναι επιβλαβής για τη λειτουργία της καρδιάς. 10. Λειτουργεί ως ελαφρύ διουρητικό. 11. Βοηθάει στην άµυνα του οργανισµού απέναντι στις αλλεργίες, το άσθµα και την αρθρίτιδα, τις πέτρες στα νεφρά και το διαβήτη. 21

Ανεπάρκεια της βιταµίνης Β 6 δύναται να εντοπιστεί από συµπτώµατα όπως η αναιµία, οι συνεχείς πονοκέφαλοι, η ξηρή γλώσσα, η ανορεξία, η εξάντληση, η απώλεια µαλλιών, η υπερευαισθησία και τα προβλήµατα ακοής. Ιδιαίτερα επιβλαβή για την πυριδοξίνη είναι τα αντισυλληπτικά, τα οιστρογόνα, το αλκοόλ, τα ναρκωτικά καθώς και διάφορες τεχνικές επεξεργασίας τροφών [4-8]. 1.2.6. Βιταµίνη Β 12 (Κυανοκοβαλαµίνη) Φωτογραφία της κυανοκοβαλαµίνης κάτω από το µικροσκόπιο [1]. Πρόκειται για τη µεγαλύτερη και πιο σύνθετη από όλες τις βιταµίνες, καθώς είναι η µοναδική που περιέχει ένα µεταλλικό ιόν, το κοβάλτιο, στο µόριό της [1]. Ο συντακτικός της τύπος αποδίδεται στο σχήµα 1.6. Παράλληλα είναι και η τελευταία βιταµίνη η οποία εντάχθηκε στο σύµπλεγµα Β. Η κύρια δράση της είναι ως µέρος ενός συστήµατος ενζύµων, τα οποία χρησιµεύουν στη σύνθεση νέων κυττάρων και στη διατήρηση των νευρικών κυττάρων [2]. Στον ανθρώπινο οργανισµό συναντάται κύρια µε τη µορφή της µεθυλο-κοβαλαµίνης και της 5-διοξυ-αδενοσινο-κοβαλαµίνης, ενώ στα περισσότερα συµπληρώµατα συναντάται αρχικά ως κυανοκοβαλαµίνη και στην πορεία µετατρέπεται στις δύο προαναφερθείσες µορφές. 22

Η κυανοκοβαλαµίνη εµφανίζει ουσιαστική σταθερότητα σε τιµές ph µεταξύ 4 και 6. Όσον αφορά τις απώλειες κατά τις διάφορες τεχνικές επεξεργασίας, οι µεγαλύτερες παρατηρούνται παρουσία αναγωγικών ενώσεων [3]. Σχήµα 1.6. Συντακτικός τύπος της κυανοκοβαλαµίνης. Από κλινικής άποψης, η βιταµίνη Β 12 κρίνεται απαραίτητη για τις παρακάτω οργανικές λειτουργίες: 1. Παραγωγή ερυθρών και λευκών αιµοσφαιρίων. 2. Σύνθεση του RNA και του DNA. 3. Μετατροπή, σε συνδυασµό µε τις υπόλοιπες βιταµίνες του συµπλέγµατος Β, λιπών, υδρογονανθράκων και πρωτεϊνών σε ενέργεια. 4. ιατήρηση νευρικών και εγκεφαλικών κυττάρων. 5. Σύνθεση χολίνης. 6. ιατήρηση επιθυλιακών ιστών. 23

Ως σηµαντικότερα συµπτώµατα ανεπάρκειας αποθέµατος κυανοκοβαλαµίνης στον ανθρώπινο οργανισµό θεωρούνται η αναιµία, η κατάθλιψη, η εξασθένηση µνήµης, η αϋπνία, η νευρικότητα, η αδυναµία, η εξάντληση, η παράνοια και η δυσκολία σε βάδισµα και οµιλία. Η κυανοκοβαλαµίνη βρίσκεται µόνο σε ζωικούς ιστούς και προϊόντα ζύµωσης. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος για τον οποίο µεγαλύτερο ποσοστό ανεπάρκειας είναι πιθανό να εµφανιστεί σε χορτοφάγους. Ως βασικότερες πηγές κυανοκοβαλαµίνης φέρονται να είναι τα αυγά, τα νεφρά, το κρέας, τα ψάρια, τα πουλερικά, τα οστρακοειδή, το γάλα και τα παράγωγά του. Τέλος ως βασικότερες επιβλαβείς ουσίες για την συγκεκριµένη βιταµίνη θεωρούνται τα αντισυλληπτικά, τα οιστρογόνα, το ηλιακό φως, το νερό, το αλκοόλ και τα υπνωτικά χάπια [4-8]. 1.2.7. Βιταµίνη Β 9 (Φολακίνη) Φωτογραφία του φολικού οξέος κάτω από το µικροσκόπιο [1]. ύο είναι οι βασικότερες µορφές στις οποίες συναντάται η φολακίνη: το φολικό οξύ (Σχήµα 1.7) και ο εστέρας του φολικού οξέος (Σχήµα 1.8). Το φολικό οξύ, η πιό σταθερή από τις δύο µορφές, εµφανίζεται σπάνια σε τρόφιµα ή στον ανθρώπινο οργανισµό, αλλά είναι η µορφή η οποία χρησιµοποιείται πιο συχνά σε πολυβιταµινούχα σκευάσµατα και σε προµαγειρεµένα φαγητά. Η ονοµασία του 24

