Μετάφραση και δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας (DGT/2013/TIPRs) Τελική έκθεση Ιούλιος 2014 ΣΥΝΟΨΗ Σκοπός της μελέτης αυτής είναι να παρουσιάσει ορισμένα από τα κυριότερα ζητήματα που αφορούν τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας και συνδέονται με τον τομέα της μετάφρασης. Επίκεντρό της είναι τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τα δικαιώματα βάσεων δεδομένων σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Ενδεικτικά συγκρίνονται οι εθνικές νομοθεσίες τεσσάρων κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (δηλ. του Βελγίου, της Γαλλίας, της Γερμανίας και του Ηνωμένου Βασιλείου). Η μελέτη ακολουθεί μια προσέγγιση «ανάντη και κατάντη» προκειμένου να δώσει απάντηση στα ακόλουθα τρία ερωτήματα: i) Τα έγγραφα στη γλώσσα πηγή προστατεύονται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και με ποιον τρόπο η προστασία αυτή επηρεάζει το δικαίωμα να μεταφραστούν; (Προσέγγιση ανάντη ή προσέγγιση «εισροής», δηλ. η επικέντρωση γίνεται στα δικαιώματα των εγγράφων που προϋπάρχουν στη γλώσσα πηγή). ii) Οι μεταφράσεις προστατεύονται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και, αν ναι, με ποιον τρόπο; (Προσέγγιση κατάντη ή προσέγγιση «εκροής», δηλ. η επικέντρωση γίνεται στα δικαιώματα του προϊόντος της εργασίας). iii) Οι βάσεις δεδομένων οι οποίες κατατέμνουν και στοιχίζουν έγγραφα στη γλώσσα πηγή και τις μεταφράσεις τους προστατεύονται, και αν ναι, με ποιον τρόπο; (Σύνδεση μεταξύ εισροής και εκροής). Η μελέτη καλύπτει τόσο την παραδοσιακή όσο και την αυτόματη μετάφραση. Στη συνέχεια συνοψίζονται οι βασικές αρχές και τα πορίσματα της μελέτης. Το αποκλειστικό δικαίωμα του συντάκτη για τη μετάφραση Ο συντάκτης ενός έργου έχει το αποκλειστικό δικαίωμα να το μεταφράσει. Επομένως, μπορεί να απαγορεύσει σε τρίτους να το μεταφράσουν χωρίς την άδειά του. Το δικαίωμα αυτό διατυπώνεται στη σύμβαση της Βέρνης. Σε εθνικό επίπεδο, οι νομοθετικές ρυθμίσεις διαφέρουν: ορισμένα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης το αναγνωρίζουν ρητά, ενώ άλλα θεωρούν ότι αποτελεί μέρος του ευρύτερου δικαιώματος της αναπαραγωγής. Οι οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον τομέα των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας δεν ασχολούνται καθόλου με το δικαίωμα της μετάφρασης. Κατά συνέπεια, δεν υφίσταται εναρμόνιση του δικαιώματος αυτού σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. 1
Η προστασία των εγγράφων στη γλώσσα πηγή με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας μπορεί να περιορίσει τη χρήση τους για μεταφραστικούς σκοπούς και την ενσωμάτωσή τους σε μεταφραστικές βάσεις δεδομένων Το δικαίωμα της μετάφρασης είναι σαφές: τα έγγραφα στη γλώσσα πηγή που προστατεύονται με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας δεν μπορούν, γενικά, να μεταφραστούν χωρίς την άδεια του συντάκτη ή των επόμενων κατόχων των δικαιωμάτων. Το ίδιο ισχύει και για την ενσωμάτωσή τους σε βάσεις δεδομένων, όπως είναι οι βάσεις δεδομένων μεταφραστικών μνημών. Η άδεια από τον συντάκτη του εγγράφου στη γλώσσα πηγή αποτελεί, επομένως, βασική απαίτηση. Τα μεταφραστικά έργα (συμπεριλαμβανομένων των έργων που αποσκοπούν στη βελτίωση του αυτοματισμού της μετάφρασης) πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους περιορισμούς αυτούς, να προσδιορίζουν το καθεστώς των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας των εγγράφων στη γλώσσα