Όιγα Γθξάηδηνπ Οκφηηκε θαζεγήηξηα / Παλεπηζηήκην Κξήηεο «Βσζαντινή Αρταιολογία»: η ιστοριογραυική κληρονομιά και οι προκλήσεις της εποχής μας Σηελ επέηεην αξκφδεη ε αλαδξνκή. Mαο βνεζάεη λα ζπλεηδεηνπνηήζνπκε ηηο δηαδξνκέο: Τνλ αηψλα πνπ πέξαζε ε Βπδαληηλή Αξραηνινγία ζπζζψξεπζε γλψζεηο, θαηέθηεζε κεζφδνπο θαη ηερληθέο αλάιπζεο, θέξδηζε απφ δηαθνξεηηθέο πξνζεγγίζεηο, επσθειήζεθε απφ ην δηάινγν κε ζπγγεληθέο επηζηήκεο, απέθηεζε εμεηδηθεχζεηο. Όια απηά αλαπηχρζεθαλ κέζα ζε έλα ζπληαξαθηηθφ αηψλα, θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ νπνίνπ νη ηζηνξηθέο επηζηήκεο δηεχξπλαλ εληππσζηαθά ηελ νπηηθή θαη ηα αληηθείκελά ηνπο αιιά θαη βξέζεθαλ επαλεηιεκκέλα ζην επίθεληξν δηεξγαζηψλ ζπγθξφηεζεο ηαπηνηήησλ. Με αθνξκή ηελ επέηεην ζα ζηαζψ κάιινλ ζηελ πεξηξξένπζα αηκφζθαηξα παξά ζηελ απαξίζκεζε ησλ εξεπλεηηθψλ επηηεπγκάησλ πνπ είλαη ζέκα επφκελσλ αλαθνηλψζεσλ. Ζ ζπγθξφηεζε ησλ βαζηθψλ ζεζκψλ γηα ηε δηαηήξεζε ησλ βπδαληηλψλ κλεκείσλ θαη ηελ έξεπλα ησλ πιηθψλ θαηαινίπσλ ηνπ Βπδαληίνπ, ζε αληίζεζε κε εθείλνπο πνπ αθνξνχζαλ ηελ αξραηφηεηα, έγηλε κφιηο ηελ πξψηε εηθνζαεηία ηνπ 20νχ αηψλα, ελ κέζσ δξακαηηθψλ πνιηηηθψλ εμειίμεσλ. Αλαπηχρζεθαλ ζηελ θαξδηά ηνπ Αλαηνιηθνχ Εεηήκαηνο, κε θφλην ηηο αλαθαηαηάμεηο πνπ πξνθαινχζε ε πηψζε ηεο νζσκαληθήο απηνθξαηνξίαο θαη νη παξεπφκελνη αληαγσληζκνί ησλ ήδε ηκπεξηαιηζηηθψλ δπηηθνεπξσπατθψλ δπλάκεσλ. Οη ζηαζκνί είλαη γλσζηνί: Αλάκεζα ζην Μαθεδνληθφ Αγψλα θαη ηνπο Βαιθαληθνχο Πνιέκνπο ηδξχζεθε ε πξψηε Δθνξεία γηα ηα κεζαησληθά κλεκεία θαη δεκηνπξγήζεθε ε έδξα βπδαληηλήο ηέρλεο θαη πνιηηηζκνχ ζην Παλεπηζηήκην. Ο Αδακάληηνο Αδακαληίνπ πνπ θαηέιαβε θαη ηηο δχν ζέζεηο έζπεπζε ην 1912 ζηε Θεζζαινλίθε γηα λα «παξαιάβεη» ηα βπδαληηλά κλεκεία, θαη, ελψ ηα βιέκκαηα δελ έπαπαλ λα είλαη ζηξακκέλα πξνο ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, εηζεγήζεθε ηε δεκηνπξγία Βπδαληηλνχ Μνπζείνπ. Σηηο εθζέζεηο ηνπ ηνλίδεη, φηη νη επξσπαίνη αιιά θαη βαιθάληνη γείηνλεο έρνπλ ήδε πξνρσξήζεη πνιχ ηαρχηεξα. Πξάγκαηη πξηλ ην γχξηζκα ηνπ αηψλα μέλεο αξραηνινγηθέο απνζηνιέο ζηελ Διιάδα είραλ ζηξαθεί ζηα βπδαληηλά κλεκεία. Γχξσ ζηα 1900 θπθινθφξεζαλ ζηελ Δπξψπε