προέρχεται από την λατινική λέξη folium (φύλλο) µιας και αρχικά αποµονώθηκε στα φύλλα του σπανακιού. Αντίθετα εστέρες του φολικού οξέος, σε πληθώρα χηµικών µορφών δύνανται να βρεθούν σε διάφορα τρόφιµα και σε µεταβολικά ενεργές µορφές, στον ανθρώπινο οργανισµό, [1]. Σχήµα 1.7. Συντακτικός τύπος φολικού οξέος. Σχήµα 1.8. Συντακτικός τύπος εστέρα του φολικού οξέος. Η φολακίνη είναι µια βιταµίνη απαραίτητη στη σύνθεση πουρινών, πυριδιµινών και ορισµένων οξέων. Αποτελεί την πρόδροµη ένωση συνενζύµων που συµµετέχουν στη βιολογική µεταφορά οµάδων µ ένα άτοµο άνθρακα. Παράλληλα αλληλεπιδρά µε τις άλλες βιταµίνες, τα διάφορα αµινοξέα και ορµόνες συµµετέχοντας σε µια πληθώρα ζωτικών λειτουργιών (αντιδράσεις ανάπτυξης και µεθυλίωσης) στο ανθρώπινο σώµα. Ειδικότερα, το φολικό οξύ από κλινικής άποψης είναι: 1. Βασικό συστατικό για τον σχηµατισµό των ερυθρών αιµοσφαιρίων. 2. Απαραίτητο για την παραγωγή των νουκλεϊκών οξέων στη σύνθεση των RNA και DNA. 25

3. Βοηθάει την αύξηση του ποσοστού σεροτονίνης και νορεπινεφρίνης στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η ανεπάρκεια φολικού οξέος, αποτελεί την κλασικότερη περίπτωση διατροφικής ανεπάρκειας στον κόσµο. Ως βασικότερο σύµπτωµα, ανεπάρκειας φολικού οξέος, φέρεται να είναι η κατάθλιψη. Περαιτέρω συµπτώµατα, θεωρούνται η αναιµία, η εξάντληση, οι γενετικές διαταραχές, η κυκλοθυµικότητα, η εξασθένηση µνήµης, η αϋπνία, η διάρροια και η απώλεια βάρους. Οι βασικότερες φυσικές πηγές φολικού οξέος είναι το συκώτι, τα νεφρά, τα πράσινα λαχανικά, τα µπιζέλια, το χοιρινό και το µοσχαρίσιο κρέας, τα µανιτάρια και τα αµύγδαλα. Μεγάλες απώλειες φολικού οξέος λαµβάνουν χώρα κατά την προκατεργασία φαγητών (θέρµανση, κατάψυξη), κατά την έκθεση των τροφίµων στον ήλιο, ενώ όσον αφορά τον ανθρώπινο οργανισµό ιδιαίτερα ζηµιογόνα κρίνεται η λήψη ασπιρίνης, οιστρογόνων, αντισυλληπτικών, αντιβιοτικών και αλκοόλ [4-8]. 1.3. Λιποδιαλυτές βιταµίνες Οι λιποδιαλυτές βιταµίνες βρίσκονται κυρίως στο κρέας, το συκώτι, τα γαλακτοκοµικά προϊόντα, τα αυγά, καθώς και τα πράσινα λαχανικά. Ορισµένα τρόφιµα όπως το γάλα και η µαργαρίνη είναι φυσικά ενισχυµένα µε αποθέµατα βιταµίνης Α και D. Οι βιταµίνες αυτές µεταβολίζονται ταυτόχρονα µε τα λίπη στον ανθρώπινο οργανισµό και ως εκ τούτου απαιτούν λίπος για την απορρόφησή τους. Οι λιποδιαλυτές βιταµίνες δύνανται να κατακρατηθούν στον οργανισµό σε υψηλές ποσότητες και το γεγονός αυτό, σε συνδυασµό µε την τοξικότητά τους, συνεπάγεται ότι η υψηλή λήψη λιποδιαλυτών βιταµινών, εφ όσον αυτή δεν υπαγορεύεται ιατρικά θα πρέπει να αποφεύγεται µιας και ενδέχεται να αποβεί επικίνδυνη για τον οργανισµό. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η ανεπάρκεια λιποδιαλυτών βιταµινών είναι σπάνιο φαινόµενο στους ενήλικες, αλλά δύναται να εµφανιστεί στα παιδιά. 26