Γεςπμκζηυ Πακεπζζηήιζμ Αεδκχκ Σιήια Δπζζηήιδξ Φοηζηήξ Παναβςβήξ Δνβαζηήνζμ Ακεμημιίαξ ηαζ Ανπζηεηημκζηήξ ημπίμο

Γεςπμκζηυ Πακεπζζηήιζμ Αεδκχκ Σιήια Δπζζηήιδξ Φοηζηήξ Παναβςβήξ Δνβαζηήνζμ Ακεμημιίαξ ηαζ Ανπζηεηημκζηήξ ημπίμο «Αξιολόγηζη ηηρ ανάπηςξηρ ηων αςηοθςών Hyssopusofficinalis, Limoniastrum monopetalum & Salvia triloba, ζε ςποζηπώμαηα λαηομικών δπαζηηπιοηήηων, για αποκαηάζηαζη εδαθών ηηρ νήζος Μήλος.» πέκηγα Ρςλάκδ Αεήκα 2010 1

Γεςπμκζηυ Πακεπζζηήιζμ Αεδκχκ Σιήια Δπζζηήιδξ Φοηζηήξ Παναβςβήξ Δνβαζηήνζμ Ακεμημιίαξ ηαζ Ανπζηεηημκζηήξ ημπίμο «Αμηνιόγεζε ηεο αλάπηπμεο ησλ απηνθπώλ Hyssopus officinalis, Limoniastrum monopetalum & Salvia triloba, ζε ππνζηξώκαηα ιαηνκηθώλ δξαζηεξηνηήησλ, γηα απνθαηάζηαζε εδαθώλ ηεο λήζνπ Μήινπ.» ΔΞΔΣΑΣΗΚΉ ΔΠΗΣΡΟΠΖ: Δπζαθέπμοζα: Α. Αημοιζακάηδ- Ηςακκίδμο Μέθδ: Μ. Παπαθςηίμο Η. Ανβονμηαζηνίηδξ. ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΜΔΛΔΣΖ ΠΔΝΣΕΑ ΡΧΞΑΝΖ ΑΘΖΝΑ 2010 2

ΕΤΥΑΡΙΣΙΕ Δοπανζζηχ πμθφ ηδκ ηα. Αημοιζακάηδ- Ηςακκίδμο Ακαζηαζία πμο ιμο έδςζε ηδ δοκαηυηδηα κα ιεθεηήζς έκα ηυζμ εκδζαθένςκ εέια υζμ ηαζ ζηδ ζοββναθή ηδξ ιεθέηδξ. Ζ ζοκεπή ηαεμδήβδζδ ηαζ μζ εφζημπεξ παναηδνήζεζξ ζε υθδ ηδ δζάνηεζα εηπυκδζδξ ηδξ πανμφζαξ ιεθέηδξ ζοκέααθθακ ζδιακηζηά ζημ ηεθζηυ απμηέθεζια. Δοπανζζηχ πμθφ ημκ η. Ανβονμηαζηνίηδ Ηςάκκδ, βζα ηδ ζοιαμθή ημο ζημ εκ θυβς πείναια, ηαεχξ επίζδξ ηαζ βζα ημ πνυκμ πμο αθζένςζε βζα ηδκ ακάβκςζδ ηαζ ηδκ ελέηαζδ ηδξ πανμφζαξ ιεθέηδξ. Δοπανζζηχ πμθφ ηδκ ηα Παπαθςηίμο Μανία βζα ημ πνυκμ πμο αθζένςζε βζα ηδκ ακάβκςζδ ηαζ ηδκ ελέηαζδ ηδξ ιεθέηδξ. Δοπανζζηχ εενιά ημ ενβαζηήνζμ ηςκ ηδπεοηζηχκ πμο ιε θζθμλέκδζε ηαζ ιμο δάκεζζε ημ ιδπάκδια ηδξ θοθθζηήξ επζθάκεζαξ. Δοπανζζηχ εενιά ημκ η. Φαζζέα πμο ιε θζθμλέκδζε ζημ ενβαζηήνζμ αθθά ηαζ βζα ημ πνυκμ πμο αθζένςζε βζα ηδκ επελενβαζία ηαζ ενιδκεία ηςκ δεζβιάηςκ, ηαεχξ ηαζ ημκ η. Φανμηςζηυπμοθμ πμο ιε αμήεδζε ιε ηδ θεζημονβία ηςκ μνβάκςκ ημο ενβαζηδνίμο. Δοπανζζηχ πμθφ ημκ Καναπάκμ Γζάκκδ βζαηί ζε υπμζα δοζημθία ακηζιεηχπζζα ηαηά ηδκ επελενβαζία ηςκ δεδμιέκςκ ιμο ήηακ εηεί κα δχζεζ θφζδ. Δοπανζζηχ πμθφ ηδκ εηαζνία S & BΒζμιδπακζηά Ονοηηά ηαζ εζδζηυηενα ημκ η. Γ. Πεηνάηδ βζα ηδκ άιεζδ ακηαπυηνζζδ ηαζ ηδκ πνμιήεεζα ηςκ οθζηχκ οπμζηνςιάηςκ ηαεχξ ηαζ ηςκ θοηζηχκ οθζηχκ πμο απαζηήεδηακ βζα ηζξ ακάβηεξ ηδξ ιεθέηδξ. Δπίζδξ εέθς κα εοπανζζηήζς ημκ η. Μαπαζνίδδ οπεφεοκμ ημο «Κηήια Βίςια» βζα ηδκ πνμιήεεζα ζπμνμθφηςκ Τζζςπμο. Δοπανζζηχ εενιά ημκ Νημφθα Νίημ ηαζ Μπενηζμοηθή Κχζηα βζα υθεξ ηζξ θμνέξ πμο ιε αμήεδζακ υθμ αοηυ ημ δζάζηδια πμο ηάκς ημ ιεηαπηοπζαηυ. Σέθμξ εέθς κα εοπανζζηχ ιέζα απυ ηδ ηανδζά ιμο ηδκ μζημβέκεζά ιμο αθθά ηαζ ημοξ θίθμοξ ιμο βζα ηδκ οπμιμκή ηαζ ηδκ ζηήνζλδ πμο έδεζλακ υθμ αοηυ ημ πνμκζηυ δζάζηδια. 3

ημοξ θμζηδηέξ ηδξ ενβαημαβνμηζηήξ ζπμθήξ Γζα κα ιπμνείηε κα ηαευζαζηε εδχ: ηυζμ αίια πφεδηε. Μπμνεί κα ημ λεπάζεηε κα επζεοιείηε. Να λένεηε ημφημ ιμκαπά: ζ' αοηά ηα ηαείζιαηα ηαευηακε άθθμζ πζμ ιπνμζηά απυ ζαξ πμο ανβυηενα ηαείζακε πάκς ζημ ζαένημ ηςκ ακενχπςκ. Δπαβνοπκείηε! Πάκηα υηζ κα ενεοκάηε, υηζ κ' ακαηαθφρεηε υηζ κα ιάεεηε, δε εα ζαξ πνδζζιέρεζ, ακ δε ζοκδέεηε ιε ημκ αβχκα ημ ιοαθυ ζαξ ηαζ δε δζαπςνίγεζηε απ' υθμοξ ημοξ επενμφξ ηδξ ακενςπυηδηαξ. Πμηέ κα ιδκ λεπκάηε: ηάπμζμζ υιμζμί ζαξ αβςκίζηδηακ βζα κα ιπμνείηε εδχ κα ηάεεζηε εζείξ ηζ υπζ πζα μζ πνμδβμφιεκμζ. Μδκ ηνφαεζηε θμζπυκ, ια ζοκαβςκζζηείηε βζα κ' απμπηήζεηε ηδ βκχζδ ηαζ πμηέ κα ιδκ ηδκ ανκδεείηε! Μπένημθκη Μπνεπη. 4

ΠΔΡΗΛΖΦΖ Ζ κήζμξ Μήθμξ παναηηδνίγεηαζ βζα ηδκ πθμφζζα θαημιζηή δναζηδνζυηδηα, δ μπμία ηαεζζηά επζηαηηζηή ηδκ ακάβηδ ηδξ απμηαηάζηαζδξ ημο ημπίμο. Σμ ααεζά δζαηαναβιέκμ πενζαάθθμκ πνέπεζ κα απμηαηαζηαεεί, δ ημπζηή πθςνίδα ηαζ πακίδα κα επακέθεεζ υζμ ημ δοκαηυκ πζμ ημκηά ζηδκ ανπζηή ηαηάζηαζδ. Έκα ζδιακηζηυ ημιιάηζ ηδξ θαημιζηήξ δναζηδνζυηδηαξ είκαζ αοηυ ηδξ ελυνολδξ ιπεκημκίηδ. Σμ ζηείνμ οθζηυ πμφ πνμηφπηεζ απυ ηδκ παναπάκς ελυνολδ είκαζ ημ ιπεκημκζηυπςια, έκα ανβζθθμπδθχδεξ, αθηαθζηυ έδαθμξ. Δπίζδξ απυ ηα οπμθείιιαηα εθαζμονβείςκ ημο κδζζμφ πνμηφπηεζ μ ημιπμζημπμζδιέκμξ πονήκαξ. Ζ εθθδκζηή πθςνίδα παναηηδνίγεηαζ βζα ημκ πθμφημ ηδξ, πενζθαιαάκεζ 6.000 είδδ απυ ηα μπμία πενίπμο ηα 1.100 είκαζ εκδδιζηά. Οζ Κοηθάδεξ απμηεθμφκ λεπςνζζηυ θοημβεςβναθζηυ δζαιένζζια. Καη επέηηαζδζηδ κήζμ Μήθμ ζοκακηάηαζ πθμφζζα αοημθοή πθςνίδα. φιθςκα ιε υθα ηα παναπάκς βζα ηδκ απμηαηάζηαζδ ημο μζημζοζηήιαημξ επζθέβμκηαζ αοημθοή θοηά ηδξ πενζμπήξ. Πνμξ ηδκ ηαηεφεοκζδ αοηή επζθέπεδηακ κα ιεθεηδεμφκ δ Salvia triloba μζη. Labiatae ηαζ ημ Limoniastrum monopetalumμζη. Plumpaginaceae. Δπίζδξ δζενεοκήεδηε δ δοκαηυηδηα ακάπηολδξ ημο Hyssopus officinalis μζη. Labiatae ζηδ πενζμπή, έκα είδμξ ιε ζδζαίηενα αζζεδηζηά παναηηδνζζηζηά ηαζ πδιζηέξ ζδζυηδηεξ ηαεχξ ηαζ πμθθέξ δοκαηυηδηεξ πνήζδξ. οβηεηνζιέκα πναβιαημπμζήεδηακ ηνία πεζνάιαηα. ημ πνχημ πείναια ιεθεηήεδηε δ αθαζηζηυηδηα ηςκ ζπυνςκ ηαζ ημ Σ 50 ηαεχξ ηαζ ηα αζμιεηνζηά παναηηδνζζηζηά (φρμξ, ανζειυξ θφθθςκ, θοθθζηή επζθάκεζα, ιέβζζημ ιήημξ ηαζ πθάημξ θφθθςκ, κςπυ ηαζ λδνυ αάνμξ οπένβεζμο ηαζ νζγζημφ ζοζηήιαημξ, ειααδυκ ηαζ ιήημξ νζγζημφ ζοζηήιαημξ) ημο θοημφ Salvia triloba ζε δζάθμνα οπμζηνχιαηα. πυνμζ ημπμεεηήεδηακ ζε παθέηεξ ζπμνάξ βζα αθάζηδζδ ημ Φεζκυπςνμ ζε οπμζηνχιαηα ηφνθδ: πενθίηδ (T-Π) 1:1 (v/v), ηφνθδ: πενθίηδ: ιπεκημκζηυπςια (T-Π-Μ) 1:1:1 (v/v), ζηέημ Μπεκημκζηυπςια (Μ), ηφνθδ: πενθίηδ: compost (T-Π-C) 1:1:1 (v/v), ηφνθδ: πενθίηδ: πονήκαξ (Σ-Π-Π) 1:1:1 (v/v). Σα απμηεθέζιαηα έδεζλακ υηζ ηα θοηά πμο ακαπηφπεδηακ ζημ Μπεκημκζηυπςια είπακ ηαθφηενα αζμιεηνζηά παναηηδνζζηζηά ηυζμ ζημ οπένβεζμ υζμ ηαζ ζημ νζγζηυ ζφζηδια ημ δεφηενμ πείναια ιεθεηήεδηε δ ακάπηολδ, ηα αζμιεηνζηά παναηηδνζζηζηά (φρμξ, δζαηθαδχζεζξ, ανζειυξ θφθθςκ ηαζ ακεέςκ, κςπυ ηαζ λδνυ αάνμξ, θοθθζηή επζθάκεζα, ιέβζζημ πθάημξ ηαζ ιήημξ θφθθςκ) ηαεχξ ηαζ μζ δείηηεξ LAI ηαζ SLA ηςκ θοηχκ Limoniastrum monopetalum, Salvia triloba ηαζhyssopus officinalis ζε ηνία δζαθμνεηζηά οπμζηνχιαηα, Μπεκημκζηυπςια: Πενθίηδ: Cereus (80%) 8:1:1 5