νη πξψηεο πινχζηα εηθνλνγξαθεκέλεο εθδφζεηο, θαη κέρξη ην 1910 είραλ ήδε εθδνζεί νη πξψηεο επηζθνπήζεηο βπδαληηλήο ηέρλεο ζηε Γαιιία, ηε Βξεηαλία θαη ηε Γεξκαλία. Απηφ δεκηνπξγνχζε κηα επηζηεκνληθή φζν θαη πνιηηηθή πίεζε ζην ειιεληθφ επηζηεκνληθφ πξνζσπηθφ ηεο πξψηεο γεληάο: ε Διιάδα δελ κπνξνχζε λα πζηεξεί, φρη κφλν γηα ιφγνπο γνήηξνπ αιιά γηαηί έπξεπε λα αληηκεησπίζεη σο δηθά ηεο ηα βπδαληηλά κλεκεία. Ζ ζπγθξφηεζε ησλ ππφινηπσλ βαιθαληθψλ εζληθψλ θξαηψλ, ε αλάγθε εζλνπνηεηηθήο δηαρείξηζεο ηνπ θνηλνχ κεζαησληθνχ παξειζφληνο θαη ε ζπκκεηνρή ησλ βαιθαληθψλ θξαηψλ κε αληίπαιεο ζπκκαρίεο ζηνλ Α Παγθφζκην Πφιεκν θαζηζηνχζαλ ην κεζαίσλα ησλ Βαιθαλίσλ θαη ηα κλεκεία ηνπ αληηθείκελν δηεθδηθήζεσλ. Τν 1919, παξακνλέο ηεο ζπλζήθεο ησλ Σεβξψλ, ν Γεψξγηνο Σσηεξίνπ ζηελ ελαξθηήξηα νκηιία ηνπ γηα ηελ ίδξπζε ηεο Δηαηξείαο Βπδαληηλψλ Σπνπδψλ θαηήγγεηιε: Γεηηνληθνί ιανί βάξβαξνη, σο είλε νη Βνύιγαξνη, κε δηαζηξνθάο ηεο Ιζηνξίαο θαη εξκελείαο παξαδόμνπο σξηζκέλσλ κεζαησληθώλ κλεκείσλ, ηαο νπνίαο πεξηβάιινπλ κε επηζηεκνληθήλ κέζνδνλ ώζηε λα παξνπζηάδνληαη σο αιεζνθαλείο απνδείμεηο, δεηνύλ λα πείζνπλ ηνλ θόζκνλ πεξί ησλ δήζελ ηζηνξηθώλ δηθαησκάησλ ησλ. Σπλέρηδε επηζεκαίλνληαο φηη εθδίδνπλ γηα ηνλ ζθνπφ απηφ νγθψδε βηβιία ζε δπηηθνεπξσπατθέο γιψζζεο, ελψ νπδείο Έιιελ επερείξεζε κέρξη ηνύδε λ αλαηξέζε ζνβαξώο ηαο βνπιγαξηθάο ςεπδνινγίαο. Τα ιφγηα ηνπ ερνχλ ζήκεξα ζαλ πνιεκηθέο ηαρέο. Πξάγκαηη νη πξψηεο έξεπλεο ηνπ θιάδνπ καο ζην πεδίν μεθηλνχλ ζην πεξηζψξην πνιέκσλ, ελ κέζσ εζληθνχ δηραζκνχ αιιά θαη εζληθψλ εμάξζεσλ. Δλψ ην 1917 ε Διιάδα έκπαηλε ζηνλ Πφιεκν, ν Σσηεξίνπ αλέζθαπηε ηνλ Άγην Γεκήηξην ηεο Θεζζαινλίθεο. Όζν ηα ειιεληθά ζηξαηεχκαηα επέιαπλαλ αλαηνιηθά, νη Σσηεξίνπ αλέζθαπηαλ ζηελ Έθεζν θαη ηξνθνδνηνχζαλ ην κηθξφ Μνπζείν ζηελ Δπαγγειηθή Σρνιή ηεο Σκχξλεο. Τελ επαχξην ηεο κηθξαζηαηηθήο θαηαζηξνθήο νινθιεξψζεθε ε ίδξπζε ησλ ζεζκψλ γηα ηε βπδαληηλή αξραηνινγία: ζηα πιαίζηα ηεο ελζσκάησζεο ησλ «Νέσλ Φσξψλ» ζσξαθίζηεθε κε θεξχμεηο κεγάινο αξηζκφο κεζαησληθψλ θάζηξσλ θαη εθθιεζηψλ. Με ηνλ αξραηνινγηθφ λφκν ηνπ 1932, επεθηάζεθε ε δπλαηφηεηα πξνζηαζίαο κλεκείσλ πνπ ρξνλνινγνχληαη κέρξη ην 1830, αληί ηνπ 1453 ηεο πξνεγνχκελεο λνκνζεζίαο. Έηζη, ζεζκηθά ηνπιάρηζηνλ, εμαζθαιίζηεθαλ ηα κλεκεία νιφθιεξεο ηεο πνξείαο ηνπ έζλνπο απφ ηελ αξραηφηεηα έσο ηε λεφηεξε επνρή.