πηγή ανάλογα με τη φύση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, και να εξασφαλίζουν τις αναγκαίες άδειες σε όλη τη διαδρομή της αλυσίδας των τίτλων. Τα περισσότερα έγγραφα στη γλώσσα πηγή θα προστατεύονται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας επειδή οι νομικές απαιτήσεις για την προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας είναι σχετικά χαλαρές Η πρωτοτυπία είναι μία από τις θεμελιώδεις απαιτήσεις για την προστασία με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Η έννοια αυτή αποτελεί εναρμονισμένη έννοια του ευρωπαϊκού δικαίου, αν και υπάρχουν παραλλαγές όσον αφορά τον τρόπο με τον οποίο τα εθνικά δικαστήρια αξιολογούν την πρωτοτυπία στα διάφορα κράτη μέλη. Ωστόσο, σε γενικές γραμμές, το όριο για την αναγνώριση της πρωτοτυπίας δεν είναι πολύ αυστηρό. Επομένως, είναι ασφαλές να θεωρήσουμε ότι τα περισσότερα έγγραφα στη γλώσσα πηγή γενικά προστατεύονται από τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ακόμη και πολύ μικρά τεμάχια προτάσεων μπορεί να προστατεύονται με την έννοια αυτή. Άρα, ο περιορισμός που προσδιορίζεται στη δεύτερη κουκκίδα πιο πάνω είναι πιθανότατα ο κανόνας. Στο πλαίσιο αυτό, η απόκτηση των αναγκαίων αδειών σε όλη τη διαδρομή της αλυσίδας για την ασφάλιση των μεταφραστικών έργων (ιδιαίτερα των έργων αυτόματης μετάφρασης) είναι πολύ επιβαρυντική για τον κλάδο. Οι ίδιες οι μεταφράσεις προστατεύονται με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Η αξιολόγηση της πρωτοτυπίας μιας μετάφρασης εξαρτάται από τη φύση και τα χαρακτηριστικά του προϋπάρχοντος έργου και της αντίστοιχης μετάφρασής του Οι μεταφράσεις αποτελούν ένα πολύ ιδιαίτερο είδος παράγωγων έργων με την έννοια ότι σκοπός τους είναι να προσφέρουν ένα υπάρχον γραπτό έργο σε μια νέα γλώσσα και παράλληλα να παραμείνουν όσο το δυνατόν πιστότερες στο κείμενο της γλώσσας πηγής. Αυτό σημαίνει ότι οι μεταφράσεις πρέπει να αναπαραγάγουν τη δομή, τις σκέψεις, τη διατύπωση, την έκφραση των συναισθημάτων κ.λπ. του εγγράφου στη γλώσσα πηγή. Εδώ τίθεται το ερώτημα αν είναι δυσκολότερο να προσδιοριστεί η πρωτοτυπία μιας μετάφρασης σε σχέση με άλλα είδη έργων. Σύμφωνα με τη μελέτη δύο παράμετροι πρέπει να ληφθούν υπόψη από την άποψη αυτή: η φύση του κειμένου στη γλώσσα πηγή και η φύση της μετάφρασης. Όσο πιο δημιουργικό, πολύπλοκο ή πρωτότυπο είναι το πρωτότυπο, τόσο πιθανότερο είναι και η μετάφρασή του να είναι επίσης πρωτότυπη. Αντίστοιχα, όσο πιο λογοτεχνική ή πιο επιστημονική είναι η μετάφραση, τόσο μεγαλύτερο περιθώριο έχει ο μεταφραστής να εκφράσει τις δημιουργικές του επιλογές και το ύφος του στη μετάφραση. 2
Η χρήση τεμαχίων έργων που προστατεύονται με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σε μεταφραστικά εργαλεία είναι πιθανόν να παραβιάζει τα ηθικά δικαιώματα των συντακτών Πολλά από τα μεταφραστικά εργαλεία που προσφέρονται σήμερα δομούνται γύρω από την επιλογή, την κατάτμηση και τη στοίχιση κειμένων και των μεταφράσεών τους. Μεγάλο μέρος αυτής της πρώτης ύλης προστατεύεται πιθανότατα από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, γεγονός που παρέχει στους συντάκτες όχι μόνο τα αποκλειστικά οικονομικά δικαιώματα, αλλά και διάφορα άλλα ηθικά δικαιώματα. Στα δικαιώματα αυτά περιλαμβάνονται και εκείνα της πατρότητας και της ακεραιότητας του έργου. Το γεγονός αυτό θέτει ζητήματα όταν τα μεταφραστικά εργαλεία κόβουν και κατατέμνουν έγγραφα που προστατεύονται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας