ΠΑΝΤΕΛΗΣ Κ. ΛΕΚΚΛΣ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ Θα ήθελα να διατυποοσω ορισμένες σκέψεις για τη σχέση διανοουμένων και ιδεολογίας στη σύγχρονη κοινωνία' σκέψεις που έχουν για αφορμή τη θύμηση και την κληρονομιά του Κ. Θ. Δημαρά, αυτού του κατεξοχήν διανοουμένου, μα που νομίζω πως αφορούν γενικά στο ρόλο των διανοουμένων κατά τη γένεση και τη διαμόρφωση των σύγχρονων ιδεολογικών συστημάτων. Εκείνοον δηλαδή των συστημάτων που εδράζονται σε κοσμικούς, αντι-μεταφυσικούς λογισμούς* που περιστρέφονται γύρω από ανθρωποκεντρικές αφαιρέσεις* που υπόσχονται (αν πράγματι υπόσχονται ρητώς) μόνον επίγειες λυτρώσεις* που επιχειρούν περισσότερο να πείσουν παρά να πειθαναγκασουν και που περικλείουν κατά βάση ορθολογικές (με την εργαλειακή έννοια του όρου) επιχειρηματολογίες και ως τζρος την εξήγηση του ιστορικο-κοινωνικού δρώμενου και ως προς τη δέουσα επέμβαση του υποκειμένου σε αυτό 1. Πρόκειται για σκέψεις που ελπίζ<ο να αποσαφηνίζουν αφενός την ιδιότυπη παρουσία του διανοουμένου στη σύγχρονη, μετα-παραδοσιακή κοινωνία και αφετέρου τη σχεδόν αναγκαστική σχέση του με την ιδεολογία είτε θετικά (με την παραγωγή και τη διάδοση ιδεολογημάτων) είτε αρνητικά (με την κριτική, την τροποποίηση ή την ανασκευή τους). Η λόγια μορφή και οργάνωση της σύγχρονης ιδεολογίας υποδεικνύει το χαρακτήρα της κοινωνικής εκείνης ομάδας που ενέχεται περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη στην παραγωγή και τη διάχυση της. Πρόκειται φυσικά για τους διανοουμένους, για εκείνους που συγκροτούν τη λεγόμ,ενη πνευματική ηγεσία μιας κοινωνίας και που κατεξοχήν αποτελούν τους δημιουργούς και τους φορείς-αναμεταδότες μιας ιδεολογίας. Και, αντίστροφα, τα ενδιαφέροντα, οι διαθέσεις, οι στάσεις και οι μέριμνες (κοντολογίς, τα ιδιαίτερα προβλήματα) αυτής της ομάδας επηρεάζουν, όσο ο,τιδήποτε άλλο, το χαρακτήρα μιας ιδεολογίας. Η επισήμανση μπορεί να φαίνεται αξιωματική, αυτονόητη ή ταυτολογική: η ιδεολογία είναι πρωτίστως έργο των διανοουμένων, άρα οι διανοούμενοι πρωτοστατούν στη διαμόρφωση και την εξάπλωση τη:. Όμως σκοπός της δεν είναι Ι. Για την ιδιοσυστασία της σύγχρονης ιδεολογίας, βλ. II. Αέκκας, // ιονικιατική ιοεο/.ογία, Αθήνα 1992, σ. / *8-6ο.
20;! ΠΛΧΤΕΛΗΐ; Κ. ΛΕΚΚΛ1 να προσφέρει ακόμη έναν αφορισμό, αλλά να παράσχει την αφετηρία για την διαλεύκανση της άδηλης και προβληματικής σχέσης ανάμεσα στους διανοουμένους και την ιδεολογία 2. Για να γίνει κάτι τέτοιο χρειάζεται να αποσαφηνιστεί ο τρόπος με τον οποίο ο παράγοντας διανόηση υπεισέρχεται στη μελέτη της ιδεολογίας. Πρέπει καταρχήν να διευκρινισθεί πως η υπογράμμιση του προοταρχικού póxo'j της διανόησης στη διαμόρφωση της ιδεολογίας δεν υποκρύπτει κάποιο λανθάνοντα ελιτισμό. Ουδείς θα μπορούσε σοβαρά να ισχυριστεί πως οι σύγχρονες ιδεολογίες είναι απλώς ή αποκλειστικώς κινήματα διανοουμένων. Αν όμως μας ενδιαφέρει να κατανοήσουμε τις κοινωνικές καταβολές και τους παραγωγικούς μηχανισμούς αυτών των εξαιρετικά ποικιλόμορφων φαινομένων, τότε οφείλουμε να σταθούμε στον καθοριστικό ρόλο της διανόησης: η διανόηση είναι εκείνη που κυριαρχεί σε όλες τις εκδηλώσεις των σύγχρονων ιδεολογικών φαινομένων και, κυρίως, στον τρόπο με τον οποίο αυτά κοκκοποιούνται και διαδίδονται. Το αξίωμα δεν είναι μόνον προϊόν λογικής συνεπαγωγής (ιδεολογία άοα διανοούμενοι) 3, αλλά επιβεβαιο'ίνεται, σε αρκετές περιπτώσεις, και εμπειρικά. Η κοινωνική σύνθεση των οπαδών μιας ιδεολογίας, όπως λ.