Παξάιιεια νη πξνζπάζεηεο ηνπ θξάηνπο λα εθζπγρξνληζηεί αιιά θαη λα αθνκνηψζεη ην ηεξάζηην πιήζνο ελφο αλνκνηφκνξθνπ πξνζθπγηθνχ πιεζπζκνχ επελδχζεθαλ κε ην λέν ειιελνθεληξηζκφ ηεο δεκφζηαο ηζηνξίαο, θαηά ηνλ νπνίν ην Βπδάληην θαη ε βπδαληηλή ηέρλε απνηεινχζαλ πηα ηε ξαρνθνθαιηά. Ζ κεηαβπδαληηλή θαη ε ιατθή ηέρλε θίλεζαλ γηα πξψηε θνξά ηφηε ην ελδηαθέξνλ, σο ηκήκα κηαο εληαίαο θαη αδηαίξεηεο απφ ηελ αξραηφηεηα ελληνικότητας πνπ ζην εμήο έγηλε ε λέα ζεκαία: θιεηδί γηα ηελ αλάγλσζε ηεο ηέρλεο ηνπ παξειζφληνο αιιά θαη αίηεκα γηα ηελ ηέρλε ηνπ παξφληνο. Τα εγρεηξήκαηα θαηαγξαθήο θαη κειέηεο βπδαληηλψλ κλεκείσλ πνιιαπιαζηάζηεθαλ εληππσζηαθά. Σπγρξφλσο απμάλεηαη ε ζεηηθή απνηίκεζε, κε αηζζεηηθνχο φξνπο, ηεο βπδαληηλήο δσγξαθηθήο. Ζ απνδνρή ηεο εθθξάδεηαη κε πεξηζζφηεξνπο ηξφπνπο: έλαο απφ απηνχο είλαη ε ζπγθξφηεζε ηδησηηθψλ ζπιινγψλ εηθφλσλ. Με αθνξκή ην Γ Γηεζλέο Βπδαληηλνινγηθφ Σπλέδξην πνπ ζπλήιζε ην 1930 ζηελ Αζήλα, έλαο απφ ηνπο ζπιιέθηεο, ν ηξαπεδίηεο Γηνλχζηνο Λνβέξδνο, εμέζεζε ηε ζπιινγή ηνπ θαη ν Σσηεξίνπ δηεθδίθεζε θαη απέθηεζε γηα ην Βπδαληηλφ Μνπζείν ηε κφληκε ζηέγε ηνπ θαη βηάζηεθε λα έρεη έηνηκε ηελ επαλέθζεζε γηα ην Σπλέδξην απηφ. Τε δηακφξθσζε θαη ησλ δχν ρψξσλ αλέιαβε ν Αξηζηνηέιεο Εάρνο, εθπξφζσπνο ηεο ειιεληθφηεηαο ζηελ αξρηηεθηνληθή. Σηελ επαλέθζεζε ηνπ Βπδαληηλνχ Μνπζείνπ ε δσγξαθηθή, κε εηθφλεο φισλ ησλ επνρψλ, εηθνλνγξαθεκέλα ρεηξφγξαθα αιιά θαη αληίγξαθα ηνηρνγξαθηψλ θαη ςεθηδσηψλ, θπξηαξρνχζε σο πξνο ην ρψξν πνπ θαηαιάκβαλε. Οη δσγξάθνη ησλ αληηγξάθσλ είραλ εμνηθεησζεί κε ηε βπδαληηλή ηέρλε θπξίσο σο ζπληεξεηέο είηε γηα ινγαξηαζκφ ηεο Υπεξεζίαο είηε ησλ ζπιιεθηψλ. Οη ηειεπηαίνη πάιη, ζεκαληηθνί εθπξφζσπνη ηεο ειιεληθήο αζηηθήο ηάμεο, εθθξαζηέο θαη πξσηεξγάηεο νη ίδηνη ηνπ αηηήκαηνο ηεο ειιεληθφηεηαο, ηφληδαλ ην ξφιν ηνπο σο πξνζηάηεο ησλ ηερλψλ κε ηα θαηεμνρήλ θηλεηά έξγα βπδαληηλήο δσγξαθηθήο, ηηο εηθφλεο, πνπ κπνξνχζαλ εχθνια λα απνθηήζνπλ, νη νπνίεο επηπιένλ απνηεινχζαλ έλα θαηεμνρήλ βπδαληηλφ είδνο, κε δσληαλά ηα ραξαθηεξηζηηθά κηαο δηαθξηηήο απφ ηε