χωρίς να αναφέρουν τον/τους συντάκτη/-ες των έργων που χρησιμοποιούνται ως πρώτη ύλη. Και πάλι, είναι δυνατόν να υπάρξουν συμβατικές ρυθμίσεις για την αντιμετώπιση της κατάστασης αυτής, αφού τα ηθικά δικαιώματα μπορεί να μην καλύπτονται από ορισμένες εθνικές νομοθεσίες. Το δόγμα της «κατάχρησης δικαιώματος» κατά την άσκηση των ηθικών δικαιωμάτων των συντακτών μπορεί επίσης να αποδειχτεί χρήσιμο για τον μετριασμό των κινδύνων που συνδέονται με απαιτήσεις που αφορούν τα ηθικά δικαιώματα. Παρ όλ αυτά, είναι σαφές ότι οι σχεδιαστές πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους τα ηθικά δικαιώματα κατά την ανάπτυξη των μεταφραστικών εργαλείων. Η τεχνολογική εξέλιξη (ή επανάσταση) στον τομέα της αυτόματης μετάφρασης είναι γεγονός, αλλά η ισχύουσα νομοθεσία για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας δεν προσφέρει το καλύτερο επίπεδο ασφάλειας δικαίου για την ανάπτυξή της Οι συντάκτες έχουν αποκλειστικά δικαιώματα. Επομένως, τα προστατευόμενα έργα τους (έγγραφα στη γλώσσα πηγή ή οι μεταφράσεις τους) δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν χωρίς την άδειά τους, εκτός αν ισχύουν εξαιρέσεις για τα αποκλειστικά δικαιώματα των συντακτών. Όπου ισχύει κάποια εξαίρεση, δεν απαιτείται η άδεια του συντάκτη. Κατά συνέπεια, αν τα μεταφραστικά έργα, και ιδίως η ανάπτυξη και η εκμετάλλευση μεταφραστικών εργαλείων, καλύπτονταν από τις εξαιρέσεις αυτές, η ανάπτυξη και η εκμετάλλευσή τους δεν θα ήταν ιδιαίτερα επαχθείς. Το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης περιλαμβάνει αναλυτικό κατάλογο με τις σχετικές εξαιρέσεις και τους περιορισμούς που αφορούν τα αποκλειστικά δικαιώματα του συντάκτη. Η μελέτη αυτή εξετάζει κατά πόσον θα μπορούσε να εφαρμοστεί η εξαίρεση για επιστημονικούς σκοπούς ή η εξαίρεση για παράθεση χωρίου στη χρήση προστατευόμενων έργων σε βάσεις δεδομένων για μεταφραστικούς σκοπούς. Η μελέτη καταλήγει στο συμπέρασμα ότι καμία από τις εξαιρέσεις αυτές, όπως εφαρμόζονται στο πλαίσιο των εθνικών νομοθεσιών των κρατών μελών, δεν παρέχει ικανοποιητικό επίπεδο ασφάλειας δικαίου για να καλύψει την ανάπτυξη και τη χρήση των εργαλείων αυτόματης μετάφρασης. Σύμφωνα με τη μελέτη είτε θα πρέπει να προσαρμοστούν οι υπάρχουσες εξαιρέσεις είτε θα πρέπει να δημιουργηθεί μια νέα εξαίρεση η οποία θα ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες του τομέα και θα στηρίξει την καινοτομία στα εργαλεία αυτόματης μετάφρασης. Από την άποψη αυτή, η ευρεία έννοια της «θεμιτής χρήσης», όπως εφαρμόζεται στις ΗΠΑ και τον Καναδά, για παράδειγμα, θα είχε ενδιαφέρον να διερευνηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η προστασία των μεταφραστικών βάσεων δεδομένων από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας είναι μάλλον ανέφικτη Οι σχεδιαστές μεταφραστικών εργαλείων του ιδιωτικού τομέα χρειάζονται κάποιου είδους προστασία για τα προϊόντα εργασίας που αναπτύσσουν και στα οποία έχουν επενδύσει. 3