(v/v),μπεκημκζηυπςια: Πενθίηδ: Compost (60%) 6:4:1 (v/v), Μπεκημκζηυπςια: Πενθίηδ: Compost (40%) 4:5:1 (v/v) χζηε κα δζενεοκδεεί δ δοκαηυηδηα πνήζδξ ημοξ βζα θοηεφζεζξ (2 μο ζηαδίμο), βζα ηδκ απμηαηάζηαζδ θαημιζηχκ πενζμπχκ ηδξ κήζμο Μήθμο. Σα απμηεθέζιαηα έδεζλακ υηζ ηυζμ ημ Limoniastrum monopetalumυζμ ηαζ μ Hyssopus officinalis είπακ ηαθφηενα αζμιεηνζηά παναηηδνζζηζηά ζημ οπυζηνςια ιε 60% ιπεκημκζηυπςια. Ζ Salvia triloba είπε ηαθφηενα αζμιεηνζηά παναηηδνζζηζηά ζημ 80% ηαζ 60% ιπεκημκζηυπςια ζε ζπέζδ ιε ημ 40%. Δπίζδξ ζε ηνίημ πείναια ιεθεηήεδηακ ηα ιμνθμθμβζηά ακαημιζηά παναηηδνζζηζηά (πάπμξ θφθθμο, πάπμξ εθοιεκίδαξ, πάπμξ επζδενιίδαξ, ζηυιαηα άκς ηαζ ηάης επζθάκεζαξ θφθθμο)ηαεχξ ηαζ δ ζζημπδιεία ημο θοημφ Limoniastrum monopetalum ζημ οπυζηνςια ζημ μπμίμ είπε ηδ ιεβαθφηενδ ακάπηολδ ιε ζηυπμ ηδκ πεναζηένς αλζμπμίδζδ ημο είδμοξ ζηδκ πενζμπή. Ζ ζζημπδιζηή ζοιπενζθμνά ηςκ ημιχκ ηςκ θφθθςκ ήηακ εεηζηή βζα ηζξ πνςζηζηέξ πμο πνδζζιμπμζήεδηακ(nadi, SudanIV, Dragendorff s, Σνζπθςνζμφπμ Ανβίθζμ). Έηζζ ζε ζοκάνηδζδ ιε ηα ιμνθμθμβζηάακαημιζηά παναηηδνζζηζηά ημο, ημ Limoniastrum monopetalum ηαείζηαηαζ ελαζνεηζηά ζηακυ ζηδ πνήζδ ημο ςξ ηαθθςπζζηζηυ ζε δοζιεκείξ πενζααθθμκηζηέξ ζοκεήηεξ (ορδθή δθζμθάκεζα, πενζμνζζιέκμ κενυ η.ά.). οκμρίγμκηαξ, ημ ιπεκημκζηυπςια ζε πμζμζηυ 60% ζοιαάθεζ ζηδκ ηαθφηενδ ακάπηολδ ηαζ ηςκ 3 ςκ θοηχκ πμο ελεηάζηδηακ. Ζ ακάπηολδ ηαζ ηςκ ηνζχκ εζδχκ ζοκμδεφηδηε απυ ελίζμο ηαθά ιμνθμθμβζηά παναηηδνζζηζηά ηαζ ηαηά ζοκέπεζα εα ιπμνμφζακ κα πνδζζιμπμζδεμφκ ηαζ ςξ ηαθθςπζζηζηά. Ζ πενζεηηζηυηδηα ηςκ θοηχκ ζε αζεένζα έθαζα εα έδζκε ηδ δοκαηυηδηα ακάπηολδξ ηαζ άθθμο ημιέα δναζηδνζυηδηαξ ζημ κδζί (ιεθζζζμημιία, παναβςβή αζεένζςκ εθαίςκ), ζοιαάθθμκηαξ μοζζαζηζηά ζηδκ ακάπηολδ ηαζ άθθςκ ημιέςκ δναζηδνζυηδηαξ ημο κηυπζμο πθδεοζιμφ. 6

Πεξηερόκελα 1 ΔΗΑΓΧΓΖ... 9 1.1 ΑΤΣΟΦΤΖ ΒΛΑΣΖΖ... 9 1.1.1 ΣΑ ΑΤΣΟΦΤΖ ΦΤΣΑ ΚΑΗ ΟΗ ΥΡΖΔΗ ΣΟΤ... 10 1.2 SALVIA TRILOBA ΟΗΚ. LABIATAE, (ΑΛΒΗΑ Ζ ΦΑΚΟΜΖΛΗΑ).... 15 1.3 LIMONIASTRUMMONOPETALUMΟΗΚ. PLUMBAGINACEAE, (ΛΗΜΟΝΗΑΣΡΟ).... 20 1.4 HYSSOPUS OFFICINALISΟΙΚ. LABIATAE, (ΎΧΠΟ)... 23 1.5 ΝΖΟ ΜΖΛΟ.... 26 1.5.1 ΗΣΟΡΗΚΖ ΑΝΑΓΡΟΜΖ.... 26 1.5.2 ΓΔΧΓΡΑΦΗΑ... 29 1.5.3 ΜΟΡΦΟΛΟΓΗΑ... 29 1.5.4 ΚΛΗΜΑ... 30 1.5.5 ΓΔΧΛΟΓΗΑ... 31 1.5.6 ΖΦΑΗΣΔΗΑΚΖ ΓΡΑΣΖΡΗΟΣΖΣΑ.... 31 1.5.7 ΠΡΧΣΟΓΔΝΖ ΣΟΜΔΑ... 32 1.5.8 ΓΔΤΣΔΡΟΓΔΝΖ ΣΟΜΔΑ... 35 1.5.9 ΣΡΗΣΟΓΔΝΖ ΣΟΜΔΑ / ΣΟΤΡΗΜΟ... 37 1.5.10 ΤΓΑΣΗΚΟΗ ΠΟΡΟΗ... 38 1.5.11 ΦΤΗΚΟ ΠΔΡΗΒΑΛΛΟΝ... 40 1.5.12 ΑΠΟΚΑΣΑΣΑΖ ΣΟΠΗΟΤ.... 44 1.6 ΜΠΔΝΣΟΝΗΣΖ -ΜΠΔΝΣΟΝΗΣΟΥΧΜΑ... 48 1.6.1 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΚΔ ΑΝΑΦΟΡΔ... 49 1.7 ΓΔΗΚΣΖ ΦΤΛΛΗΚΖ ΔΠΗΦΑΝΔΗΑ (LEAFAREAINDEX) ΚΑΗ ΔΗΓΗΚΖ ΦΤΛΛΗΚΖ ΔΠΗΦΑΝΔΗΑ (SPECIFICLEAFAREA)... 50 1.8 ΚΟΠΟ ΣΖ ΜΔΛΔΣΖ.... 51 2 ΤΛΗΚΑ ΚΑΗ ΜΔΘΟΓΟΗ... 53 2.1 ΠΔΗΡΑΜΑ 1: ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΠΟΡΟΦΤΣΧΝ.... 53 2.1.1 ΦΤΣΗΚΟ ΤΛΗΚΟ... 53 2.1.2 ΤΣΑΣΗΚΑ ΤΠΟΣΡΧΜΑΣΧΝ... 53 2.1.3 ΠΔΡΗΓΡΑΦΖ ΠΔΗΡΑΜΑΣΟ.... 54 2.1.4 ΔΠΔΜΒΑΔΗ.... 54 2.1.5 ΜΔΣΡΖΔΗ... 56 2.2 ΠΔΗΡΑΜΑ 2: ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΠΟΡΟΦΤΣΧΝ Δ ΤΠΟΣΡΧΜΑΣΑ.... 58 2.2.1 ΦΤΣΗΚΟ ΤΛΗΚΟ... 58 2.2.2 ΤΝΘΔΖ ΤΠΟΣΡΧΜΑΣΧΝ.... 58 2.2.3 ΛΗΠΑΝΔΗ... 58 2.2.4 ΠΔΡΗΓΡΑΦΖ ΠΔΗΡΑΜΑΣΟ... 58 2.2.5 ΔΠΔΜΒΑΔΗ... 59 2.2.6 ΜΔΣΡΖΔΗ... 59 2.2.7 ΆΡΓΔΤΖ... 61 2.3 ΠΔΗΡΑΜΑ 3: ΜΟΡΦΟΛΟΓΗΚΑ-ΑΝΑΣΟΜΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ ΚΑΗ ΗΣΟΥΖΜΔΗΑ ΣΟΤ ΦΤΣΟΤ LIMONIASTRUM MONOPETALUM ΟΗΚ PLUMPAGINACEAE.... 64 2.3.1 ΤΛΛΟΓΖ ΦΤΣΗΚΟΤ ΤΛΗΚΟΤ... 64 2.3.2 ΠΡΟΔΣΟΗΜΑΗΑ ΓΔΗΓΜΑΣΧΝ ΓΗΑ ΠΑΡΑΣΖΡΖΖ ΜΔ ΖΛΔΚΣΡΟΝΗΚΟ ΜΗΚΡΟΚΟΠΗΟ ΑΡΧΖ (Ζ.Μ..)... 64 2.3.3 ΠΡΟΔΣΟΗΜΑΗΑ ΝΧΠΧΝ ΠΑΡΑΚΔΤΑΜΑΣΧΝ ΓΗΑ ΠΑΡΑΣΖΡΖΖ ΜΔ ΣΟ ΟΠΣΗΚΟ ΜΗΚΡΟΚΟΠΗΟ (O.M.)... 65 2.3.4 ΤΣΑΖ ΓΗΑΛΤΜΑΣΧΝ... 66 2.3.5 ΥΡΧΣΗΚΔ... 67 2.3.6 ΜΗΚΡΟΚΟΠΗΑ ΠΟΤ ΥΡΖΗΜΟΠΟΗΖΘΖΚΑΝ.... 68 2.3.7 ΛΖΦΖ ΦΧΣΟΓΡΑΦΗΧΝ... 69 7

2.3.8 ΜΔΣΡΖΔΗ... 69 2.4 ΣΑΣΗΣΗΚΖ ΔΠΔΞΔΡΓΑΗΑ.... 70 3 ΑΠΟΣΔΛΔΜΑΣΑ... 71 3.1 ΠΔΗΡΑΜΑ 1: ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΠΟΡΟΦΤΣΧΝ SALVIA TRILOBA ΟΗΚ. LABIATAE... 72 3.1.1 ΒΛΑΣΖΖ ΠΟΡΧΝ... 72 3.1.2 ΌΦΟ ΠΟΡΟΦΤΣΧΝ... 74 3.1.3 ΒΗΟΜΔΣΡΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ ΦΤΛΛΧΝ... 75 3.1.4 ΒΗΟΜΔΣΡΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ ΤΠΔΡΓΔΗΟΤ ΜΔΡΟΤ... 76 3.1.5 ΒΗΟΜΔΣΡΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ ΡΗΕΗΚΟΤ ΤΣΖΜΑΣΟ... 77 3.1.6 ΦΧΣΟΓΡΑΦΗΔ... 79 3.2 ΠΔΗΡΑΜΑ 2: ΑΝΑΠΣΤΞΖ ΠΟΡΟΦΤΣΧΝ Δ ΓΗΑΦΟΡΑ ΤΠΟΣΡΧΜΑΣΑ.... 80 3.2.1 LIMONIATRUM MONOPETALUM ΟΗΚ PLUMBAGINACEAE... 80 3.2.2 SALVIA TRILIBA ΟΗΚ LABIATAE.... 87 3.2.3 HYSSOPUS OFFICINALIS ΟΗΚ. LABIATAE... 95 3.2.4 ΆΡΓΔΤΖ... 103 3.2.5 ΦΧΣΟΓΡΑΦΗΔ... 106 3.3 ΠΔΗΡΑΜΑ 3: ΜΟΡΦΟΛΟΓΗΚΑ ΑΝΑΣΟΜΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ ΚΑΗ ΗΣΟΥΖΜΔΗΑ ΣΟΤ ΦΤΣΟΤ LIMONIASTRUM MONOPETALUM ΟΗΚ PLUMPAGINACEAE.... 108 3.3.1 ΦΧΣΟΓΡΑΦΗΔ... 110 3.4 ΑΝΑΛΤΖ ΜΠΔΝΣΟΝΗΣΟΥΧΜΑΣΟ... 115 4 ΤΕΖΣΖΖ- ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ... 116 4.1 ΤΕΖΣΖΖ... 116 4.1.1 SALVIA TRILOBA... 116 4.1.2 LIMONIASTRUM MONOPETALUM... 118 4.1.3 HYSSOPUS OFFICINALIS... 119 4.2 ΓΔΝΗΚΑ ΤΜΠΔΡΑΜΑΣΑ... 121 5 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ... ΦΑΛΜΑ! ΓΔΝ ΔΥΔΗ ΟΡΗΣΔΗ ΔΛΗΓΟΓΔΗΚΣΖ. 8