δπηηθή Δπξψπε ηνπηθήο ζξεζθεπηηθφηεηαο εμππεξεηνχζαλ άξα κε άκεζν ηξφπν ηελ ηδέα ηεο ειιεληθφηεηαο. Πξνο ράξηλ ηνπο ε θσδηθνπνίεζε ηεο αξραηνινγηθήο λνκνζεζίαο ηνπ 1932 λνκηκνπνίεζε ηηο ηδησηηθέο ζπιινγέο αξραίσλ, άξα θαη εηθφλσλ, θαη ην ζρεηηθφ εκπφξην πνπ κέρξη ηφηε θηλνχληαλ ζε κηα γθξίδα δψλε, αθνχ κε ην λφκν ηνπ 1834 φια ηα αξραία ήηαλ ηδηνθηεζία ηνπ θξάηνπο. Ο ελζνπζηαζκφο ηνπ Μεζνπνιέκνπ γηα ηε βπδαληηλή δσγξαθηθή δελ ήηαλ φκσο κφλν ειιεληθή ππφζεζε. Οη θαιιηηερληθέο αμίεο ηεο βπδαληηλήο ηέρλεο εθηηκήζεθαλ ηελ ίδηα επνρή απφ ηελ επξσπατθή θαιιηηερληθή πξσηνπνξία σο
πξνάγγεινη ηνπ ζχγρξνλνπ εμπξεζηνληζκνχ. Αληίζηνηρα ζηελ Διιάδα, θαη παξά ηηο επηθπιάμεηο γηα ην κνληεξληζκφ, δηαπηζηψζεθε κε ελζνπζηαζκφ, θπξίσο απφ δσγξάθνπο, ν εμπξεζηνληζκφο ηεο βπδαληηλήο ηέρλεο, ράξε ζηνλ νπνίν κπνξεί λα είλαη κνληέξλα θαη λα ιεηηνπξγήζεη σο πξφηππν ηεο ζχγρξνλεο ηέρλεο ζην πιαίζην πάληα ηεο δεηνχκελεο ειιεληθφηεηαο. Τνλ απφερν απηήο ηεο αηζζεηηθήο απνηίκεζεο ηνλ βιέπνπκε κεηαπνιεκηθά: Ο Βηελλέδνο ηζηνξηθφο ηεο ηέρλεο Otto Demus ζεκεηψλεη πξνινγίδνληαο ην γλσζηφ βηβιίνπ ηνπ Byzantine Mosaic Decoration φηη πξνγξακκαηηθφο ηνπ ζηφρνο ήηαλ λα πξνζθέξεη λέεο δπλαηφηεηεο γηα ηελ θαηαλφεζε ησλ θαιιηηερληθψλ αμηψλ ηεο βπδαληηλήο ηέρλεο. Οη κνξθνινγηθέο αλαιχζεηο έθηνηε πιεζαίλνπλ ηείλνληαο λα γίλνπλ ν θαλφλαο ζηε κειέηε ηεο δσγξαθηθήο θπξίσο. Δλ ησ κεηαμχ ηε δεθαεηία ηνπ 1960 απνδφζεθαλ, κε αθνξκή πνιηηηθέο ηζνξξνπίεο ηεο επνρήο, άιινπ είδνπο ειιεληθά εχζεκα ζηε Βπδαληηλή ηέρλε: Τν 1958 είραλ αξρίζεη νη δηαδηθαζίεο ζχλδεζεο ηεο Διιάδαο κε ηελ ηφηε Κνηλή Δπξσπατθή Αγνξά. Σην πιαίζην απηφ απνθαζίζηεθε απφ ην Σπκβνχιην ηεο Δπξψπεο λα δηνξγαλσζεί ζηελ Αζήλα έθζεζε αθηεξσκέλε ζην βπδαληηλφ πνιηηηζκφ. Θα ήηαλ ε έλαηε κηαο ζεηξάο εθζέζεσλ πνπ μεθίλεζαλ ην 1954 θαη παξνπζίαδαλ ηνλ πνιηηηζκφ ζεκαληηθψλ πεξηφδσλ ηεο Δπξσπατθήο ηζηνξίαο, ζε κηα πξνζπάζεηα λα θαιιηεξγεζεί ε ηδέα ηεο θνηλήο Δπξσπατθήο ηαπηφηεηαο. Ζ βπδαληηλή έθζεζε έγηλε ην 1964 ζην Εάππεην κε ηνλ εχγισηην ηίηιν Βπδαληηλή ηέρλε, ηέρλε