χ. ο εθνικισμός, διαφέρει κατά περίπτωση τόσο πολύ, ώστε είναι σχεδόν αδύνατο να αποπειραθούμε οποιαδήποτε γενική ή απαράλλακτη απεικόνιση της. Αριστοκράτες, αστοί, μικροαστοί, αγρότες, προλετάριοι όλοι συναντώνται σε ποικίλους μεταξύ τους συνδυασμούς στο κοινοτικό υπόστρωμα των κοινωνών της εθνικιστικής ιδεολογίας, χωρίς κάτι τέτοιο να σημαίνει πως η ίδια η εθνικιστική ιδεολογία μπορεί να ταυτισθεί (ή έστω να συσχετισθεί κάπως σταθερά) με οποιαδήποτε από αυτές τις κατηγορίες. Και τούτο, διότι οι οπαδοί γενικώς της εθνικιστικής ιδεολογίας συναπαρτίζουν ένα φάσμα που ποικίλλει δραματικά όχι μόνον από την μία εκδοχή του φαινομένου στην άλλη, αλλά και σε διαφορετικές φάσεις κατά 2. ((Η γεύση του χυλού», όπως είπε ο Μαρς, «δεν μας λέει ποιος παρήγαγε τη βρώμη». Κ. Marx, Capital, Ι, Ilarmondsivorth, 1976, σ. 290. Βλ. επίσης Κ. Marx & F. Engels, The German Ideology, London, 1970, σ. 6Γ>. Ι Ία την αφανή παρουσία των διανοουμένου; στα ιδεολογικά κινήματα και τις ηγεσίες τους, βλ. επίσης J. Schumpeter, Capitalism, Socialism and Democracy, New York 1950, σ. 147. A. W. Gouldner, The Dialectic of Ideology and Technology, New York 1976, σ. 63. S. M. Lipset & A. Basil, «The Roles of the Intellectual and Political Roles», στο: A. Gella (ed.), The Intelligentsia and the Intellectuals, London & New York 1976, σ. 124-143 και A. Montefiole, «The political responsibility of intellectuals», στο: I. Maclean, A. Monlefiore & P. Winch (eds.), The Political Responsibility of Intellectuals, Cambridge 1990, ιδιαιτ. σ. 226-228. ΙΤβ. επίσης Β. Ι. Φίλιας, «Οι διανοούμενοι και το πρόβλημα TCOV ηγεσιών», στο: ίεκατέπσεοα οοκίμια Κοινοιπολογΐα;, Αθήνα 1991. 3. Βλ. σ/ετ. Κ. Mannheim, Ideology and Utopia. London 1960, σ. 36, 88, Α. Giddens, The Constitution of Society, Cambridge 1984, σ. 374 και Α. Giddens, Social Theory and Modern Sociology, Cambridge 1987, σ. 18-20, 70-71.
ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΚΛΙ ΙΛΕΟΑΟΙΊΛ 2-03 την εξέλιξη ενός και του ίδιου τύπου εθνικισμού. Εκείνο όμως που ξενίζει σε όλες ανεξαιρέτως τις εκδηλώσεις της εθνικιστικής ιδεολογίας είναι η μόνιμη, σταθερή και εμφανής παρουσία της διανόησης. Οι διανοούμενοι εκπροσωπούνται, δυσανάλογα με τον αριθμό τους, στις τάξεις του ιδεολογικού αυτού κινήματος σε όλες του τις εκδοχές: είναι εκείνοι που πρωτοστατούν στη διαμόρφωση, την αναπαραγωγή και τη διάδοση των σχετικών ιδεολογημάτων, άλλοτε ως συνειδητοί προπαγανδιστές ή απολογητές κι άλλοτε πάλι οος αποστασιοποιημένοι λόγιοι 4. Η διανόηση αποτελεί λοιπόν σταθερά του εθνικιστικού φαινομένου και η διερεύνηση του ρόλου της αποτελεί αναγκαίο όρο για τη μελέτη του. Η προ)τοκαθεδρία το>ν διανοουμένων καθίσταται, μάλιστα, ακόμη πιο εμφανής σε εκείνη τη φάση εξέλιξης της εθνικιστικής ιδεολογίας που ακολουθεί την απόκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας. Στο βαθμό που η πολιτική ανεξαρτησία του έθνους συνεπάγεται και την πολλαπλή θεσμοποίηση της εθνικιστικής ιδεολογίας, επισημοποιείται αναλόγως και ο ρόλος των βασικών της φορέων. Με άλλα λόγια, οι διανοούμενοι αναλαμβάνουν το έργο της ανάπτυξης και της διάδοσης των εθνικιστικών ιδεών μέσα στο πλαίσιο του εθνικού κράτους, με τις ευλογίες και τη συμπαράσταση της εθνικής πολιτικής εξουσίας, και μέσα από αναγνωρισμένους για το σκοπό αυτό εθνικούς θεσμούς 5. Ανάλογες υποθέσεις θα μπορούσαν να γίνουν και για άλλες ιδεολογίες, όποίς λ.χ. η σοσιαλιστική. Είναι φυσικά αδιανόητο να φαντασθούμε το σοσιαλισμό ως ιδεολογία δίχως κοινωνικό έρεισμα, δηλαδή δίχως ανταπόκριση προς υπαρκτές κοινωνικές συνθήκες ή δίχως υποστήριξη από συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, τα συμφέροντα των οποίων αναδεικνύει και προασπίζει. Όμως εξίσου λανθασμένο θα ήταν να υποθέσουμε πως η κο^δικοποίηση των σοσιαλιστικών προταγμάτων, καθώς και οι αναλυτικές επιχειρηματολογίες που τα στηρίζουν δεν υπήρξαν κατεξοχήν έργο διανοουμένου από τον Σαιν-Σιμόν μέχρι τον Μάο. Μάλιστα, στη μαρξιστική εκδοχή της σοσιαλιστικής ιδεολογίας έχουμε σαφείς (αν και αντινομικές προς την υπόλοιπη επιχειρηματολογία) ομολογίες του πρωταρχικού ρόλου της διανόησης: άμεσα, από τον Γκράμσι, στην 4. Βλ. σχετ. F. Hertz, Nationality in History and Politics, New York, -1950, σ. '283. Για την ιδιαιτερότητα της παρουσίας των διανοουμένων στις τάξεις της εθνικιστικής ιδεολογίας, βλ..