1 Δηζαγσγή 1.1 Αοημθοήξ αθάζηδζδ Ζ εθθδκζηή πθςνίδα πενζθαιαάκεζ πενίπμο 6.000 είδδ ηαζ οπμείδδ θοηχκ, απυ ηα μπμία πενίπμο 1.100 είκαζ εκδδιζηά. Δίκαζ ιμκαδζηή ζηδκ Δονχπδ βζα ημκ πθμφημ ηδξ, αθθά ηαζ βζα ηδκ ιεβάθδ ακαθμβία εκδδιζηχκ ζε ζπέζδ ιε ηδκ έηηαζή ηδξ. Έηζζ, βζα πανάδεζβια δ Γενιακία, ιε έηηαζδ ζπεδυκ ηνζπθάζζα ηδξ Δθθάδαξ έπεζ 2.400 είδδ ηαζ 6 εκδδιζηά, δ Αββθία ιε δζπθάζζα έηηαζδ έπεζ 2.300 είδδ ηαζ 16 εκδδιζηά ηαζ δ Ηζπακία ιε ηεηναπθάζζα έηηαζδ έπεζ ζπεδυκ ημκ ίδζμ ανζειυ εζδχκ ιε ηδκ Δθθάδα (Γ12). Αοηυ ημ βεβμκυξ μθείθεηαζ ζηδκ ιεβάθδ πμζηζθία αζμηυπςκ ηαζ μζημζοζηδιάηςκ, ηα μπμία είκαζ ζηακά κα θζθμλεκήζμοκ υπζ ιυκμ αοηυκ ημκ ανζειυ πθςνίδαξ αθθά ηαζ πμθφ ζδιακηζηή πακίδα. Ο ζοκδοαζιυξ ηδξ βεςβναθζηήξ εέζδξ ηδξ Δθθάδαξ ιεηαλφ ηνζχκδπείνςκ (Δονχπδ, Αζία, Αθνζηή), ημ ζδακζηυ ιεζμβεζαηυ ηθίια, ημ έκημκμ ακάβθοθμ, μζ δακηεθςηέξ αηνμβζαθζέξ, ηα πζθζάδεξ κδζζά ηαζ δ πθμφζζα παθαζμβεςβναθζηή ζζημνία ημο εθθδκζημφ πχνμο δδιζμφνβδζακ μζηυημπμοξ γςηζηήξ ζδιαζίαξ ζηδκ Δονχπδ ηαζημκ ηυζιμ (Γ12). Ζ Δθθάδα πςνίγεηαζ ζε δχδεηα θοημβεςβναθζηά δζαιενίζιαηα: 1) Νυηζμ Αζβαίμ (Κνήηδ, Κφεδνα, Ακηζηφεδνα, Κάζμ, Κάνπαεμ, Υάθηδ ηαζ Ρυδμ) 2) Κεκηνζηυ Αζβαίμ (Κοηθάδεξ) 3) Ακαημθζηυ Αζβαίμ (Σα οπυθμζπα Γςδεηάκδζα, Ηηανία, άιμξ, Υίμξ, Φανά, Λέζαμξ ) 9

4) Γοηζηυ Αζβαίμ (Πανάηηζεξ πενζμπέξ ηαζ πενζυκδζμζ ηδξ Ακαημθζηήξ Ζπεζνςηζηήξ Δθθάδαξ, κδζζά ημο Ανβμζανςκζημφ, Δφαμζα, πμνάδεξ, Μαβκδζία) 5) Βμνεζμακαημθζηυ Αζβαίμ (Λήικμξ, Άβζμξ Δοζηνάηζμξ, Ίιανμξ, Σέκεδμξ) 6) Βυνεζμ Αζβαίμ (Αηηέξ Μαηεδμκίαξ ηαζ Θνάηδξ ιέπνζ ηαζ Έανμ, Υαθηζδζηή, Θάζμ, αιμενάηδ). Ζ πενζυκδζμξ ημο Αβίμο νμοξ θυβς ηδξ ζδζαίηενδξ πθςνίδαξ ηδξ εεςνείηαζ υηζ απμηεθεί λεπςνζζηυ οπμδζαιένζζια. 7) Πεθμπυκκδζμξ, ηενεά Δθθάδα, Ηυκζα κδζζά (εηηυξ Κένηοναξ, Παλχκ ηαζ Ακηίπαλςκ) 8) Κένηονα, Παλμί ηαζ Ακηίπαλμζ. 9) Ήπεζνμξ 10) Θεζζαθία 11) Μαηεδμκία 12) Θνάηδ. Ζ Δθθδκζηή πθςνίδα είκαζ ζδζαίηενα πθμφζζα ζε εκδδιζηά θοηά, ζε πμζμζηυ πμο ακένπεηαζ ζημ 20% ημο ζοκυθμο ηδξ. Πενζμπέξ ιε ιεβάθμ εκδζαθένμκ απυ άπμρδ εκδδιζηχκ θοηχκ είκαζ μζ Κοηθάδεξ, ηα Λεοηά νδ ηαζ βεκζηυηενα υθδ δ Κνήηδ, μ Σαΰβεημξ, μ Πάνκςκαξ, μ Υεθιυξ, μ Πανκαζζυξ, δ Γηζχκα, δ Γίνθδ ηαζ ημ Άβζμ νμξ (Πεηζήξ, Γμονβμονίκδ, 2003). 1.1.1 Σα αοημθοή θοηά ηαζ μζ πνήζεζξημοξ 1. Ανςιαηζηά- Φανιαηεοηζηά θοηά ημπυξ ηδξ ηαθθζένβεζαξ ηςκ ανςιαηζηχκ ηαζ θανιαηεοηζηχκ θοηχκ είκαζ δ παναβςβή αζεένζςκ εθαίςκ ηαζ λδνάξ δνυβδξ. Σα πνμσυκηα ημοξ πνδζζιμπμζμφκηαζ ζηζξ αζμιδπακίεξ ανςιαημπμζίαξ, ανηοιάηςκ ηαζ ηανοηεοιάηςκ, ηαεχξ ηαζ ζηδ θανιαημαζμιδπακία. Ζ ιεβαθφηενδ παναβςβυξ πενζμπή είκαζ δ Αζία ηαζ αημθμοεμφκ δ Δονχπδ ηαζ μζ ΖΠΑ. ηδκ Δονςπασηή Έκςζδ ημ 2005 μζ ηαθθζενβμφιεκεξ εηηάζεζξ ακένπμκηακ πενίπμο ζε 86.000 εηηάνζα (860.000 ζην.) ηαζ ζηδκ Δθθάδα ζε 17.000 ζην., δδθαδή πενίπμο ημ 2% (Γ13). ζμ ακαθμνά ηα θανιαηεοηζηά θοηά δ δνάζδ ημοξ μθείθεηαζ ζε έκα ζπεηζηά ιζηνυ ανζειυ ζοζηαηζηχκ, ηα μκμιαγυιεκα δναζηζηά ζοζηαηζηά, πμο πανάβμκηαζ απυ ηα θοηά. Μενζηά απυ ηα δναζηζηά ζοζηαηζηά είκαζ ηα: ιεηαθθζηά ζημζπεία, μνβακζηά μλέα, βθοημζίδζα, ζαπςκίκεξ, ηακκίκεξ, αζεένζα έθαζα, νδηίκεξ, αθηαθμεζδή ηαζ ακηζαζμηζηά. Λυβς ηςκ ζδζαίηενςκ παναηηδνζζηζηχκ ηαζ ηςκ πμθφηζιςκ ζδζμηήηςκ ημοξ, ηα ηεθεοηαία πνυκζα έπεζ ακαπηοπεεί πθμφζζα ενεοκδηζηή δναζηδνζυηδηα ιε ζημπυ ηδκ 10

αλζμπμίδζδ θοηχκ ηαεχξ επίζδξ ηςκ πνμσυκηςκ ηαζ ηςκ οπμπνμσυκηςκ ημοξ ζηδκ ειπμνζηή ακεμημιία, θανιαημαζμιδπακία, ηδ αζμιδπακία ηνμθίιςκ ηαζ ηαθθοκηζηχκ. Έπεζ ιεθεηδεεί δ ειπμνζηή αλζμπμίδζδ ηνζχκ θανιαηεοηζηχκ/ ανςιαηζηχκ εζδχκ : Origanum dictamnus L., Crthmum maritimum L., Melissa officinalisl., δ λδνή δνυβδ παναδυεδηε ζηδ αζμιδπακία ιεηαπμίδζδξ βζα ηδκ Παναζηεοή ηαζκμηυιςκ ηαθθοκηζηχκ ζηεοαζιάηςκ ιε ακηζμλεζδςηζηέξ ζδζυηδηεξ. (Γνδβμνζάδμο et al., 2007). 2. Μεθζζζμημιζηά θοηά ηδ ιεθζζζμημιία ζδζαίηενμ αάνμξ δίκεηαζ ζημ κα ιεηαθένμκηαζ ηα ιεθίζζζα ζε πενζμπέξ ιε ηαθή ιεθζημθμνία. Υνεζάγεηαζ ηα θοηά κα ιπμνμφκ κα πανέπμοκ ζημ ιεθίζζζ ηυζμ βφνζ υζμ ηαζ κέηηαν. Σα πενζζζυηενα αοημθοή θοηά θένμοκ ηα παναπάκς παναηηδνζζηζηά ηαζ αοηυ ηα ηαεζζηά πμθφηζια ζηδ ιεθζζζμημιία. Μενζηά απυ ηα ζδιακηζηυηενα αοημθοή θοηά πμο πνδζζιεφμοκ ζηδ ιεθζζζμημιία είκαζ ηα αηυθμοεα: Lonicera etrusca Caprifoliaceae (Αβίμηθδια) Robinia pseudacacia Leguminosae (Αηαηία) Prunus amygdalus Rosaceae (Αιοβδαθζά) Anemone spp. Ranunculaceae (Ακειχκδ) Asphodelus spp. Liliaceae (Αζθυδεθμξ) Rubus spp. Rosaceae (Βάημξ) Laurus nobilis Lauraceae (Γάθκδ ημο Απυθθςκα) Rosmarinus officinalis Labiatae (Γεκδνμθίαακμ) Lavatera spp. Malvaceae (Γεκδνμιμθυπα) Erica spp. Ericaceae (Δνείηζ) Satureja thymbra Labiatae (Θνμφιπζ) Thymus spp. Labiatae (Θοιάνζ) Cichorium intybus Asteraceae (Πζηνμιάνμοθμ) Lavandula stoechas Labiatae (Αβνζμθεαάκηα) Vitex agnus-castus L. Verbenaceae(Λοβανζά) Foeniculum vulgare Miller Umbelliferae(Μάναεμξ) Origanum majorana Labiatae (Μαηγμονάκα) Melilotus alba Medicus Leguminosae(Μεθίθςημξ) Mentha spp.lamiaceae(μέκηα) Malva spp.malvaceae(μμθυπα) Oenothera biennis L. Oenotheraceae(Οζκμεφνα) Paliurus spina-christi Miller Rhamnaceae(Παθζμφνζ) Papaver rhoeas L. Papaveraceae(Παπανμφκα) 11

Convolvulus arvensis L. Convolvulaceae(Πενζπθμηάδα) Polygonum aviculare L. Polygonaceae(Πμθζηυιπζ) Origanum spp. Labiatae(Ρίβακδ) Salvia spp. Labiatae(άθαζα) Rhus coriaria L Anacardiaceae(μοιάηζ) Acer spp. Aceraceae(θέκδαιμξ) Sideritis spp. Lamiaceae(Σζάζημοαμοκμφ) Tilia cordata Miller Tiliaceae(Φθαιμονζά)ηθπ. (ΥανζγάκδξΠ.,1996) 12

3. Καθθςπζζηζηά. Πμθθά απυ ηα αοημθοή θοηά θυβμ ηςκ παναηηδνζζηζηχκ ημοξ (ιμνθμθμβζηάακαημιζηά) εζζάβμκηαζ ζηδκ ηδπμηεπκία. Σα Μεζμβεζαηά ηαθθςπζζηζηά αοημθοή έπμοκ ιεβάθδ γήηδζδ ζηζξ εβπχνζεξ αβμνέξ υζμ ηαζ ζε αοηέξ ημο ελςηενζημφ ηαζ ηονίςξ ηδξ Οθθακδίαξ. Ακεζζιέκα ηαζ ζε κακχδδ ή ιδ ιμνθή, ιε ζοιπαβή ηαζ ιε γςδνυπνςιδ ηυιδ απμηεθμφκ ζδακζηυ θοηζηυ οθζηυ εζςηενζηχκ ηαζ ελςηενζηχκ πχνςκ(γ14). Σα ηεθεοηαία δέηα πνυκζα ημ ενβαζηήνζμ πνμζηαζία ηαζ αλζμπμίδζδξ αοημθοχκ ακεμημιζηχκ θοηχκ ημο ΔΘΗΑΓΔ έπεζ ακαθάαεζ ημ νυθμ ηδξ πνμζηαζίαξ ηαζ ελδιένςζδξ ηςκ αοημθοχκ θοηχκ. Ζ δζαδζηαζία ελδιένςζδξ έπεζ ηζξ ελήξ θάζεζξ: ηδκ θάζδ ηδξ απμιάηνοκζδξ, ηδξ πνμζανιμβήξ, ηδξ απυηηδζδξ ηαοηυηδηαξ, ηδξ ακαπαναβςβήξ, ηδξ δζαηήνδζδξ ηαζ ηέθμξ ηδκ θάζδ δζαηήνδζδξ ζημ Βαθηακζηυ Βμηακζηυ Κήπμ ηςκ Κνμοζζίςκ (Γ15). Σα ηεθεοηαία πνυκζα παναηδνείηαζ πθμφζζα ενεοκδηζηή δναζηδνζυηδηα ιε ημκ πμθθαπθαζζαζιυ ηςκ αοημθοχκ θοηχκ ιε ζημπυ ηδκ εηιεηάθθεοζή ημοξ ζηδκ ηδπμηεπκία. Έπεζ ιεθεηδεεί μ πμθθαπθαζζαζιυξ ηαζ δ ακάπηολδ ημο Euphorbia characiasζηδκ ζζημηαθθζένβεζα απυ ημοξ Παπαθςηίμο et al., 2000. Δπίζδξ μζ Αημοιζακάηδ et al., 2007, ιεθέηδζακ ημκ πμθθαπθαζζαζιυ ημο θοημφ Pterocephalus perennis, αοημθομφξ είδμοξ ημο υνμο Γηζχκα, ηαεχξ ηαζ ηδκ αλζμθυβδζή ημο ςξ ηαθθςπζζηζηυ. Αηυια, ιεθεηήεδηε δ ακάπηολδ ηςκ αοημθοχκ θοηχκ Salvia triloba, Lavandula stoechas, Anthyllis hermanniae, ζε δζάθμνα οπμζηνχιαηα ηυζμ βζα ηδκ απμηαηάζηαζδ θαημιζηχκ πενζμπχκ υζμ ηαζ βζα ηδκ έκηαλή ημοξ ζηδκ ηδπμηεπκία (Αημοιζακάηδ et al., 2007). Δπίζδξ έπεζ ιεθεηδεεί μ πμθθαπθαζζαζιυξ αοημθοχκ εζδχκ ηδξ πθςνίδαξ ηδξ Κνήηδξ ιε ζηυπμ ηδ πνήζδ ημοξ ζηδκ ακεμημιία ηαζ ανπζηεηημκζηή ημπίμο (Ακηςκζδάηδ et al., 2005). Αηυια έπεζ ιεθεηδεεί μ πμθθαπθαζζαζιυξ ηςκ θοηχκ Otanthus maritimus ηαζ Staehelina petiolata ιε θοθθμθυνα ιμζπεφιαηα αθαζημφ (Ακηςκζδάηδ et al., 2003). Δπίζδξ έπεζ ιεθεηδεεί δ παναβςβή Μεζμβεζαηχκ αοημθοχκ θοηχκ υπςξ Thymus mastichina, Lotus cytisoides, Lavandula stoechas, Centranthus ruber, Limonium sinenseηαζ Limonium pectinatumβζα ειπμνζηή παναβςβή (Μαθμφπα et al., 2000). 13

Έπεζ ιεθεηδεεί επίζδξ δ δζαηήνδζδ ηαζ μ πμθθαπθαζζαζιυξ έλζ αοημθοχκ θοηχκ ηδξ Δθθδκζηήξ πθςνίδαξ απυ ημοξ Μαθμφπα et al.,2003. ηδκ ίδζα ηαηεφεοκζδ δζενεοκήεδηε δ νζγμαμθία ιμζπεοιάηςκ αοημθοχκ ηθχκςκ ζπίκμο (Μαοναβάκδξ et al., 2007) ηαεχξ ηαζ δ επίδναζδ δζαθμνεηζηχκ οπμζηνςιάηςκ ζηδκ ακάπηολδ ηαζ ημ πνχια ηδξ Lavandula stoechas (Papafotiou et al., 2000). Μεθεηήεδηε επίζδξ δ ηαηαθθδθυηδηα αοημθοχκ θοηχκ ηδξ πθςνίδαξ ηςκ Σγμοιένηςκ βζα πνήζδ ςξ απμλδναιέκα ζηδκ ακεμδεηζηή. Ζ ένεοκα έδεζλε υηζ ηα είδδ Cephalaria leucantha, Echinops ritro Scabiosa crenata ηαζstippa pennataιπμνμφκ κα πνδζζιμπμζδεμφκ βζα ηαθθζένβεζα ηαζ πνήζδ ςξ απμλδναιέκα (Καννά et al., 2007). Μεθεηήεδηε αηυια δ ακάπηολδ ημο είδμοξ Putoria calabrica L., αοημθομφξ είδμοξ ηςκ Σγμοιένηςκ, ςξ βθαζηνζηυ ιε ζημπυ κα εηιεηαθθεοηεί ζηδκ ειπμνζηή ακεμημιία ηαζ ζηδκ ηδπμηεπκία. Σα απμηεθέζιαηα έδεζλακ υηζ ημ είδμξ πανμοζζάγεζ εεηζηή ζοιπενζθμνά ςξ βθαζηνηζηυ θοηυ ζε ζοκδοαζιυ ιε επέιααζδ ζηδκ ακάπηολή ημο (Φίθδξ et al., 2007). ηδκ ίδζα ηαηεφεοκζδ ιεθεηήεδηακ ηα αοημθοή είδδ ηδξ ίδζαξ πενζμπήξ Dianthus carthusianorum, Geranium macrostylum, Iberis prutii, Micromeria juliana, ηαζ Scabiosa crenata, ηα μπμία πνμηείκμκηαζ βζα ηδκ πνήζδ ημοξ ςξ βθαζηνζηά (Φίθδξ et al., 2007). Δπίζδξ ιεθεηήεδηε δ αθαζηζηυηδηα ζπυνςκ αοημθοχκ θοηχκ ηςκ Σγμοιένηςκ πανμοζίαζακ ζηακμπμζδηζηυ πμζμζηυ αθαζηζηυηδηαξ ζε ζοβηεηνζιέκεξ ζοκεήηεξ, δίκμκηαξ ηδ δοκαηυηδηα βζα ηδκ αλζμπμίδζή ημοξ ζηδκ ειπμνζηή ακεμημιία. (Κφνηαξ et al., 2007). Σέθμξ ιεθεηήεδηε μ εββεκήξ πμθθαπθαζζαζιυξ ηαζ ιζηνμπμθθαπθαζζαζιυξ ημο αοημθομφξ ηδξ Δθθδκζηή πθςνίδαξ Sieritis athoa, θυβς ηδξ ακεεηηζηυηδηάξ ημο ζε αηναίεξ ζοκεήηεξ εενιμηναζίαξ ηαζ οβναζίαξ, εα ιπμνμφζε κα αλζμπμζδεεί ςξ θοηυ αναπυηδπςκ, έηηαηζηχκ ηαναηζυηδπςκ, πνακχκ ηαζ απμηαηάζηαζδξ οπμααειζζιέκςκ πενζμπχκ (Παπαθςηίμο& Καθακηγήξ, 2007). Δκχ ζηδκ ίδζα ηαηεφεοκζδ ιεθεηήεδηε δ αθαζηζηυηδηα ηαζ μ ιζηνμπμθθαπθαζζαζιυξ ημο εκδδιζημφ ηδξ Δθθδκζηήξ πθςνίδαξ θοημφ Dianthus fruticosus(παπαθςηίμο & ηνάβηαξ, 2007). Γεκζηά ηα αοημθοή θοηά απαζπμθμφκ βεκζηά ηδκ επζζηδιμκζηή ημζκυηδηα ηυζμ βζα ηζξ πνήζεζξ πμο ακαθένεδηακ παναπάκς υζμ ηαζ βζαηί απμηεθμφκ ηνάπεγα βεκεηζημφ οθζημφ. 14

1.2 Salvia triloba μζη. Labiatae,(άθαζα ή Φαζημιδθζά). ακ θαζηυιδθμ ακαθένμκηαζ υθα ηα βκςζηά αοημθοή είδδ άθαζαξ. Μενζηά απυ αοηά ήηακ βκςζηά ζηδκ ανπαζυηδηα ηαζ ηα πνδζζιμπμζμφζακ μζ Ηππμηνάηδξ ηαζ Γαθδκυξ βζα εεναπεοηζημφξ ζημπμφξ, εκχ μζ Λαηίκμζ μκυιαγακ ημ θαζηυιδθμ ζενυ θοηυ (Herba sacra) ηαζ ημ εεςνμφζακ ημ ηαθφηενμ θάνιαημ εκακηίμκ ημο εακάημο. θα ηα οπένβεζα ιένδ ημο θαζηυιδθμο ηαζ ζδίςξ ηα άκεδ ηαζ θφθθα πενζέπμοκ αζεένζμ έθαζμ δ πανμοζία ημο μπμίμο πνμδίδεηαζ απυ ημ έκημκμ άνςια. Σμ αζεένζμ έθαζμ έπεζ πνχια ηίηνζκμ ηζηνζκμπνάζζκμ, δ δε πενζεηηζηυηδηά ημο ζηδκ λδνή δνυβδ ακένπεηαζ ζε 1,5 2,5 %. Σα είδδ ηδξ άθαζαξ ηδξ εθθδκζηήξ πθςνίδαξ είκαζ 23 απυ ηα μπμία ιυκμ ηα 4 πανμοζζάγμοκ ειπμνζηυ εκδζαθένμκ. Κάεε πνυκμ ζοθθέβμκηαζ ζηδκ παηνίδαξ ιαξ απυ δζάθμνα ιένδ ανηεηέξ πμζυηδηεξ θαζηυιδθμο πμο ημ ιεβαθφηενμ ιένμξ ελάβεηαζ (Σιήια Γεςνβίαξ,3/2005). Σμ θαζηυιδθμ ακήηεζ ζηδκ μζημβέκεζα ηςκ πεζθακεχκ (Lamiaceae) ηαζ ημ βέκμξ Salvia. θα ηα είδδ είκαζ πμθοεηήξ ιζηνμί εάικμζ ιε αθαζημφξ ηεηναβςκζημφξ, άκεδ ςναία ζχδδ βαθαγμσχδδ ηαζ θφθθα ακηίεεηα, έιζζπα. ηζξ δζάθμνεξ πενζμπέξ ηδξ Δθθάδαξ ακαθένμκηαζ ιε ηα ημζκά μκυιαηα θαζηυιδθμ, θαζημιδθζά, αθζζθαηζά, παιςζθαηζά, ιμζπαηίδζ, ιδθμζθαηζά, θθαζημιδθζά, θμοζημιδθζά, θμοζθάηζ, θαζηυξ, αβνζμζθαηζά, ηθπ. Σα ηονζυηενα απυ αοηά ιε ειπμνζηυ εκδζαθένμκ είκαζ: 1. Salvia pomifera Δθεθίζθαημξ μ ιδθμθυνμξ 2. Salvia grandiflora Δθεθίζθαημξ μ ιεβακεήξ 3. Salvia triloba Δθεθίζθαημξ μ ηνίθμαμξ 4. Salvia officinalis Δθεθίζθαημξ μ θανιαηεοηζηυξ 15