Δπξσπατθή. Δθηέζεθαλ αξηζηνπξγήκαηα ηεο βπδαληηλήο ηέρλεο απφ κνπζεία φινπ ζρεδφλ ηνπ θφζκνπ. Τν επξσπατθφ κήλπκα ηεο έθζεζεο επηθεληξψζεθε ζηε ζρέζε ηνπ Βπδαληίνπ κε ηελ αρχαία Διιάδα. Σηνλ πξφινγν ηνπ θαηαιφγνπ ηεο, ν Μαλφιεο Φαηδεδάθεο, θχξηνο νξγαλσηήο θαη ςπρή ηεο έθζεζεο, ηνλίδεη φηη ηα 650 εθζέκαηα απνδεηθλχνπλ φηη ε βπδαληηλή «είλαη ε κόλε ηέρλε αλάκεζα ζε Αλαηνιή θαη Γύζε πνπ έδεζε ηηο αμίεο ηνπ ειιεληθνύ αλζξσπηζκνύ πνπ αλαγλσξίδνληαη σο θαηεμνρήλ Δπξσπατθέο αμίεο». Γηαθεξχζζεηαη θαη πάιη ε ειιεληθφηεηα ηνπ Βπδαληίνπ, αιιά, ζε αληίζεζε κε ηηο αληηιήςεηο ηνπ κεζνπνιέκνπ γηα ηνλ εμπξεζηνληζκφ ηεο βπδαληηλήο ηέρλεο, ηνλίδεηαη ηψξα ν θιαζηθηζκφο ηεο θαη ν ξφινο ηεο ζηε κεηαιακπάδεπζε ηεο θιαζηθήο θιεξνλνκηάο ζην δπηηθνεπξσπατθφ πνιηηηζκφ. Σην ίδην πλεχκα θηλνχληαη νη πεξηζζφηεξεο απφ ηηο δηαιέμεηο κηαο δηεζλνχο νκάδαο έγθπξσλ εξεπλεηψλ πνπ ζπλφδεςαλ ηελ έθζεζε. Απφ ηηο παξεκβάζεηο ηεο επνρήο ζην δηεζλή ηχπν πξνβάιιεηαη ε παγθφζκηα ζεκαζία ηνπ Βπδαληίνπ. Ο βπδαληηλφο πνιηηηζκφο απνηειεί θνηλή πνιηηηζηηθή
θιεξνλνκηά. Ζ Αζήλα είλαη απηνδηθαίσο ν δηαρεηξηζηήο ηεο, φρη κφλν σο θιεξνλφκνο ηεο αξραηφηεηαο, αιιά γηαηί θαη ζήκεξα αλήθεη ζηε δπηηθνεπξσπατθή ζπκκαρία πνπ ζπλερίδεη ηηο αμίεο ηνπ αλζξσπηζκνχ - πξνθαλψο ζε αληίζεζε κε ηηο γεηηνληθέο ζνζηαιηζηηθέο ρψξεο ησλ Βαιθαλίσλ. Απηφ ήηαλ ην ππφξξεην αιιά αλαγλσξίζηκν ζην θιίκα ηεο επνρήο εθείλεο κήλπκα. Πνιχ ραξαθηεξηζηηθά νη ερεξφηεξεο απνπζίεο απφ ηελ έθζεζε ήηαλ ηεο Τνπξθίαο θαη ηεο Σνβηεηηθήο Έλσζεο, πνπ αξλήζεθαλ λα δαλείζνπλ εθζέκαηα κέζα ζηηο εληάζεηο ηνπ Κππξηαθνχ θαη ηνπ Χπρξνχ Πνιέκνπ αληίζηνηρα. Έηζη γηα κηα αθφκε θνξά ηα θαιιηηερληθά επηηεχγκαηα ηνπ Βπδαληίνπ ρξεζίκεςαλ εξήκελ ηνπ γηα ηηο πνιχπινθεο αλάγθεο ηνπ παξφληνο. Σε θάζε πεξίπησζε ε έθζεζε ηνπ 1964 απνηέιεζε ζηαζκφ γηα ηελ έξεπλα ηεο βπδαληηλήο ηέρλεο θαη ηνπο εξεπλεηηθνχο ζεζκνχο ζηελ Διιάδα: Πξψηε θνξά εθηέζεθαλ ζηε ρψξα κεξηθά απφ ηα πην δηάζεκα βπδαληηλά έξγα. Ζ ππνδεηγκαηηθά νξγαλσκέλε έθζεζε παξνπζηάζηεθε ζε έλαλ αμηνπξφζεθηα κνληέξλν κνπζεηνγξαθηθφ ζρεδηαζκφ πνπ έγηλε απφ ηνλ Σπχξν Βαζηιείνπ ε καθξά πξνεηνηκαζία ηεο ππήξμε ζεκαληηθφ ζρνιείν γηα κηα γεληά λέσλ εξεπλεηψλ πνπ καζήηεπζαλ θνληά ζηνλ Φαηδεδάθε ε έξεπλα πνπ πξνεγήζεθε, νη ππνδνκέο ζπληήξεζεο, ηα θσηνγξαθηθά θαη επηζηεκνληθά αξρεία δεκηνπξγνχζαλ ηε βάζε ελφο εξεπλεηηθνχ θέληξνπ. Τα επεξγεηηθά επαθφινπζα ησλ ππνδνκψλ απηψλ δπζηπρψο ζχληνκα καηαηψζεθαλ απφ ηε ζηξαηησηηθή δηθηαηνξία, φκσο λένη επηζηήκνλεο θέξδηζαλ ηηο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ θαιχηεξε επηθνηλσλία κε ηε δηεζλή επηζηεκνληθή θνηλφηεηα, θάηη πνπ πξηλ κηζφ αηψλα δελ ήηαλ ηφζν απηνλφεην φζν ζήκεξα. Ζ ηδέα ηνπ Βπδαληίνπ σο ελδηάκεζνπ κεηαμχ θιαζηθήο αξραηφηεηαο θαη δπηηθήο Δπξψπεο έζεηε γηα κηα αθφκε θνξά ην παιηφ δήηεκα γηα ηε ζρέζε Αλαηνιήο θαη Γχζεο. Ο πξνβιεκαηηζκφο έρεη πξνζεγγηζηεί ζηε καθξφηαηε ηζηνξία ηνπ κε πνιππνίθηιεο ζεσξίεο, αθφκε θαη θπιεηηθέο, γηα κεηαθηλήζεηο πιεζπζκψλ, κεηαλαζηεχζεηο θαιιηηερληθψλ κνξθψλ θαη λννηξνπηψλ. Έρεη ζεκαζία λα ζπκεζνχκε φηη ζηε ζρεηηθή επηρεηξεκαηνινγία ε ζέαζε γηλφηαλ πάληα απφ ηε ζθνπηά ηεο Γχζεο, πνπ έβιεπε ηελ Αλαηνιή σο ην εμσηηθφ Άιιν: ζηεξεφηππα σο ρψξν βαξβαξφηεηαο, αλνξζνινγηζκνχ θαη ξαζπκίαο αληίιεςε πνπ δελ άθελε αλεπεξέαζηεο επηζηεκνληθέο πξνζεγγίζεηο κέρξη λα εθδηπισζεί ε ζρεηηθά πξφζθαηε θξηηηθή ηνπ δπηηθνχ Οξηεληαιηζκνύ θαη ηεο κεηααπνηθηαθήο ζεσξίαο. Ζ θιεξνλνκηά απηή έξρεηαη απφ καθξηά, απφ ηελ επνρή ηεο Μεηαξξχζκηζεο, ηφηε πνπ ν Ηεξψλπκνο Βνιθ επηλφεζε ην φλνκα Βπδάληην γηα λα απνθχγεη ηε ζχγρπζε
κε ηε ζχγρξνλή ηνπ αγία ξσκατθή απηνθξαηνξία ηνπ γεξκαληθνύ έζλνπο, ηνλίδνληαο ζπγρξφλσο ην «δηαθνξεηηθφ». Τν ελδηαθέξνλ ησλ ινπζεξαλψλ νπκαληζηψλ γηα ηε βπδαληηλή απηνθξαηνξία πήγαδε απφ ηελ πνιηηηθή αλάγθε ηεο επνρήο ησλ ζξεζθεπηηθψλ πνιέκσλ λα γλσξίζνπλ θαιχηεξα ηνλ αλαηνιηθφ ρξηζηηαληζκφ θαη ηξνθνδνηνχληαλ απφ ηελ ειιελνκάζεηά ηνπο. Τν Corpus Historiae Byzantinae πνπ εμέδσζε ν Βνιθ ην 1557, έθαλε επαλεηιεκκέλεο εθδφζεηο. Σηελ επαλέθδνζε ηνπ 1578 κε ηνλ δηαθνξεηηθφ ηίηιν Historia Imperatorum Romanorum, ε πξνκεησπίδα