τ. Breuilly, Nationalism and the Siate, New York 1982, σ. 341-350 και A. W. Gouldner, Against Fragmentation, Oxford 1985, σ. 16. 5. Βλ. λ.χ. το χαρακτηριστικό επιθετικό προσδιορισμό θεσμών, όπως εθνική παιδεία, εθνικά γράμματα, εθνικό πανεπιστήμιο, εθνική βιβλιοθήκη, εθνικό ίδρυμα κ.ο.κ. Για την πολύμορφη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στους διανοουμένους και το γ.ράτος γενικά, βλ., μεταξύ άλλων, J. Benda, La Trahison des clercs, Paris 1927, R. K. Merton, «The Intellectual and Modem Public Bureaucracy», στο: Social Theory and Social Structure, Glencoe, 111. 1957 και L\ Gellm-r, «La trahison de la trahison des clercs», στο: I. Maclean et al. (eds.), O.TT.
20ì ΠΑΝΤΕΛΗΣ Ε. ΛΚΚΚΛ1 έννοια του οργανικού όιανοον/.iévov, έμμεσα (και πιο κυνικά) από τον Λένιν στο γνωστό Τι να κάνουμε; ΪΙώς προσδιορίζεται κοινωνιολογικά η διανόηση; Οι δυσκολίες εδώ είναι σημαντικές. Κατά πρώτο λόγο, είναι προφανές πως η διανόηση δεν αποτελεί ξεχωριστή κοινωνική τάξη με οποιαδήποτε από τις παραδεδεγμένες σημασίες του όρου και σίγουρα όχι με την αυστηρή μαρξιστική έννοια: η θέση της δεν μπορεί να οριστεί με βάση το ρόλο της στο παραγοογικό σύστημα, αφού κριτήρια όποος η σχέση των μελο>ν της μ,ε την κυριότητα και τη χρήση των μέσων παραγωγής παραμένουν λίγο-πολύ ξένα προς τον προσδιορισμό της. Αλλά ούτε και με τη βεμπεριανή έννοια είναι δυνατόν να ορίσουμε την διανόηση coç κοινωνική τάξη: κριτήρια όπως το εισόδημα ή ο ρόλος στις σφαίρες της παραγωγής και της κυκλοφορίας των αγαθών σίγουρα δεν αγγίζουν την ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης κοινωνικής ομάδας. Παρά ταύτα, πρόκειται πράγματι για κοινωνική ομάδα, δηλαδή για κάτι παραπάνω από απλό άθροισμα ατόμων, με διαφορετική ενδεχομένους κοινωνική ή ταξική προέλευση. Είναι, δηλαδή, ξεχοοριστό συλλογικό μόρφωμα με ιδιαίτερη εσωτερική συγκρότηση και χαρακτήρα. Δάσκαλοι, πανεπιστημιακοί, λόγιοι και λογοτέχνες, καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι, εκπρόσωποι του υπαλληλικού κόσμου, μικροαστοί, επαγγελματίες υψηλού κοινουνικού γοήτρου, πολιτικοποιημένοι ιερείς, ακόμη και στρατιωτικοί, είναι ενδεχόμενο να συγκαταλέγονται στην ιδιότυπη αυτή κατηγορία του πληθυσμού που διακρίνεται από όλες τις άλλες εξαιτίας, προπάντων, της ξεχοοριστής πολιτισμικής της τοποθέτησης. Πρόκειται, με άλλα λόγια, για ανοικτή στα όρια της ομάδα ατόμων που διαθέτουν ξεχωριστή από τον υπόλοιπο πληθυσμό παιδεία (μόρφίοση και πολιτισμική επιφάνεια) και που εξαιτίας αυτής της (ξεχωριστής και κατ' ουσίαν επίκτητης, της κατακτημένη;) ιδιότητας έχουν διαμορφώσει ιδιάζουσα συλλογική κουλτούρα 6. Πρόκειται για ιδιαιτερότητα που, τις περισσότερες φορές, είναι συνειδητή στους φορείς της, αφού εμπνέει ένα πνεύμα συλλογικής αλληλεγγύης ή, το λιγότερο, αμοιβαίας συνεννόησης. Τούτο εκφράζεται, αν όχι με απροκάλυπτα αισθήματα ανουτερότητας απέναντι στον υπόλοιπο πληθυσμό, πάντοος τουλάχιστον μ,ε την υιοθέτηση ξεχωριστών, εσωτερικών για την ομάδα, κωδίκων επικοινωνίας και αναγνώρισης. Όποια όμους κι αν είναι η συγκεκριμένη μορφή που η συλλογικότητα αυτή προσλαμβάνει, γεγονός παραμένει πως το σώμα των διανοουμένων διακρίνεται βασικά για την ξεχ/υριστή επαφή του με τον πολιτισμό σε όλες τις εκφάνσεις του. Το κριτήριο για τη διάκριση της διανόησης είναι ομολογουμένως πολύ σχετικό, ουστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί με αυστηρότητα στον προσδιορι- 6. Βλ., μεταξύ άλλων, Κ. Mannheim, ó.rr., σ. KU)-1-ίο, Τ. Β. Botlomori', Elites and Society, Harniondsworth: 1966, σ. 7 '}-7ί και Λ. \Υ. Gouldner, The Fallire of Intellectuals and the Rise of the λ'αν Closa, London & Basingstoke 1979, σ. 18.