Ζ Salvia triloba είκαζ ιζηνυξ αεζεαθήξ εάικμξ. Έπεζ αθαζηυ υνεζμ, ηεηναβςκζηυ, ζζπονυ, πκμοδςηυ, φρμοξ 30 60 cm, θφθθα πνμιήηδ ή θμβπμεζδή, πκμοδςηά, ζηαπηζά ιε δφμ θμαμφξ ζηδκ αάζδ ηαζ άκεδ ζχδδ ζε αυηνεζξ 2-6 ακά ζπυκδοθμ (ηεθακάηδ, 1999, Huxley and Taylor, 1977, Blamey, 1993). Δζηυκα 1 Salvia triloba. Λεπημιένεζα άκεμοξ ηαζ θφθθμο (ανζζηενά) ηαζ θοηυ ζημ θοζζηυ πενζαάθθμκ ηδξ Μήθμο(δελζά). Γεκζηά δ Salvia triloba αοημθφεηαζ ζε πένζα ή εαικχδδ ιένδ ζε δζάθμνεξ πενζμπέξ ηδξ δπεζνςηζηήξ Δθθάδαξ, ηδξ Κνήηδξ, ηδξ Κεθαθθδκίαξ, ηδξ Μήθμο ηαζ άθθςκ κδζζχκ. Δοδμηζιεί ζε διζμνεζκέξ δνμζενέξ πενζμπέξ ηαζ ζε πςνάθζα λδνζηά, θηςπά ιέηνζαξ βμκζιυηδηαξ. 1. Πμθθαπθαζζαζιυξ Ζ Salvia triloba πμθθαπθαζζάγεηαζ ιε ζπυνμ πμο ζπένκεηαζ ζε ζπμνείμ ή απεοεείαξ ζημ πςνάθζ ηαζ ιε ιμζπεφιαηα. Ο ζπυνμξ πανάβεηαζ ζε ανηεηή πμζυηδηα ηαζ ζπένκεηαζ ζε οπαίενζμ ζπμνείμ. Ζ πμζυηδηα πμο πνεζάγεηαζ βζα ηδ ζπμνά εκυξ ηεηναβςκζημφ ιέηνμο είκαζ 8-10 βναιιάνζα (ηάεε βναιιάνζμ πενζέπεζ 150 πενίπμο ζπυνμοξ). Ο ζπυνμξ δε πνέπεζ κα έπεζ πάζεζ ηδ αθαζηζηυηδηά ημοξ πνέπεζ κα είκαζ ημοθάπζζημκ 1-3 πνυκςκ. Ζ ηαθφηενδ επμπή βζα ηδ δδιζμονβία ημο ζπμνείμο είκαζ μζ ανπέξ Αοβμφζημο ανηεί κα πμηίγεηαζ ζοπκά ηαζ κα πνμθοθάζζεηαζ απυ ηδκ οπεναμθζηή εενιμηναζία ζηεπάγμκηάξ ημ ιε λδνά πυνηα ή άθθα οθζηά. Ο ζπυνμξ ζπένκεηαζ επίζδξ ηαζ ημ θεζκυπςνμ (Οηηχανζμ) ή ηδκ άκμζλδ (Μάνηζμ). Σέθμξ δ ζπμνά ιπμνεί κα βίκεζ ηαζ απεοεείαξ ζημ πςνάθζ είηε ζε υνπμοξ είηε 16

ζε βναιιέξ, ιε ημ πένζ ή ιε ιδπακέξ. ε αοηέξ ηζξ πενζπηχζεζξ δ πμζυηδηα ημο ζπυνμο πμο πνεζάγεηαζ βζα έκα ζηνέιια ακένπεηαζ ζε 300 500 g. Σμ έδαθμξ απμθοιαίκεηαζ ηαθά (ph 6,2-6,4). Ζ ζπμνά βίκεηαζ ηαηά βναιιέξ πμο απέπμοκ ιεηαλφ ημοξ 15εη. εκχ ημ αάεμξ ζπμνάξ δεκ πνέπεζ κα είκαζ ιεβαθφηενμ απυ 3εη. ημ πυηζζια πνέπεζ κα επακαθαιαάκεηαζ ηαεδιενζκχξ ιέπνζ κα θοηνχζμοκ μζ ζπυνμζ (Βμβζαηγή- Καιαμφημο, 2004). Φοηείεξ πμο ανίζηεηαζ ζημ ηέθμξ ηδξ απμδμηζηήξ πενζυδμο απμηεθμφκ πδβή ιμζπεοιάηςκ. Αοηά είκαζ ηειάπζα εηδζίςκ ζοκήεςξ αθαζηχκ ιήημοξ 10-12 cm πμο θοηεφμκηαζ βζα κα νζγμαμθήζμοκ ζε ιίβια πχιαημξ ή ημπνζάξ ηαζ άιιμο (1:1). Ζ επμπή θοηεφζεςξ ζοιπίπηεζ ιε εηείκδ ηδξ ζπμνάξ ζημ ζπμνείμ, μζ δε απμζηάζεζξ θοηεφζεςξ είκαζ 5 Υ 10 cm πενίπμο. Ζ νζγμαμθία μθμηθδνχκεηαζ ιέζα ζε 70-75 ιένεξ, μπυηε ηα ιμζπεφιαηα είκαζ έημζια βζα ιεηαθφηεοζδ. Ο ηνυπμξ αοηυξ δεκ πνδζζιμπμζείηαζ ζε ιεβάθδ ηθίιαηα, αθθά ζοκήεςξ βζα αεθηζςηζημφξ ζημπμφξ. 2. Καθθζένβεζα Σμ θαζηυιδθμ ακαπηφζζεηαζ ηυζμ ζε ροπνέξ υζμ ηαζ ζε εενιέξ πενζμπέξ. Αοηυ πνμηφπηεζ απυ ημ βεβμκυξ υηζ απακηάηαζ ζακ αοημθοέξ ζε πμθθέξ πενζμπέξ ηδξ δπεζνςηζηήξ ηαζ κδζζςηζηήξ Δθθάδαξ ηαζ ζε ορυιεηνμ απυ 0-1500 πενίπμο m. Ακηέπεζ πμθφ ζημ ηνφμ ιέπνζ -5 C. Χξ πνμξ ηα εδάθδ ακαπηφζζεηαζ ζε δζάθμνμοξ ηφπμοξ, πνμηζιά υιςξ ηα ιέζδξ ζοζηάζεςξ, αζαεζημφπα ιε ηαθή απμζηνάββζζδ ηαζ ph 6.2-6.4. Σα πμθφ εθαθνά αιιχδδ εδάθδ δεκ είκαζ ηαηάθθδθα βζαηί εηηυξ πμο δ ακάπηολδ ηςκ θοηχκ είκαζ ηαεοζηενδιέκδ, υηακ ανέπεζ μζ θεπημί ηυηημζ ηδξ άιιμο πνμζημθθχκηαζ ζηα ηαηχηενα θφθθα ηςκ θοηχκ, υπμο παναιέκμοκ βζα πμθφ πνυκμ ιε απμηέθεζια κα οπμααειίγεηαζ δ πμζυηδηα ημο πνμσυκημξ. Δπίζδξ αηαηάθθδθα είκαζ ηα αανζά ηαζ ζοκεηηζηά εδάθδ πμο ζοβηναημφκ πμθθή οβναζία(κοκδβάηδξ, 2008). φιθςκα ιε πθδνμθμνία πμο παναηίεεηαζ ζε εβπεζνίδζμ ημο Τπ. Γεςνβίαξ 3/2005 δίδμκηαζ ηα αηυθμοεα. Ζ ηαθφηενδ επμπή βζα ηδ θφηεοζδ ηςκ θοηχκ πμο έβζκακ ιε έκακ απυ ημοξ παναπάκς ηνυπμοξ είκαζ ημ θεζκυπςνμ (Οηηχανζμ Νμέιανζμ) ιεηά ηζξ πνχηεξ ανμπέξ. Δπίζδξ ηα θοηά ιπμνμφκ κα ιεηαθοηεοημφκ ηαζ ηδκ άκμζλδ (Φεανμοάνζμ Μάνηζμ). Ζ θφηεοζδ βίκεηαζ ζε βναιιέξ πμο απέπμοκ 0,70 0,80 m, δ δε απυζηαζδ ζηζξ βναιιέξ είκαζ 0,40 0,50 m. Γζα ηδ θφηεοζδ πνδζζιμπμζμφκηαζ ενβάηεξ ή ηαπκμθοηεοηζηέξ ιδπακέξ. 17

Ζ ζπμοδαζυηενδ ενβαζία ζηζξ θοηείεξ θαζηυιδθμο είκαζ δ ηαηαπμθέιδζδ ηςκ γζγακίςκ. Αοηή βίκεηαζ ιε ζηαθίζιαηα ή γζγακζμηηυκα. Πμθφ ηαθυ γζγακζμηηυκμ βζα ημ θαζηυιδθμ δεκ ανέεδηε αηυια. Πάκηςξ ημ gesatop έδςζε ηαθά απμηεθέζιαηα. Σμ αοημθοέξ θαζηυιδθμ ζοθθέβεηαζ ηδκ επμπή πμο ακείγεζ (Μάζμ - Ημφκζμ) ιέπνζ ηαζ ημ επηέιανζμ. Ζ ηαθφηενδ πάκηςξ επμπή είκαζ υηακ ανίζηεηαζ ζημ ζηάδζμ ηδξ πθήνμοξ ακεήζεςξ. Αοηυ ελανηάηαζ απυ ηδκ πενζμπή υπμο ανίζηεηαζ. Έηζζ ζηζξ ιεκ εενιέξ ηαζ παναεαθάζζζεξ πενζμπέξ δ ζοθθμβή ανπίγεζ ημ Μάζμ, ζηζξ δε μνεζκέξ ημκ Ημφκζμ Ημφθζμ. Πνμηεζιέκμο βζα ημ ηαθθζενβμφιεκμ θαζηυιδθμ δ ζοθθμβή βίκεηαζ ιζα θμνά ημκ πνχημ πνυκμ, εκχ ηα επυιεκα πνυκζα βίκμκηαζ 2-3 ζοθθμβέξ. Ζ πνχηδ ζοθθμβή βίκεηαζ ημ Μάζμ ηαζ μζ επυιεκεξ Ημφθζμ ηαζ επηέιανζμ. Καηά ηδ ζοθθμβή απμηυπηεηαζ μθυηθδνμ ημ θοηυ θίβμ πζμ πάκς απυ ηδ δζαζηαφνςζδ ηςκ πνχηςκ αθαζηχκ (Σιήια Γεςνβίαξ, 3/2005). 3. Υνήζεζξ Υνδζζιμπμζείηαζ ζακ έβποια βζα πθφζεζξ ηαζ βανβάνεξ ζε πενίπηςζδ πμο οπάνπεζ ιυθοκζδ ημο ζηυιαημξ ηαζ ημο θάνοββα (αιοβδαθίηζδα, μοθίηζδα). Υνδζζιμπμζείηαζ ελςηενζηά ζακ θμζζυκ ηαζ ζακ ημιπνέζα βζα πθδβέξ, εκχ θαιαάκεηαζ εζςηενζηά βζα κα εθαηηχζεζ ηζξ κοπηενζκέξ εθζδνχζεζξ ηςκ αζεεκχκ ιε θοιαηίςζδ. πακζυηενα δε πνδζζιμπμζείηαζ ζα δζμονδηζηυ, ηαηά ηδξ δζάννμζαξ ηαζ βζα κα δζεβείνεζ ηδκ πμθζηή έηηνζζδ. Δπίζδξ εηηυξ απυ ηδ πνήζδ ημο ςξ θανιαηεοηζηυ ηα θνέζηα θφθθα πνδζζιμπμζμφκηαζ ηαζ ςξ ηανφηεοια ζε θαβδηυ ιε ηνέαξ, ράνζ η.η.θ (Hans Fluck, 1988). 4. Βζαθζμβναθζηέξ ακαθμνέξ. Έπεζ ιεθεηδεεί δ δνάζδ ηςκ αζεένζςκ εθαίςκ ηδξ Salvia officinalis ηαζ Salvia triloba ηα μπμία έπμοκ ααηηδνζμζηαηζηέξ ηαζ ααηηδνζμηηυκεξ ζδζυηδηεξ έκακηζ ζηα Bacillus cereus, Bacillus megatherium, Bacillus subtilis, Aeromonas hydrophila, Aeromonas sobria, ηαζ Klebsiella oxytoca.(anapaulalongaraydelamare et al, 2007) Δπίζδξ έπεζ ιεθεηδεεί δ φπανλδ θθααμκχκ. Έπμοκ εκημπζζηεί ηαζ απμιμκςεεί 13 θθααμκμεζδή (Mohamed et al., 1982). Καηά ημκ Hans Fluck (1988) ηα θθααμκμεζδή εκδοκαιχκμοκ ηα αζιμθυνα ηνζπμεζδή αββεία ηαζ απμηνέπμοκ ηζξ ιζηνέξ δενιαηζηέξ αζιμνναβίεξ πμο είκαζ πμθφ ζοπκέξ ζημοξ δθζηζςιέκμοξ. Ονζζιέκα απ αοηά ακαημοθίγμοκ ηζξ ηνάιπεξ ηςκ θείςκ ιοχκ εκχ άθθα αεθηζχκμοκ ηδκ ηοηθμθμνία ζηζξ ζηεθακζαίεξ ανηδνίεξ. 18