εηθνλνγξαθείηαη αληί κε παξάζηαζε θάπνηνπ βπδαληηλνχ απηνθξάηνξα κε ηελ εηθφλα ζνπιηάλνπ φκνηνπ κε απεηθνλίζεηο ηνπ Σνπιετκάλ πνπ απείιεζε ηε Βηέλλε! Με ζαθήλεηα πξνθχπηεη φηη ην ελδηαθέξνλ ηεο επνρήο γηα ην Βπδάληην πήγαδε απφ ηελ πνιηηηθή επηθαηξφηεηα. Δπηβεβαηψλεηαη επίζεο φηη ζηηο δπηηθνεπξσπατθέο ζπλεηδήζεηο εμνκνηψζεθε ην Βπδάληην κε ηε δηάδνρε νζσκαληθή απηνθξαηνξία θαη ζπλαθφινπζα ζεσξήζεθε «αλαηνιίηηθν» κε ηελ έλλνηα πνπ άξρηζε λα απνθηά έθηνηε ν πξνζδηνξηζκφο απηφο ζηε Γχζε. Ζ ζρέζε ηνπ Βπδαληίνπ κε ηε κεζαησληθή Γχζε έρεη σζηφζν θαη ζήκεξα κεγάιε επηθαηξφηεηα - φρη φκσο ιφγσ ηεο πνιηηηθήο ζπγθπξίαο, νχηε γηα λα θαηαγξαθνχλ νη νθεηιέο πξνο ηε κηα ή ηελ άιιε θαηεχζπλζε - αιιά σο επηζηεκνληθφ αίηεκα: σο αίηεκα θαηαλφεζεο ηνπ κεζαησληθνχ θφζκνπ θαη ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπ ζην ζχλνιφ ηνπ, ψζηε λα θσηηζηνχλ επηκέξνπο θαηλφκελα πξνζέγγηζεο, αιιειεμάξηεζεο, ζπγγέλεηαο ηνπ βπδαληηλνχ θφζκνπ κε ηνλ δπηηθφ. Τα ηειεπηαία ρξφληα γίλεηαη φιν
θαη επηηαθηηθφηεξε ε αλάγθε λα εξκελεπηεί ε ζπλερήο επηθνηλσλία ηνπ αλαηνιηθνχ θαη ηνπ δπηηθνχ κηζνχ ηεο Δπξψπεο κε έλλνηεο απνηειεζκαηηθφηεξεο απφ εθείλε ηεο επίδξαζεο, κε ηελ νπνία δνπιέςακε εληαηηθά γηα δεθαεηίεο ε επίδξαζε έρεη ηελ ηθαλφηεηα λα θαιχπηεη πιήζνο ζρέζεσλ ρσξίο λα εμεγεί ην πψο θαη ην γηαηί. Υπνλνείηαη έλαο παζεηηθφο απνδέθηεο, θάηη πνπ είλαη αδχλαην ζηελ πξαγκαηηθή δσή. Έρνπκε επνκέλσο αλάγθε λα ζκηιεχζνπκε ιεπηφηεξα αλαιπηηθά εξγαιεία αληηπαξαζέηνληαο ζπγγεληθά θαηλφκελα, παξαθνινπζψληαο ηηο ρξνληθέο, ζεζκηθέο θαη πνιηηηζηηθέο παξαιιειίεο, θαη απηφ ζε δηάινγν ησλ εξεπλεηψλ ηνπ Βπδαληίνπ κε ηνπο κειεηεηέο ηνπ δπηηθνχ κεζαίσλα. Γηα ιφγνπο ηζηνξηθνχο νη θιάδνη καο αλαπηχρζεθαλ ζε ηζηνξηνγξαθηθά ζηεγαλά, φπσο ηφληζε ιίγν πξηλ ην ζάλαηφ ηεο ε Évelyne Patlagean. Ζ ηζηνξηνγξαθηθή απηή πνξεία είρε αζθαιψο πνιιέο αηηίεο. Δκπφδηα γλσζηηθά, γισζζηθά, πνιηηηθέο ζπγθπξίεο θαη νη ηνπηθνί φξνη ζπγθξφηεζεο ησλ αθαδεκατθψλ θιάδσλ ιεηηνχξγεζαλ ζπλδπαζηηθά. Ζ αλάπηπμε ησλ επηζηεκψλ θαηαξρήλ ζηε Γχζε