ΛΙΛΧΟΟΓΜΚΧΟΙ ΚΛΙ 1ΛΚΟΛΟΓ1Λ li)') σμό της εσωτερικής της συγκρότησης. Δεν είναι λοιπόν παράξενο πως οι διαφωνίες γύρω από τη συμπερίληψη της μίας ή της άλλης επαγγελματικής κατηγορίας ή κοινωνικής υπο-ομάδας στις τάξεις της διανόησης αποτελούν πάγιο χαρακτηριστικό της κοινωνιολογικής ενασχόλησης με το θέμα. Επιπλέον, η σχετικότητα του κριτηρίου έχει να κάνει και με το γεγονός ότι το περιεχόμενο του είναι εξαιρετικά δύσκολο να προσδιορισθεί γενικά και διαχρονικά. ΓΙοιά λ.χ. είναι η πέραν του μετρίου μόρφωση ή παιδεία ενός κοινωνικού υποκειμένου; Μπορεί η περιώνυμη επαφή με τον πολιτισμό να οριστεί γενικά, πέρα δηλαδή από το εκάστοτε πλαίσιο της συγκεκριμένης κοινωνίας που τον δέχεται, τον μεταπλάθει και τον αναπαράγει; Είναι θεμιτή η αναφορά σε συμβατικές βαθμίδες του εκάστοτε εκπαιδευτικού συστήματος για την αποτίμηση της παιδείας ενός ατόμου ή μιας ομάδας ατόμων; Και, ακόμη κι αν πράγματι είναι, επαρκεί για να υποθέσουμε αυξημένη πολιτισμική έκθεση; Συνιστά, για παράδειγμα, η κατοχή αποδεικτικού σπουδών από το Πανεπιστήμιο Αθηνών ή τη Σχολή Ευελπίδοον ή τα κατά τόπους Γυμνάσια και Σχολαρχεία τεκμήριο συμμετοχής στην ελληνική διανόηση του ύστερου 19ου αιώνα; Αν το επιχείρημα της ιδιαιτερότητας που χαρακτηρίζει τη διανόηση βασιζόταν σε τόσο στενές αντιλήψεις του πολιτισμικού κριτηρίου, θα οδηγείτο αναπόδραστα σε αδιέξοδο. Η λύση δεν βρίσκεται προφανώς στην προσμέτρηση συμβατικών ή τυπικοόν εκπαιδευτικοί; προσόντων, αλλά σε μια πολύ πιο γενική (και σημαντική) διαφορά. Η ιδιαιτερότητα της διανόησης πρέπει να αναζητηθεί στην ιδιόμορφη εκείνη κατάσταση, στην ξεχωριστή πολιτισμική και κοινωνική συνθήκη, που της παρέχει τις ευκαιρίες για συγκριτικά υψηλότερη κοινωνική και ιστορική αυτογνωσία, για εναργέστερη συνείδηση του ιστορικοκοινωνικού δρώμενου. Βεβαίως, όσο το κριτήριο γίνεται πιο γενικό, τόσο αυξάνεται και ο κίνδυνος το όλο επιχείρημα να καταστεί κυκλικό και δαιδαλώδες. Όμως η γενικότητα (ή έστω η ασάφεια) του κριτηρίου είναι αναπόφευκτη 7. Η πολιτισμική έκθεση είναι έννοια αναγκαστικά γενική, στο βαθμό που δεν μπορεί να προσδιορισθεί με ακρίβεια ή με ποσοτικά κριτήρια. Πώς τότε είναι δυνατόν να χρησιμοποιείται σε συγκρίσεις και διαβαθμίσεις; λίε ποιο τρόπο μπορεί να νοηθεί η αυξημένη πολιτισμική έκθεση της διανόησης, η ξεχωριστή της παώεία, εξαιτίας της οποίας «αποξενώνεται από την υπόλοιπη κοινωνία» 8 : 7. Βλ. Μ. Weber, «Structures of Power», στο: II. IL Gerth & C. Wrighl Mills (eds.), From. Max Weber, London 2 1970, σ. 176, T. Β. Bottomore, ό.π., α. 70, R. Bendix, «Tradition and Modernity Reconsidered», Comparative Studies in Society and History, IX, 3 (1967), σ. 3-Ί2-ί1'κί και Λ. Giddens, Social Theory and Modern Sociology o.a., σ. 271-272. Βλ. επίσης Τ. lluszar, «Changes in the Concept of Intellectuals», στο: Λ. Gella (ed.), ό.π., σ. 79-100. 8. Ε. Gellner, Thought and Change, London 1964, σ. 171.