Διαφορετικά, οι σχεδιαστές αυτοί δεν θα έχουν κίνητρο για να επενδύσουν κατά πρώτο λόγο. Η δομή μιας βάσης δεδομένων μπορεί να προστατεύεται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, ακόμη και αν τα στοιχεία που περιέχει ανήκουν στον δημόσιο τομέα ή δεν προστατεύονται κατά άλλον τρόπο από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Η μελέτη εξετάζει κατά πόσον αυτού του είδους τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας για τις βάσεις δεδομένων παρέχουν στους σχεδιαστές εργαλείων ικανοποιητικό επίπεδο προστασίας. Σύμφωνα με έναν από τους λίγους νομικούς που έχουν μελετήσει το συγκεκριμένο θέμα, η προστασία των περισσότερων μεταφραστικών μνημών με δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας είναι μάλλον ανέφικτη, επειδή δεν πληρούν τον όρο της πρωτοτυπίας. Η μελέτη, ωστόσο, διαφοροποιεί ένα τέτοιου είδους συμπέρασμα, το οποίο είναι μάλλον αληθές, ανάλογα με το αν οι επιλογές που αφορούν τη δομή της βάσης δεδομένων είναι ευρέως διαδεδομένες ή καθορίζονται από τεχνική, όπως από καθαρά γλωσσολογικές επιστήμες. Σύμφωνα με τη μελέτη, η προστασία των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας δεν μπορεί να αποκλείεται, αν η δομή είναι πρωτότυπη με την έννοια ότι είναι το αποτέλεσμα προσωπικών επιλογών όσον αφορά, για παράδειγμα, τους όρους, τον τρόπο κατάτμησης και στοίχισης των δεδομένων. Οι δημιουργοί των μεταφραστικών βάσεων δεδομένων θα μπορούσαν να επωφεληθούν από την ειδική sui generis προστασία της Ευρωπαϊκής Ένωσης Το δίκαιο της ΕΕ παρέχει ειδική προστασία για τις βάσεις δεδομένων ένα sui generis δικαίωμα που σκοπό έχει να προστατεύσει το αποτέλεσμα σημαντικών επενδύσεων στις οποίες προβαίνουν οι δημιουργοί των βάσεων δεδομένων. Στον τομέα της μετάφρασης, οι δημιουργοί μεταφραστικών βάσεων δεδομένων θα μπορούσαν σε ορισμένες περιπτώσεις να καλύπτονται από sui generis προστασία, όταν κάνουν σημαντικές επενδύσεις για την κατασκευή των βάσεων δεδομένων. Ωστόσο, οι επενδύσεις θα πρέπει να έχουν γίνει στην ίδια τη βάση δεδομένων και όχι στα δεδομένα τα οποία περιλαμβάνει. Επομένως, θα μπορούσαν να ληφθούν υπόψη μόνο οι επενδύσεις που γίνονται στην επιλογή, τη διάρθρωση, την κατάτμηση και τη στοίχιση των εγγράφων στη γλώσσα πηγή και των μεταφράσεών τους. Οι επενδύσεις για τη δημιουργία των ίδιων των μεταφράσεων δεν θα περιλαμβάνονταν. Η sui generis προστασία παρέχει στους δημιουργούς βάσεων δεδομένων δύο αποκλειστικά δικαιώματα το δικαίωμα της εξαγωγής και το δικαίωμα της επαναχρησιμοποίησης που και τα δύο περιορίζονται στην εξαγωγή και την επαναχρησιμοποίηση ουσιαστικών τμημάτων της βάσης δεδομένων. Ωστόσο, το ερώτημα αν ο δημιουργός της βάσης δεδομένων νομιμοποιείται να ενεργήσει βάσει του ενός ή και δύο αποκλειστικών δικαιωμάτων παραμένει ανοικτό. Οι συμβατικές ρυθμίσεις είναι πολύ σημαντικές Μέσα σε αυτό το πολύπλοκο νομικό πλαίσιο, οι συμβατικές ρυθμίσεις μεταξύ των διαφόρων συντελεστών στον τομέα της μετάφρασης, σε όλα τα επίπεδα της αλυσίδας, είναι ζωτικής σημασίας. Ωστόσο, το νομικό πλαίσιο που συνδέεται με τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και τις συμβάσεις για τις βάσεις δεδομένων δεν είναι εναρμονισμένο σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα ενδιαφερόμενα μέρη θα πρέπει, επομένως, να εξασφαλίζουν ότι οι ισχύουσες συμβατικές ρυθμίσεις συμμορφώνονται με την ισχύουσα εθνική νομοθεσία, τόσο για τους ουσιαστικούς κανόνες όσο και για τους τυπικούς κανόνες, διαδικασία η οποία μπορεί να αποδειχτεί δύσκολη και απαιτητική. 4
Ο κλάδος αλλάζει με ραγδαίους ρυθμούς. Τα μαζικά δεδομένα και η τεχνητή νοημοσύνη μεταξύ άλλων ανοίγουν νέες πόρτες και προσφέρουν νέες προοπτικές. Εγείρουν, όμως, και νέα πολύπλοκα νομικά ζητήματα. Οι αρχές και τα πορίσματα που παρουσιάζονται στην παρούσα μελέτη σκοπό έχουν, επομένως, να αποτελέσουν έναυσμα για σκέψη, ως μία πρώτη συμβολή για την περαιτέρω νομική ανάλυση του συναρπαστικού αυτού πεδίου. 5