Σδκ απμιυκςζδ ηνζηενπεκμεζδχκ απυ ηα θφθθα ηδξ Salvia triloba ιεθέηδζακ μζ Sadiqa, et al., 1999, ηαζ ακαηάθορακ έκα κέμ ηενπεκμεζδή ηδκ παθεζηζκυθδ. Ζ Salvia triloba πνδζζιμπμζείηαζ ηαζ ζηδ ιεθζζζμημιία. Σμ ιέθζ πμο πανάβεηαζ είκαζ ορδθήξ πμζυηδηαξ, θεοηυ ζα κενυ ηαζ ιε οπένμπδ βεφζδ. Γε ηνοζηαθθχκεζ βνήβμνα ηαζ πνδζζιμπμζείηαζ βζα ακάιεζλδ ιε άθθα ιέθζα, βζα κα ηαεοζηενήζεζ ηδκ ηνοζηάθθςζδ (Morse & Hooper, 1985). Σέθμξ έπεζ ιεθεηδεεί δ επίδναζδ δζαθυνςκ οπμζηνςιάηςκ ζηδκ ακάπηολδ αοημθοχκ ηδξ κήζμο Μήθμο έκα εη ηςκ μπμίςκ είκαζ ηαζ δ Salvia triloba. Σα οπμζηνχιαηα πενζείπακ ίζμοξ υβημοξ, ηφνθδξ πενθίηδ, ηφνθδ- πενθίηδ- θοηζηή ημιπυζηα, ηφνθδ- πενθίηδ- πονήκα ηαζ ιπεκημκζηυπςια. Απυ ηδ ιεθέηδ αοηή ζοιπεναίκεηαζ υηζ ημ ιπεκημκζηυπςια ζοκέααθε ζηδκ ηαθφηενδ εβηαηάζηαζδ ηδξ Salvia triloba(αημοιζακάηδ et al., 2007). 19

1.3 Limoniastrummonopetalumμζη. Plumbaginaceae, (Λζιμκίαζηνμ). Σμ Λζιμκίαζηνμ είκαζ θοηυ πμο ακήηεζ ζηδκ μζημβέκεζα ηςκ Πθμοιααβζκζδχκ, είκαζ αεζεαθήξ εάικμξ, ποηκήξ αθάζηδζδξ, φρμοξ 0,3-1 m ηαζ δζπθάζζαξ δζαιέηνμο. Έπεζ έκημκα δζαηθαδζγυιεκμοξ αθαζημφξ ιε θφθθα απθά, αηέναζα, ηοιαημεζδή, αζδιυπνςια. Σα θφθθα ημο είκαζ άιζζπα ηαζ θανδφηενα πνμξ ηζξ άηνεξ εκχ θεπηαίκμοκ ζηδκ έκςζδ ιε ημ αθαζηυ. Σα άκεδ είκαζ ανπζηά νμγ ιε θεπημφξ πμδίζημοξ ηαζ βίκμκηαζ ιςα ηαηά ηδκ απάκεζζή ημοξ(marjorie & Christopher, 1993). Σμ θζιμκίαζηνμ ακήηεζ ζηα θοηά πμο εθανιυγεζ ηδ ζηναηδβζηά ηδξ απμθοβήξ βζα κα ακηζιεηςπίζεζ ηδκ ορδθή αθαηυηδηα. Σα θοηά ηα μπμία έπμοκ επζθέλεζ ηδ ζηναηδβζηή αοηή (νοειζζηέξ αθαηυηδηαξ), δεκ επζηνέπμοκ ηδκ είζμδμ ηςκ ζυκηςκ ζημ εζςηενζηυ ηςκ εοαίζεδηςκ ηοηηάνςκ. Ζ ζηναηδβζηή αοηή πανμοζζάγεηαζ ιε δφμ παναθθαβέξ: Ρφειζζδ ηδξ αθαηυηδηαξ ιε εκενβυ απμηθεζζιυ: Ονζζιέκα θοηζηά είδδ δεκ απμννμθμφκ ημ αθάηζ, αθθά ημ απμηθείμοκ εκενβδηζηά ζημ ελςηενζηυ πενζαάθθμκ ηςκ νζγχκ (π.π. ημ είδμξ Rhizophora mangle). Ρφειζζδ ηδξ αθαηυηδηαξ ιε απμιάηνοκζδ απυ ελεζδζηεοιέκα ηφηηανα: Ονζζιέκα θοηζηά είδδ επζηνέπμοκ ηδκ είζμδμ ημο αθαηζμφ, ημ μπμίμ μδδβείηαζ πνμξ ηαζ εηηνίκεηαζ απυ ελεζδζηεοιέκμοξ αθαηχδεζξ αδέκεξ ηςκ θφθθςκ (π.π. Δίδδ ημο βέκμοξ Tamarix, Limoniastrum monopetalum μζη. Plompaginaceae)(Γ8). Δζηυκα 2 Limoniastrum monopetalum. Φοηυ ιεηαθοηεοιέκμ ζημ έδαθμξ ζε δθζηία άκς ηςκ 5 πνυκςκ(ανζζηενά) ηαζ θεπημιένεζα άκεμοξ ηαζ θφθθςκ (δελζά). 20

1. Πμθθαπθαζζαζιυξ- Καθθζένβεζα. Σμ θζιμκίαζηνμ είκαζ θοηυ πμο ειθακίγεζ ορδθή ακημπή ηαζ πνμζανιμζηζηυηδηα ζε παναεαθάζζζεξ πενζμπέξ ηαζ βεκζηυηενα ζε αηναίεξ εδαθζηέξ ζοκεήηεξ. Δκχ ειθακίγεζ εκηοπςζζαηή ακάπηολδ ζε ζπέζδ ιε άθθα θοηά ζε αθαημφπα εδάθδ, θυβς ηςκ ακαημιζηχκ ημο παναηηδνζζηζηχκ. Σμ θζιμκίαζηνμ πμθθαπθαζζάγεηαζ ιε ιμζπεφιαηα ηαζ ακείγεζ ημοξ ηαθμηαζνζκμφξ ιήκεξ(marjorie. & Christopher, 1993 &Γ3). ημκ παναηάης πίκαηα δίδμκηαζ μζ ακαθμβίεξ οθζηχκ βζα ηδ ζφζηαζδ οπμζηνςιάηςκ πμο εκδείηκοκηαζ βζα ηδκ παναβςβή βθαζηνζηχκ θοηχκ Limoniastrum monopetalum ζε πενζμπέξ ιε δζαθμνεηζηέξ ηθζιαηζηέξ ζοκεήηεξ (Γ4). Πίκαηαξ 1 οζηαηζηά ηαζ ακαθμβίεξ ζφζηαζδξ οπμζηνςιάηςκ ηαηάθθδθςκ βζα παναβςβή βθαζηνζηχκ θοηχκ Limoniastrum monopetalum ζε δζάθμνεξ πενζμπέξ. Κθίια Σφνθδ Δθαθνυπεηνα. Ονβακζηά Αθπζηά 6 1 1 Ζπεζνςηζηή 5 2 1 Μεζυβεζμξ 4 3 1 2. Βζαθζμβναθζηέξ ακαθμνέξ ε ενεοκδηζηυ επίπεδμ έπεζ ιεθεηδεεί δ πμζηζθία ηςκ πμθοθαζκμθχκ ηαζ DPPH ζε απμζηάβιαηα ημο Limoniastrum monopetalumηαζ δ πζεακή ακηζιζηνμαζαηή ημο δνάζδ. οβηεηνζιέκα έβζκακ δέηα απμζηάλεζξ ηαζ ημ ηαθφηενμ απυζηαβια πνδζζιμπμζήεδηε εκάκηζα ζε παεμβεκή ααηηήνζα γφιεξ. Σα απμζηάβιαηα οδνμθφεδηακ ζε μλφ ηαζ ηα θαζκμθζηά ακαβκςνίζηδηακ ιε ηδ ιέεμδμ RP_HPLC. Σα απμηεθέζιαηα έδεζλακ υηζ οπήνπε ακηζιζηνμαζαηή δναζηδνζυηδηα ζηα ακενχπζκα παεμβυκα Staphylococcus aureus, Micrococcus luteus ηαζ Candida holmii, εκχ δ ακάθοζδ HPLC έδεζλε ηδκ φπανλδ θαζκμθζηχκ υπςξ ημ αακζθζηυ ηαζ βαθθζηυ μλφ (Trabelsiet al., 2010). Αηυια ζε δζάθμνα Σδκζαζζαηά είδδ αθμθφηςκ (Cakilemaritima, Limoniastrum monopetalum, Mesembryanthemumcrystallinum, M. edule, Salsolakali, andtamarix 21

gallica), ιεθεηήεδηε δ φπανλδ θαζκμθζηχκ ηαζ δ ακηζμλζδςηζηή δναζηδνζυηδηα ηαεχξ επίζδξ ηαζ μζ πανάβμκηεξ πμο ηα επδνεάγμοκ (αζμθμβζημί, πενζααθθμκηζημί ηαζ ηεπκζημί). Απμδείπεδηε υηζ ηα θαζκμθζηά ηαζ δ ακηζμλζδςηζηή δναζηδνζυηδηα επδνεάγεηαζ απυ ημοξ παναπάκς πανάβμκηεξ ηαεζζηχκηαξ ηα είδδ πμο ιεθεηήεδηακ θοζζηή πδβή δεοηενμβεκχκ ιεηααμθδηχκ ηαεχξ ηαζ ηνυπμ παναβςβήξ θαζκμθζηχκ ηαζ ακηζμλζδςηζηχκ (Riadhetal., 2008). 22

1.4 Hyssopusofficinalisοικ. Labiatae, (Όζζςπμξ) Ο Όζζςπμξ ήηακ βκςζηυξ ζηδκ ανπαζυηδηα. Σμκ ακαθένεζ μ Γζμζημονίδδξ. Ο Γαοίδ ζημοξ ραθιμφξ ημο (51:7) θέβεζ ιεηαλφ άθθςκ : «Ρακηζείξ ιε οζζχπς ηαζ ηαεανζζεήζμιαζ πθοκείξ ιε ηαζ οπέν πζυκα θεοηακεήζμιαζ». Δίκαζ ζεαβεκέξ ηςκ παναιεζυβεζςκ πςνχκ ηαζ ηδξ Αζίαξ υπμο αοημθφεηαζ. Δπίζδξ ηαθθζενβείηαζ ζε ιζηνή έηηαζδ ζηδ Βμοθβανία, Οοββανία, Γενιακία η.θπ. Δίκαζ θοηυ ανςιαηζηυ, θανιαηεοηζηυ, ιεθζζζμηνμθζηυ ηαζ ανηοιαηζηυ. ακ ανςιαηζηυ πνδζζιμπμζείηαζ ημ αζεένζμ έθαζμ ζηδκ ανςιαημπμζία, ζαπςκμπμζία ηαζ ηδκ πμημπμζία. ακ θανιαηεοηζηυ εεςνείηαζ ημκςηζηυ ημο ζημιάπμο, ακεεθιζκεζηυ ηαζ εκακηίμκ ηςκ παεήζεςκ ημο ακαπκεοζηζημφ ζοζηήιαημξ. ακ ιεθζζζμηνμθζηυ εεςνείηαζ ελαζνεηζηή ηνμθή επεζδή πενζέπεζ εηθεηηήξ πμζυηδηαξ κέηηαν. Σέθμξ πνδζζιμπμζείηαζ ζακ ιπαπανζηυ (άνηοια) ηαεχξ ηαζ ζηδκ παναζηεοή αθημμθζηχκ δδφπμηςκ. Ζ ηαεμθζηή εηηθδζία πνδζζιμπμζεί ημκ φζζςπμ βζα νάκηζζια ζηζξ ιεβάθεξ ενδζηεοηζηέξ ηεθεηέξ ηδξ (Γ2). Ο φζζςπμξ είκαζ θοηυ πμο ακήηεζ ζηδκ μζημβέκεζα ηςκ πεζθακεχκ (Labiatae).Σμ είδμξ Hyssopus officinalis L. (φζζςπμξ μ θανιαηεοηζηυξ) έπεζ αθαζηυ φρμοξ ιέπνζ 60 cm ηαζ θνοβακχδδ ακάπηολδ πμο αδεθθχκεζ ηαζ ζπδιαηίγεζ ποηκέξ ζοζηάδεξ. Σα θφθθα ημο είκαζ πνμιήηδ ή βναιιςεζδχξ θμβπμεζδή, αηέναζα ιμκυπθεονα, ιήημοξ 3 5 cm. Σα άκεδ ημο είκαζ ζε ιμκυπθεονμοξ επάηνζμοξ ζηάπεζξ ηαζ έπμοκ πνχια ιπθε ζχδεξ. Σα ηανπίδζά ημο είκαζ θεία ηνζβςκζηχξ ςμεζδή (ηεθακάηδ,1999&polunin, 1980). Δζηυκα 3 Hyssopus officinallis. Λεπημιένεζα άκεμοξ(ανζζηενά)ηαζ μθυηθδνμ ημ θοηυ (δελζά). 23