2 0 fi ΠΛΧΊΈΛΠΣ Κ. ΛΚΚΚΛΣ Κατά πρώτον έχει σημασία πως γίνεται λόγος όχι για διανοουμένους γενικά, αλλά για σώμα διανοουμένων για τη διανόηση, την ιντελλιγκέντσια, την πνευματική ηγεσία της σύγχρονης κοινωνίας 9. Η διάκριση είναι κάτι παραπάνω από λεκτική, αφού υποδηλώνει τον ιστορικό προσδιορισμό του διανοουμένου. Βεβαίως, διανοούμενοι υπήρξαν πάντοτε στην ιστορία. Στις παραδοσιακές όμως κοινωνίες οι διανοούμενοι (ο:>ς λόγιοι, συγγραφείς, φιλόσοφοι, νομοδιδάσκαλοι, ιερείς, προφήτες, μάγοι κ.ο.κ.), όσο ενσωματωμένοι ήταν στο υπόλοιπο κοινοτικό σοψα, τόσο απομονωμένοι ήταν μεταξύ τους 10. Αντιθέτως, στη σύγχρονη κοινωνία, οι διανοούμενοι αποτελούν ξεχωριστή κατηγορία μέσα στην κοινωνία, διακρίνονται δηλαδή συλλογικά από το υπόλοιπο κοινωνικό σώμα χάρη στην ιδιότυπη δραστηριότητα τους και τους κοινωνικούς ρόλους που τους αποδίδονται 11. Η διαφορά είναι σημαντική. Η μετα-παραδοσιακή κοινωνία επιφέρει, ανάμεσα σε άλλα, τη ριζική ανατροπή όλων των προηγούμενων τρόπων επικοινωνίας μεταξύ των κοινωνικοί υποκειμένων. Οι ολοκληρωτικές αλλαγές στην οργάνωση της παραγωγής, η γενίκευση της συναλλαγής στην κατανάλωση και οι νέες κοινωνικές και πολιτικές διαρθρώσεις επιβάλλουν αντίστοιχα καινοφανείς μορφές κοινωνικής διαντίδρασης. Οι καινούργιες κοινωνικές σχέσεις προϋποθέτουν και ενδυναμώνουν την έμμεση και απρόσωπη επικοινωνία ως κύρια μορφ-η κοινοτικής επαφής και συνεννόησης. Φθάνει απλώς να σκεφθούμε πως και μόνη η καθολικότητα του άναρχου, αυτορρυθμιζόμενου, απρόσωπου μηχανισμού της αγοράς απαιτεί εντελώς καινούργιους τρόπους συνδιαλλαγής που υπερβαίνουν και καταργούν την παλαιά, άμεση και διαπροσωπική επικοινωνία 12. Οι επιπτώσεις των βαθύτατων αυτών ποιοτικών αλλαγο'ιν σε όλο το φάσμα της κοινοτικής οργάνωσης είναι σοβαρότατες. Κατά πρώτον, η αντικατάσταση της άμεσης και διαπροσωπικής επαφής με την έμμεση, απρόσωπη, εξ αποστάσεοκ επικοινωνία σημαίνει, πρακτικά, τον παραμερισμό του προφορικού από το γραπτό λόγο και τη συνακόλουθη γενίκευση του δεύτερου σε κύρια νόρμα 9. Σχετικά με τις διαφωνίες περί την ακριβή χρήση του όρου ιντε?.λιγκέντσια σε σχέση προς τον όρο Οιανοονμενοζ, βλ., μεταξύ άλλοον, Η. Seton-Watson, Nationalism and Communism, London 1964, σ. 3-35, Τ. Β. Bottomore, ό.π., σ. 70, Λ. W. Gouldner, The Future of Intellectuals and the Rise of the New Class, ό.π, a. 48, A. Gella, ((An Introduction lo the Sociology of the intelligentsia)), στο A. Gella (ed.), ό.π., σ. 9-19 και Β. Ι. Φίλιας, ό.π., σ. 124-125. 10. Βλ. Τ. Β. Bottomore, ό.π., σ. 41-42, 71 και Β. Anderson, Imagined Communities, London 1983, σ. 20-25. 11. Βλ., μεταξύ άλλων, Ε. Gellner, Thought and Change, ό.π., α. 169-171, R. Bendiv, ό.π., σ. 321, 343, A. W. Gouldner, The Future of Intellectuals and the Rise of the New Class, ό.π., σ. 1-5, 102 και J. Plamenatz, Ιδεολογία, Αθήνα 1981, σ. 86-87. 12. Βλ. Κ. Marx, Grundrisse, Harinondsworth 1973, σ. 485-486.