νδήγεζε ζηελ αληίιεςε φηη ν πξφηππνο κεζαίσλαο είλαη ν δπηηθφο. Έλα πλεχκα νξηεληαιηζκνχ δηαπέξαζε αλεπαηζζήησο ηε ζηάζε γηα ηνλ ππφινηπν, αλαηνιηθφ επξσπατθφ κεζαίσλα, κε ηνλ δηαθνξεηηθφ ρξηζηηαληζκφ, κε ηελ «θζνξά» ηεο αξραίαο ειιεληθήο θαη κε ηηο ζιαβηθέο γιψζζεο. Ζ αλαδξνκή ζην ηζηνξηνγξαθηθφ παξειζφλ κάο επηηξέπεη λα θαηαλνήζνπκε ηε ζεκαζία ηεο απεκπινθήο ηζηνξηθψλ ζρεκαηηζκψλ θαη θαηλνκέλσλ πνπ αλαπηχρζεθαλ πξηλ κηάκηζε ρηιηεηία απφ ηελ εθάζηνηε επηθαηξφηεηα. Ζ πξνζπάζεηα θαηαλφεζήο ηνπο κέζα ζηηο αιιεινπρίεο ηεο δηθήο ηνπο επνρήο έρεη αλάγθε απφ ηε ζπλερή επεμεξγαζία ησλ αλαιπηηθψλ καο εξγαιείσλ θαη ηε δηαξθή επηθνηλσλία φζσλ κειεηνχλ παξάιιεια θαηλφκελα, ζπγγεληθά ηέρλεξγα, παξφκνηνπο εηθαζηηθνχο θψδηθεο ηεο κεγάιεο απηήο επνρήο ζε Αλαηνιή θαη Γχζε. Να ηα γλσξίζνπκε ρσξίο ιάκςε, γηα λα δαλεηζηψ ηελ ηδέα απφ ηνλ ηίηιν εκεξίδαο ησλ ζπλαδέιθσλ ηνπ Ηλζηηηνχηνπ Ηζηνξηθψλ Δξεπλψλ ηνπ Δ.Η.Δ, ςχρξαηκα θαη απφ καθξηά, είλαη ε πξφθιεζε πνπ αληηκεησπίδνπκε ηε δηθή καο δχζθνιε επνρή, κηα επνρή πνπ έρεη αλάγθε ηνλ αλαζηνραζκφ εθ φιεο ηεο χιεο. 1 1 Σπγθεληξσκέλα ηα πιηθά θαη ε βηβιηνγξαθία γηα ηα πξψηα ρξφληα ησλ ζεζκψλ γηα ηελ έξεπλα ηνπ Βπδαληίνπ βξίζθνληαη ζηνλ ηφκν Από ηε ρξηζηηαληθή ζπιινγή ζην Βπδαληηλό Μνπζείν. Καηάινγνο Έθζεζεο, Βπδαληηλό θαη Χξηζηηαληθό Μνπζείν. Δπηκέιεηα: Όιγα Γθξάηδηνπ θαη Αλαζηαζία Λαδαξίδνπ. Αζήλα 2006. Γηα ηελ έθζεζε ηνπ 1964 εθηφο απφ ηνλ Καηάινγν Βπδαληηλή ηέρλε, ηέρλε επξσπατθή, Αζήλα 1964 θαη ηνλ νκφηηηιν ηφκν δηαιέμεσλ (θαη ηα δχν εθδφζεθαλ επίζεο αγγιηθά θαη γαιιηθά) θπιάζζεηαη ζην Βπδαληηλφ θαη Φξηζηηαληθφ Μνπζείν αξρείν, φπνπ θαη απνθφκκαηα δεκνζηεπκάησλ ηνπ ηχπνπ. Γηα ηε δπηηθνεπξσπατθή ζηάζε απέλαληη ζηα Βαιθάληα ζεκαληηθή είλαη ε πξνζέγγηζε ηεο Maria Todorova, Βαιθάληα, ε δπηηθή θαληαζίσζε, κεηάθξαζε Ηνπιία Κνινβνχ, Θεζζαινλίθε 2000, κε
επαλεθδφζεηο. Ζ ζέζε ηεο Patlagean εθηίζεηαη ζην βηβιίν ηεο Ο Διιεληθόο Μεζαίσλαο. Βπδάληην, 9νο 15νο αηώλαο, κεηάθξαζε Γέζπνηλα Λακπαδά, Αζήλα, Δθδφζεηο Παηάθε 2014. Τν γαιιηθφ πξσηφηππν εθδφζεθε ην 2007.