1. Πμθθαπθαζζαζιυξ Ο Όζζςπμξ πμθθαπθαζζάγεηαζ ηονίςξ ιε ζπυνμ πμο ζπένκεηαζ ζημ ζπμνείμ ημκ Αφβμοζημ ή ηδκ άκμζλδ (Φεανμοάνζμξ Μάνηζμξ). Σα κεανά θοηά ιεηαθοηεφμκηαζ ζημ πςνάθζ υηακ έπμοκ φρμξ 8-10 cm ημκ Νμέιανζμ ή Απνίθζμ ακηίζημζπα. Δπίζδξ πμθθαπθαζζάγεηαζ ιε παναθοάδεξ πμο δδιζμονβμφκηαζ άθεμκεξ ζε ηάεε ζοζηάδα θοημφ ημκ δεφηενμ ζοκήεςξ πνυκμ απυ ηδξ θοηεφζεςξ ηςκ κεανχκ θοηχκ. Σέθμξ ζε ιενζηέξ πενζπηχζεζξ πμθθαπθαζζάγεηαζ ηαζ ιε ιμζπεφιαηα πμο ημπμεεημφκηαζ βζα νζγμαμθία ηδκ επμπή πμο ζπένκεηαζ μ ζπυνμξ ζηα ζπμνεία ηαζ πμο νζγμαμθμφκ ακάθμβα ιε ηδ εενιμηναζία ζε 2-3 ιήκεξ. Ζ θφηεοζδ ζημ πςνάθζ βίκεηαζ ιε ημ πένζ ή ηαπκμθοηεοηζηέξ ιδπακέξ. Οζ απμζηάζεζξ ηςκ θοηχκ ιεηαλφ ηςκ βναιιχκ είκαζ 60-80 ηαζ ζηζξ βναιιέξ 40-50 cm(γ2). 2. Καθθζένβεζα Ο φζζςπμξ εοδμηζιεί ζε πενζμπέξ θμθχδδξ, αζαεζημθζεζηέξ ηαζ ηάπςξ δνμζενέξ. Σμ έδαθμξ πνέπεζ κα είκαζ ιέηνζαξ ζοζηάζεςξ ηαζ ιε ph 5,0 7,5. ζε πθμφζζμ έδαθμξ ακαπηφζζεηαζ ηαθφηενα, εκχ πνέπεζ κα απμθεφβεηαζ εηείκμ πμο ζοβηναηεί πμθφ οβναζία. Ζ ηαθθζένβεζα βίκεηαζ ζε λδνζηέξ ζοκεήηεξ, θίβα υιςξ πμηίζιαηα ημ ηαθμηαίνζ εοκμμφκ ηδκ ακάπηολή ημο. Οζ ζπμοδαζυηενεξ ηαθθζενβδηζηέξ ενβαζίεξ είκαζ δ ηαηαζηνμθή ηςκ γζγακίςκ ηαζ δ θίπακζδ. Ζ γζγακζμηημκία βίκεηαζ ιε ζηαθίζιαηα βζαηί δεκ ανέεδηε αηυια ημ ηαηάθθδθμ γζγακζμηηυκμ. Ζ ζοθθμβή ημο Όζζςπμο βίκεηαζ υηακ ηα θοηά ανίζημκηαζ ζημ ζηάδζμ ηδξ πθήνμοξ ακεήζεςξ (Ημφκζμ Ημφθζμ). ε ιζηνέξ ηαθθζένβεζεξ δ ζοθθμβή βίκεηαζ ιε ημ πένζ εκχ ζε ιεβάθεξ βίκεηαζ ιε πμνημημπηζηέξ ιδπακέξ. Μεηά ημ ηυρζιμ ηα θοηά ζοβηεκηνχκμκηαζ ζε ιεβάθμοξ ζςνμφξ υπμο απμλδναίκμκηαζ. ε ιζηνέξ πμζυηδηεξ δ λήνακζδ βίκεηαζ οπυ ζηζά ζε οπυζηεβα. ηδ ζοκέπεζα δζαπςνίγμκηαζ ηα θφθθα ηαζ άκεδ απυ ημοξ αθαζημφξ ηαζ ημ πνμσυκ είκαζ έημζιμ πνμξ πχθδζδ. ημκ πνχημ πνυκμ ηδξ θοηεφζεςξ δ παναβςβή είκαζ ιζηνή (20-25 Kg/ ζηνέιια). Σμκ δεφηενμ πνυκμ δ παναβςβή αολάκεζ ηαζ θηάκεζ ηα 300 πενίπμο Kg/ ζηνέιια πμο είκαζ ηαζ δ ιεβαθφηενδ ηαζ ζοκεπίγεηαζ δ ίδζα ηα επυιεκα πνυκζα. Ο Όζζςπμξ πενζέπεζ αζεένζμ έθαζμ πμο ακένπεηαζ ζε 0,15% η.υ. ηδξ πθςνήξ ηαζ ιέπνζ 0,8 %η.υ. ηδξ λδνήξ δνυβδξ. Σμ αζεένζμ έθαζμ παναθαιαάκεηαζ ιε ηδ ιέεμδμ ηδξ 24

απμζηάλεςξ πμο δζανηεί ιενζηέξ χνεξ. Έπεζ πνχια ακμζηηυ ηίηνζκμ έςξ ηζηνζκμπνάζζκμ ή είκαζ άπνςιμ ιε μζιή βθοηζά ηαιθμνχδδ(γ2). 3. Υνήζεζξ. Υνδζζιμπμζείηαζ ζακ έβποια βζα κα αολάκεζ ηδκ υνελδ. Μενζηέξ θμνέξ πνδζζιμπμζείηαζ ηαηά ηδξ ανμβπίηζδαξ, ηδξ δζάννμζαξ ηαζ ημο θμοζηχιαημξ. Μαβεζνζηά πνδζζιμπμζείηαζ ζακ ηανφηεοια ηαζ πμθθέξ θμνέξ ζοκακηάηαζ ιαγί ιε άθθα ζοζηαηζηά ζε πμθθά θζηέν(fluck, 1988). Υνδζζιμπμζείηαζ, επίζδξ, ηυζμ ζηδκ ανςιαημπμζία, υζμ ηαζ ζηδκ παναζηεοή αθημμθμφπςκ πμηχκ. Ακαιεζβκφεηαζ ηαθά ιε ηα αζεένζα έθαζα ηςκ εζπενζδμεζδχκ, ηδξ θεαάκηαξ, ημο δεκηνμθίαακμο, ηςκ δαθκυθοθθςκ, ημο θαζηυιδθμο ηαζ άθθςκ. Νμεεφεηαζ επίζδξ ιε άθθα ηαηχηενδξ πμζυηδηαξ αζεένζα έθαζα(γ2). 4. Βζαθζμβναθζηέξ ακαθμνέξ ΟζGabrielaetal., 1998 ιεθέηδζακ ηδκ ακηζιζηνμαζαηή δνάζδ ηςκ αζεένζςκ εθαίςκ ημο Hyssopus officinalis. Σα απμηεθέζιαηα έδεζλακ ακηζιζηνμαζαηή δνάζδ ζημ Enterococcus spp. ηαζ ζημ E. coli. ιςξ ηαθφηενα απμηεθέζιαηα έδςζε ζημ κα ειπμδίγεζ ηδ θοζζμθμβζηή θεζημονβία γοιχκ υπςξ Candida albicans, C. krusei ηαζ C. tropicalis. Έπμοκ επίζδξ ιεθεηδεεί ηα αζεένζα έθαζα απυ δζαθμνεηζηά ζδιεία ημο θοημφ Hyssopus officinalis ζε ηνία ζηάδζα ακάπηολδξ. Ακζπκεφηδηακ pinocamphone, ηαιθμνά, α- πζκίκδ ηαεχξ ηαζ άθθα δεηαπέκηε ηενπεκμεζδή(gudrum et al., 2010). Πανυιμζα ιεθέηδ έηακακ ηαζ μζ Garg et al.,1999. Σδκ φπανλδ α- βθοημζζκηάζδξ ιεθέηδζακ ζε θφθθα απμλδναιέκμο Όζζςπμο ιε εηπφθζζδ ιε ιεεακυθδ. ημπυξ ηδξ ιεθέηδξ αοηήξ είκαζ δ ακαζηαθηζηή α- βθοημζζδάζδ κα εκηαπεεί ζηδκ εεναπεία ηςκ αηυιςκ πμο είκαζ εεζζιέκα ζε θάνιαηα ηαζ κανηςηζηά ηαζ κα πανειπμδίζεζ ημκ δζααήηδ. (Hideyuki et al., 2004). Οζ Hossein et al., 2007 ιεθέηδζακ ζημ Ηνάκ πςξ επζδνάεζ δ εενιμηναζία ηαζ δ πίεζδ ζημ πνυκμ απυζηαλδξ ηαζ ζηδ ζοβηέκηνςζδ ηδξ ιεεακυθδξ ζε θοηά Όζζςπμο.Ο φζζςπμξ βεκζηά είκαζ θοηυ πμο δ ηαηακάθςζή ημο είκαζ ζήιενα πενζμνζζιέκδ, ιπμνεί υιςξ κα απμηεθέζεζ ακηζηείιεκμ εηιεηαθθεφζεςξ ζημ εββφξ ιέθθμκ, ακ οπάνπεζ μ ηαηάθθδθμξ θμνέαξ ειπμνίαξ ηςκ ανςιαηζηχκ θοηχκ (Γ2). 25