ΛΙΛΝΟΟΓ.ΜΚΝΌΙ ΚΑΙ ΙΛΚΟΛΟΓΙΑ 207 κοινωνικού διαλόγου. Η νέα κοινωνία κομίζει και εξίσου νέα κουλτούρα. Όμως η ριζική πολιτισμική ανακατάταξη που συνοδεύει αναπόφευκτα τις βαθύτατες κοινωνικές μεταβολές έχει και τις δικές της συνέπειες. Οι νέες μορφές επικοινωνίας της σύγχρονης κοινωνίας απαιτούν και ιδιαίτερους φορείς. Πρόκειται για τα άτομα εκείνα που αφομοιώνουν, χειρίζονται και αναπαράγουν άμεσα τα νέα μέσα επικοινωνίας για τους χρήστες της νέας κουλτούρας, που απορρέει / / / ' ' 11 απο τις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνικής οργάνωσης. Έτσι, δημοσιογράφοι και λογοτέχνες, υπάλληλοι και γραφειοκράτες, εκπαιδευτικοί και επιστήμονες συνέχονται από τον κοινό κοινο>νικό τους προσδιορισμό ως εκφράστε; και παραγωγοί της νέας κουλτούρας: είναι εκείνοι που ασχολούνται απευθείας με την αναπαραγωγή της σε όλες της τις μορφές, εκείνοι που δουλεύουν άμεσα το γενικευμένο γραπτό λόγο, εκείνοι που μεταδίδουν την εγκύκλια παιδεία, εκείνοι που υπηρετούν και προωθούν τις νέες γνωστικές μεθόδους 11. Η διαφορά τους με τον παραδοσιακό τύπο διανοουμένου είναι ριζική. Στην περίπτωση τους δεν πρόκειται πλέον για αυτόνομη και αυτόβουλη ενασχόληση με τα «γράμματα» (μια σφαίρα που παραμένει ξένη ή παραπληρωματική ττροζ τις παραδοσιακές μορφές κοινωνικής ζωής). Πρόκειται για ξεχωριστή (πολυεπίπεδη, μα συλλογική) δραστηριότητα που είναι οργανικά συνυφασμένη με την ίδια την κοινωνία και τις ανάγκες της. Ο σύγχρονος διανοούμενος δεν είναι απλο>ς homme de culture, κοινωνική εξαίρεση ή εκκεντρικότητα, που διαλογίζεται, συγγράφει ή διδάσκει στο περιθώριο της κοινωνίας στην οποία ζει. Αντιθέτως, επιτελεί άμεσο κοινωνικό ρόλο διανοουμένου, που τις περισσότερες φορές, όταν ασκείται αποκλειστικά, συμπίπτει με τον ίδιο τον επαγγελματικό του προσδιορισμό. Κάποος έτσι θα πρέπει, νομίζω, να ερμηνευθεί και το γνοοστό επιχείρημα του Γκράμσι πως, ενώ ο καθένας μπορεί να θεωρηθεί διανοούμενος στο βαθμό που διαλογίζεται, με τον τρόπο του, σχετικά με το κοινωνικό δρώμενο, όλα τα μέλη της κοινωνίας δεν επιτελούν και ρόλο διανοουμένου μέσα σε αυτήν 15. Η συλλογική λοιπόν περιγραφή των διανοουμένων των 13. Βλ. Κ. Mannheim, «The problem of generations», στο: P. Kecskemeti (ed.), I'Jssays on the Sociology of Knowledge, London 1968, σ. 291. l'j. lì: προς την αναγκαστική πρόσδεση τοον σύγχρονων διανοουμένων στη λεγόμενη κουλτούρα τον κριτικού?.όγου [Culture of Critical Discourse], βλ. Λ. W. Gouldner, The Dialectic of Ideology and Technology, 6.-., a. 62-63 και A. W. Gouldner, 7Vie Future of intellectuals and the Rise of the New Class, ό.π., σ. 3, 28-30, 52, 58-59. 15. Βλ. A. Gramsci, «The Intellectuals)), στο: Q. Hoare & G. Nowell-Smith (eds.), Selections from the Prison Notebooks of Antonio Gramsci, London 1971, ιδιαίτ. σ. 344-350 και C. Bloggs, Gramsci's Marxism, London 1976, σ. 55-84, 101-126. Για τις διαλογικέ:; ικανότητες του κοινωνικού υποκειμένου γενικά, βλ. G. Sartori, «Politics, ideology, and Belief Systems», The American Political Science Review, LXIII, 2 (1969), σ. 398-400 και A. Giddens, Central Problems in Social Theory, London 1979, σ. 69-81.
2 0 S ΠΛΝΤΚΛΗΣ ι :, ΛΚΚΚΛΙ; σύγχρονων κοινωνιών με τους όρους Οιανυηση, ιντελλιγκέντσια κ.ο.κ. έχει ιδιαίτερη φόρτιση: ο πολιτισμικός χαρακτήρας TCOV όρων που χρησιμοποιούνται αποκτά στις κοινωνίες αυτές ξεχωριστό περιεχόμενο, μεστό από ιστορικές και κοινοονιολογικές υποδηλώσεις. Παρά την κοινωνική της λειτουργία όμως (ή μάλλον εξαιτίας της), η διανόηση παραμένει ξέχοορο τμήμα της σύγχρονης κοινωνίας και με την αρνητική έννοια. Είναι, καταρχήν, εκείνη η κοινωνική ομάδα που όχι μόνον χειρίζεται άμεσα το νέο πολιτισμό, αλλά αποτελεί και το απευθείας δημιούργημα του. Η διανόηση απαρτίζεται από πρόσωπα τα οποία, ανεξάρτητα από την αρχική κοινωνική τους προέλευση, αποτελούν προϊόντα της εκπαιδευτικής κινητικότητας που η εκσυγχρονιστική διαδικασία προκαλεί 16. Ο σύγχρονος διανοούμενος ξεχωρίζει για την παιδεία του, που έχει αποκτηθεί από τη συνεχή τριβή με τους νέους επικοινωνιακούς κώδικες: από τη συμμετοχή του στις πνευματικές ζυμώσεις της κοινωνίας του, από την επαφή του με τα σύγχρονα ρεύματα σκέψης και, πολλές φορές, από την πολλαπλή κοινωνικοποίηση του σε περισσότερα από ένα πολιτισμικά περιβάλλοντα. H ιδιαιτερότητα της διανόησης δεν σταματά εδου. Οι φορείς των νέων μορφών επικοινωνίας είναι εκείνοι που βρίσκονται εξ ορισμού σε θέση να δεχθούν τα μηνύματα του συνεχούς κοινωνικού μετασχηματισμού που συντελείται γύρω τους στην ίδια τους την κοινωνία ή τον ιζζρί^υρό της. Με την έννοια αυτή του αναγκαστικού τιροβ?.ηματισμού που επιβάλλεται από την ίδια της τη φύση, η διανόηση αποτελεί εκείνη την ομάδα που είναι ίσως η πλέον ευάλωτη στην πρόκληση και τις συνέπειες της συνεχούς κοινωνικής αλλαγής. Ο προσδιορισμός της ιδιαιτερότητας των σύγχρονων διανοουμένων έχει λοιπόν να κάνει αφενός με τη στρατηγική θέση τους στη σύγχρονη κοινωνία και αφετέρου με την αναγκαστικά αυξημένη ευαισθησία τους στα ερεθίσματα της συνεχούς κοινωνικής αλλαγής. Οι δύο αυτές διαστάσεις της κοινωνικής τους τοποθέτησης ορίζουν και το ιδιότυπο δίλημμα των διανοουμένων: δηλαδή, την ξεχο^ριστή συνθήκη στην οποία τελούν και η οποία κατατρέχει την κοινωνική τους παρουσία. Η διανόηση βρίσκεται στην καρδιά της συνεχούς διαδικασίας της υπέρβασης του παραδοσιακού από το σύγχρονο. Επιπρόσθετα, είναι εκείνη η μερίδα του πληθυσμού που μπορεί, πρώτη ή με εναργέστερο τρόπο, να διακρίνει τη σύγκρουση ανάμεσα στην εκάστοτε τάξη πραγμάτων και το φάσμα της μεταβολής της. Η πραγματικότητα, η προσμονή ή ο φόβος του νέου βαραίνουν, πάνω από όλα, τους κυριότερους εκφραστές του: η εκσυγχρονιστική διαδικασία αναπαράγει αδιάκοπα εκείνη τη συγκεκριμένη κοινωνική κατηγορία, η οποία αντιλαμβάνεται τις συνέπειες της κοινωνικής αλλαγής με μεγαλύτερη διαύγεια και οξύτητα από οποιαδήποτε άλλη κοινωνική ομάδα, θα μπορούσε li.). Βλ. 1ν (lellncr. Xaliorts and.xatiunalism, Oxford 1983. σ. 79-80.
ΔίΛΧΌΟΤΜΕΧΟΙ ΚΛί ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ 209 λοιπόν να ειπωθεί πως η διανόηση είναι η ίδια «φαινόμενο της μετάβασης» 17, μια ξεχωριστή δηλαδή ομάδα που, από την εποχή ακόμη των lumières του 18ου αιώνα, ξεπηδά από την εκσυγχρονιστική διαδικασία, βρίσκεται μέσα της και την παρακολουθεί. Η ιδιάζουσα τοποθέτηση της διανόησης μπορεί πλέον να νοηθεί πληρέστερα. Εξαιτίας του κοινωνικού τους ρόλου ως φορέων της νέας κουλτούρας, οι διανοούμ,ενοι είναι πράγματι αποξενωμένοι από το υπόλοιπο κοινωνικό σώμα. Η απομόνωση δεν είναι τόσο κοινωνική (μολονότι ούτε αυτό αποκλείεται), όσο πολιτισμική: είναι η αποξένωση που προέρχεται από τη μοναχική (σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό) συνείδηση των προβλημάτων που απορρέουν από τον εκσυγχρονισμό 18. Είναι η μοναξιά που πηγάζει από την πληρέστερη αντίληψη του ιστορικού γίγνεσθαι και τη συναίσθηση της δυνατότητας του ανθρώπου να επέμβει σε αυτό. Όσο φανατικά ενταγμένοι κι αν αισθάνονται στις τάξεις μιας ιδεολογίας, οι διανοούμενοι είναι κατ' ουσίαν πολιτισμικώς απάτριδες, στο βαθμό που δεν μπορούν να παρακολουθήσουν ασύνειδα ή άκριτα την ιστορική εξέλιξη και, κατά συνέπεια, οφείλουν να επιλέξουν οι ίδιοι, άμεσα και συνειδητά, τη στάση τους απέναντι της 19. Στη σύγκρουση ανάμεσα στο παλαιό και το νέο, η διανόηση είναι η περισσότερο εκτεθειμένη και η λιγότερο προστατευμένη κοινωνική ομάδα. Είναι λοιπόν φυσικό να θεωρήσουμε πως τα προβλήματα, οι διαλογισμοί, οι αντιδράσεις και οι στάσεις αυτής της τόσο ξεχωριστής, όσο και ρευστής κατηγορίας ατόμων συνιστούν εξαιρετικά σημαντικούς παράγοντες στη διαμόρφωση των αντιλήψεων και τον προσανατολισμό των ενεργειών των κοινοτικών υποκειμένων κοντολογίς, στην παραγωγή και τη διάχυση των ιδεολογιών. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε πίος, από τη φύση της, η διανόηση συγκλονίζεται από τη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο κόσμους: στον κόσμο του χθες και τον κόσμο του αύριο 20. Θα μπορούσαμε ακόμη να χαρακτηρίσουμε αυτήν τη σύγκρουση σαν τη βάση του ιδιότυπου διλήμματος ή άχθους της διανόη- 17. Ε. Gellner, Thought and Change, ό.π., σ. 171. 18. Βλ. Μ. Matossian, «Ideologies of Delayed Industrialization: Some Tensions and Ambiguities», Economic Development and Cultural Change, 6, 3 (1957/58), σ. 218-219, R. Aron, The Opium of the Intellectuals, New York 2 19G2, κεφ. 7, R. Bendix, ό.π., a. 343, E. Shils, The Intellectuals and the Powers and Other Essays, Chicago 1971, σ. 7, και A. W. Gouldner, The Future of Intellectuals and the Rise of the New Class, ό.π., c. 58-60. 19. Βλ. Κ. Mannheim, Ideology and Utopia, ό.π., σ. 136, όπου και η επεξεργασία της γνωστής φράσης του Alfred Weber die freischwebende Intelligenz. Πρβλ. επίσης Τ. Β. Bottomore, ό.π., σ. 75 και Α. W. Gouldner, The Future of Intellectuals and the Rise of the New Class, ό.π., σ. 3, 8, 11, 83. 20. Βλ. Β. Ι. Φίλιας, ό.π., σ. 93-94, 100-102. 14
210 ΙΙΛΧΤΕΛΙΙΐ: Κ.ΛΚΚΚΛΪ ση;, η οποία είναι σε θέση να αντιληφθεί τις προεκτάσεις της αντίθεσης και να αναζητήσει τρόπους για καινούργιες συνθέσεις που θα κατορθο'ίνουν να συνδέουν τη διαρκώς ανασυντιθέμενη τάξη πραγμάτων με τα προανακρούσματα του (αβέβαιου ως προς την έκβαση, αλλά βέβαιου ους προς την έλευση) μέλλοντος. Θα μπορούσαμε, τέλος, να θεωρήσουμε πως το ζήτημα αυτό βρίσκεται στον πυρήνα του προβλήματος επιμέρους ιδεολογιών τηί σύγχρονης κοινωνίας, o cor ο εθνικισμός, ο σοσιαλισμός ή ο φιλελευθερισμός. Κάτι τέτοιο δεν σημαίνει προφανώς πως οι σύγχρονες ιδεολογίες είναι αποκυήματα της φαντασίας μιας αριθμητικά περιορισμένης πνευματικής ελίτ 21. Ούτε βεβαίως σημαίνει πως όλα τα μέλη της διανόησης αποτελούν κοινωνούς της όποιας ιδεολογίας αναγκαστικά ή ανεπιφύλακτα. Αντιθέτους, αξίζει να σημειωθεί πως η αμφισβήτηση, η ανασκευή ή η τροποποίηση των όρων της σύγχρονης ιδεολογίας μπορεί να προέλθει πάλι μόνον από διανοουμένους. Τέλος, οι παρατηρήσεις που διατύπωσα δεν συνεπάγονται πως το εσ(οτεοικό άγβο; της σύγχρονης διανόησης οδηγεί πάντοτε και αναγκαστικά στην παραγωγή ή την υιοθέτηση κάτυοιας συγκεκριμένης ιδεολογίας: ο διανοούμενος υ.ιτορεί να μετέχει ή να μην μετέχει στην παραγωγή της ιδεολογίας, μπορεί να καταφάσκει στην ιδέα της εξέλιξης ή να υπερασπίζεται την αντίληψη του κενού χρόνου, μπορεί να συμβιβάζεται ή να αμφισβητεί την κοινωνία του και τις πολιτικές της ρυθμίσεις, μπορεί να είναι επαναστάτης ή κομφορμιστής, μ,πορεί να λαμβάνει ή να μην λαμβάνει μέρος στη διαμόρφωση των κοινωνικο-πο?ιΐτικο>ν πραγμάτων, μπορεί να είναι εκσυγχρονιστής ή λάτρης της παράδοσης, μπορεί να είναι κοσμοπολίτης ή ξενόφοβος. Εκείνο που δεν μπορεί να κάνει είναι να απέχει από τον ιδεολογικό διάλογο της σύγχρονης κοινοονίας, αφού, ακόμη κι όταν δεν το αναγνωρίζει, ο διανοούμενος βρίσκεται, φύσει και θέσει, στο επίκεντρο και αποτελεί τον κύριο παραγωγό του: ακόμη και ο πλέον ακραίος αναχωρητισμός από την πλευρά των διανοουμένων συνιστά εκδήλωση της συνειδητής τους άρνησης να εμπλακούν σε έναν διάλογο που οι ομόλογοι τους δημιουργούν ή συντηρούν και που οι ίδιοι, πρωτίστως, καταλαβαίνουν. 21. Σε τούτο λ.χ. συνίσταται το λάθος του E. kedourie σε σχέση ττρος την ερμηνεία της εθνικιστικής ιδεολογίας. Βλ. σχετ. Η. Kedourie, Nationalism, London 1960, ιδιαίτ. σ. 9-19.