1.5 Νήζμξ Μήθμξ. 1.5.1 Ηζημνζηήακαδνμιή. Πμθθμί ανπαίμζ ζοββναθείξ ακαθένμκηαζ ζημ κδζί δίκμκηάξ ημο λεπςνζζηά μκυιαηα, υπςξ Βζαθίξ, Γμνβνίξ, Μζιαθθίξ, Άηζημξ, Εεθονία. Σμ επζηναηέζηενμ υιςξ υκμιά ημο ήηακ Μήθμξ. Ο ανπαίμξ ιφεμξ εέθεζ, μ πνχημξ μζηζζηήξ ημο κδζζμφ κα μκμιάγεηαζ Μήθμξ. Λέβεηαζ υηζ ηάπμζμξ κέμξ ιε ημ υκμια αοηυ έθοβε απυ ηδ Γήθμ ηαζ πήβε ζηδκ Κφπνμ. Δηεί βκςνίζηδηε ιε ηδκ μζημβέκεζα ημο ααζζθζά Κζκφνα πμο έβζκε ζηδκ ανπή επζζηήεζμξ θίθμξ ημο βζμο ημο ααζζθζά, ημο Άδςκδ, ηαζ ανβυηενα ζοββεκήξ ημο αθμφ πακηνεφηδηε ηδκ ηυνδ ημο, Πεθία. Σμ ζφκδεζιμ ηςκ δφμ ακηνχκ, ηδ θζθία ηαζ ηδκ επζημζκςκία ημοξ, δε δζέθοζε μφηε μ εάκαημξ ημο Άδςκδ. ηακ μ Μήθμξ άημοζε ημ εάκαημ ημο θίθμο ημο ηνειάζηδηε απυ έκα δέκηνμ πμο μκμιάζηδηε Μδθζά. Ζ εεά ημο ένςηα, δ Αθνμδίηδ, ζοβηζκδιέκδ απυ ημ βεβμκυξ ηαζ ημκ αδυηδημ εάκαημ ηςκ δφμ κέςκ, ιεηαιυνθςζε ημκ Μήθμ ζε ιήθμ ηαζ ηδ βοκαίηα ημο, πμο επίζδξ είπε αοημηημκήζεζ, ζε πενζζηένζ. Πανάθθδθα, ημ βζμ ημοξ, πμο θεβυηακ ηζ αοηυξ Μήθμξ, ημκ έζηεζθε ζημ Αζβαίμ ηαζ εηείκμξ, ιε ηδ ζεζνά ημο, μίηδζε ηδ Μήθμ. Οκμιαημθμβζηά έπεζ δζαηοπςεεί δ άπμρδ υηζ ημ υκμια ηδξ Μήθμο πνμένπεηαζ απυ ηδκ πνμεθθδκζηή θέλδ "αήθμξ", πμο ιεηαβεκέζηενα ελεθίπηδηε ζημ ανπαζμθμβζηυ "ιήθμξ" πμο ζήιαζκε πνυααημ. Χξ πνχημζ ηάημζημζ ημο κδζζμφ εεςνμφκηαζ μζ Κάνεξ ή μζ Φμίκζηεξ. Οζ Άββθμζ ανπαζμθυβμζ ιζε ηαζ βηανε, ζε ακαζηαθέξ πμο έηακακ πνχημζ ζημ κδζί απυ ημ 1896 ςξ ημ 1899 ηαζ ζηα 1911 ακαηάθορακ ενείπζα ζηδξ πνμσζημνζηήξ επμπήξ πμο ακηζζημζπμφκ ζε ηνεζξ ζζημνζηέξ θάζεζξ ηαζ ηαθφπημοκ πενζζζυηενα απυ 1500 πνυκζα. Οζ ακαζηαθέξ ημο ανεηακμφ ηαεδβδηή Colin Rewfrew έθενακ πμθθά ζημζπεία. Γζαηνίκεηαζ ειθακχξ επίδναζδ ημο ιζκςζημφ πμθζηζζιμφ. Καηά ημ 1400 έςξ ημ 1100 π. Υ. ηάκεζ ηδκ ειθάκζζδ ημο μ ιοηδκασηυξ πμθζηζζιυξ. Σμ 1100 π.υ. ιε ηδκ ηάεμδμ ηςκ Γςνζέςκ ηαημζηείηαζ δ πενζμπή Κθήια. Ζ πυθδ αοηή δζέεεηε ηείπδ ίπκδ ηςκ μπμίςκ ζχγμκηαζ ιέπνζ ζήιενα. Με ηδκ πάνμδμ ηςκ εηχκ μζ πνμβεκέζηενμζ ηάημζημζ ημο κδζζμφ ηαζ μζ Γςνζείξ εκχεδηακ ζε έκα βέκμξ. Ζ Μήθμξ ηαθθζενβεί ηζξ ηέπκεξ υπςξ ηεναιζηή ηαζ βθοπηζηή ηαζ βκςνίγεζ ιεβάθδ αηιή. ημοξ Πενζζημφξ Πμθέιμοξ μζ Μήθεζμζ αβςκίζηδηακ ζημ πθεονυ ηςκ Αεδκαίςκ ηαζ εκακηίμκ ηςκ Πενζχκ ζηδ καοιαπία ηδξ αθαιίκαξ ηαζ ζηδ Μάπδ ηςκ Πθαηαζχκ (479 π.υ.). ζηδ δζάνηεζα ημο Πεθμπμκκδζζαημφ Πμθέιμο δ Μήθμξ επζπείνδζε κα ιείκεζ μοδέηενδ. Οζ Αεδκαίμζ έζηεζθακ ημ 425 π.υ. ζηυθμ ιε ζηναηδβυ ημ Νζηία κα επζαάθμοκ ζημοξ Μήθεζμοξ κα πνμζπςνήζμοκ ζηδκ Αεδκασηή οιιαπία. Σμ κδζί οπμπνεχεδηε κα πθδνχκεζ θυνμ ζημοξ Αεδκαίμοξ. 26

Γέηα πνυκζα ανβυηενα ιε πνμηνμπή ημο Αθηζαζάδδ βίκεηαζ ηαζ δεφηενδ εηζηναηεία ηαηά ηςκ Μήθεζςκ. Ζ εηζηναηεία αοηή ελζζημνείηαζ απυ ημ Θμοηοδίδδ, μ μπμίμξ ζημ ένβμ ημο (αζαθίμ Δ ) ζοιπενζέθααε ηαζ ημκ πενίθδιμ δζάθμβμ Αεδκαίςκ Μήθεζςκ, υπμο μζ Μήθεζμζ επζηαθμφκηαζ ημ δίηαζμ. Μεηά δφμ πνυκζα μζ Αεδκαίμζ ηαηαζηνέθμοκ ηδκ πυθδ, εακαηχκμοκ ημο άκηνεξ ηαζ μδδβμφκ βοκαίηεξ ηαζ παζδζά ζηα ζηθααμπάγανα. Δπδνεαζιέκμξ απυ αοηυ ημ βεβμκυξ μ Δονζπίδδξ βνάθεζ ηζξ "Σνςάδεξ", ηνίκμκηαξ έηζζ ημοξ Αεδκαίμοξ. Με ημ ηέθμξ ημο Πεθμπμκκδζζαημφ Πμθέιμο, μζ πανηζάηεξ θνυκηζζακ κα επζζηνέρμοκ υζμζ Μήθεζμζ είπακ δζαζςεεί απυ ημκ υθεενμ ζηδ Μήθμ. ηα επυιεκα πνυκζα οπυ ηδκ ηονζανπία ηςκ Μαηεδυκςκ ηαζ ηςκ Πημθειαίςκ δ Μήθμξ βκςνίγεζ πενίμδμ αηιήξ υπμο αηιάγμοκ δ μζημκμιία ημ ειπυνζμ ηαζ ηονίςξ μζ ηέπκεξ. ε αοηή ηδκ επμπή δδιζμονβμφκηαζ πμθθά παζίβκςζηα βθοπηά ιεηαλφ ηςκ μπμίςκ ηαζ δ Αθνμδίηδ ηδξ Μήθμο. Καηά ημοξ νςιασημφξ πνυκμοξ ζηδ Μήθμ δζαηδνείηαζ δ εζνήκδ ηαζ δ άκεδζδ ημο ειπμνίμο ηαζ ηςκ ηεπκχκ. ε αοηή ηδκ πενίμδμ ακήηεζ ηαζ ημ νςιασηυ εέαηνμ απυ ιάνιανμ. Σδκ ίδζα επμπή θηάκεζ μ πνζζηζακζζιυξ ζημ κδζί ηαζ ελαπθχκεηαζ ηαπφηαηα. Οζ Μήθεζμζ ημκ 1μ ι.υ. αζχκα θάλερακ ηζξ ηαηαηυιαεξ ιέζα ζημοξ ανάπμοξ. Λίβμ πζμ έλς απυ ημ πςνζυ Σνοπδηή, πνμξ ηα κμηζμδοηζηά, ημκηά ζημ νςιασηυ εέαηνμ, ανίζημκηαζ μζ ηαηαηυιαεξ ηδξ Μήθμο. ηαιιέκεξ ζε ιία απυημιδ πθαβζά, ζε φρμξ 150 ιέηνςκ απυ ηδ εάθαζζα, πανμοζζάγμοκ λεπςνζζηυ εκδζαθένμκ, ιζαξ ηαζ είκαζ ιμκαδζηέξ ζημκ εθθαδζηυ πχνμ βζα ημ ιέβεευξ ημοξ. Απυ ηζξ εαδμιήκηα ηέζζενζξ πμο οπήνλακ ζηδκ Δονχπδ, ηδκ Αζία ηαζ ηδκ Αθνζηή, αοηέξ εεςνμφκηαζ μζ πζμ αλζυθμβεξ ιαγί ιε εηείκεξ ηςκ Αβίςκ Συπςκ ηαζ ηδξ Ρχιδξ. Σμ ζοκμθζηυ ιήημξ ηςκ ηαηαημιαχκ θηάκεζ ηα 184 ιέηνα. Σμ πθάημξ ημοξ δεκ είκαζ ίδζμ πακημφ. Αθθμφ θηάκεζ ιυθζξ έκα ιέηνμ αθθμφ θηάκεζ ηα πέκηε ιέηνα. Σμ φρμξ ημοξ λεηζκάεζ απυ 1,70 ηαζ ζε μνζζιέκα ζδιεία θηάκεζ ηα 2,5 ιέηνα. Μέζα ζηζξ ηαηαηυιαεξ ακαηαθφθηδηακ δζαηυζζμζ εκεκήκηα έκαξ ηάθμζ. Τπμθμβίγεηαζ υηζ μζ κεηνμί πμο είκαζ εαιιέκμζ ιέζα ζηζξ ηαηαηυιαεξ θηάκμοκ έςξ ηαζ ηζξ μηηχ πζθζάδεξ. θμζ υζμζ ιεθέηδζακ ηζξ ηαηαηυιαεξ ηαηέθδλακ ζημ ζοιπέναζια υηζ οπάνπεζ ηαζ άθθμ ηιήια, πμο είκαζ αηυια άβκςζημ ηαζ ακελενεφκδημ. Καηά ηδ αογακηζκή πενίμδμ ηαεχξ δ νςιασηή αοημηναημνία πςνίγεηαζ ζε δοηζηή ηαζ ακαημθζηή, δ Μήθμξ πενκά ζημ αογακηζκυ ηνάημξ ζηδκ επανπία ηςκ Νήζςκ. ιςξ δ εηηεηαιέκδ αογακηζκή αοημηναημνία δοζημθεουηακ κα πνμζηαηέρεζ ηα ιζηνά κδζζά ημο Αζβαίμο ηαζ έηζζ αοηά οπέθενακ απυ ηδ ιάζηζβα ηςκ πεζναηχκ. Τπήνλακ επίζδξ ζεζζιμί ηαζ πεζναηείεξ ηαζ ηαηαζηνάθδηακ μζ πυθεζξ Κθήια ηαζ Μήθμξ. Γφνς ζημκ 8μ ή 9μ αζχκα 27

μζ Μήθεζμζ επακαζηαημφκ εκάκηζα ζημ αογακηζκυ αοημηνάημνα, ηονίςξ βζα ενδζηεοηζημφξ θυβμοξ. Ζ άθςζδ ηδξ Κςκζηακηζκμοπυθεςξ απυ ημοξ Φνάβημοξ ημ 1204 είπε ςξ απμηέθεζια ηα κδζζά ημο Αζβαίμο κα πενάζμοκ ζημοξ Δκεημφξ. Ζ Μήθμξ ανέεδηε ηάης απυ ημ Μάνημ ακμφδμ (1207). Ζ δοκαζηεία ηςκ ακμφδςκ δζαηήνδζε ηδκ ελμοζία ηδξ ςξ ημ 1361. Οζ Μήθεζμζ πμηέ δε δέπηδηακ ηδ ιμίνα ημο ηαηαηηδιέκμο. Δπακαζηάηδζακ ηαηά ηςκ ακμφδςκ. Σμοξ ακμφδμοξ δζαδέπηδηε ςζηυζμ δ δοκαζηεία ηςκ Κνίζηζ (1383-1566 ι.υ.). ιςξ μζ πεζναηέξ δεκ άθδκακ ήζοπδ ηδκ πενζμπή. Ο ηνμιενυξ πεζναηήξ Υασνεκηίκ Βαναανυζα ειθακίζηδηε ηαζ γήηδζε ηδκ οπμηαβή ηςκ κδζζχκ ζημοξ Σμφνημοξ ηαζ έηζζ ημ κδζί πθήνςκε θυνμοξ οπμηέθεζαξ ζημοξ Σμφνημοξ. Σμ 1566 ηα κδζζά πενζήθεακ απυ ημοξ Δκεημφξ ζημοξ Σμφνημοξ. Ο Ηςζήθ Ναγήξ ηοαένκδζε απυ ημ 1566 έςξ ημ 1579. ανβυηενα μ Μμονάη μ Γ άθδζε ηάπμζεξ πμθζηζηέξ εθεοεενίεξ. Οζ Σμφνημζ δεκ ηαημίηδζακ ζημ κδζί. Έζηεθκακ ακηζπνμζχπμοξ ημοξ κα εζζπνάλμοκ ημ θυνμ ηαζ έθεοβακ λακά. Οζ πεζναηείεξ ςζηυζμ ζοκεπίζηδηακ. Ο Σγχνηγδξ Καρήξ επακαζηάηδζε εκακηίμκ ηςκ Σμφνηςκ ηαζ εηείκμζ ημ 1678 ημκ μδήβδζακ ζηδκ Κςκζηακηζκμφπμθδ υπμο ημκ απαβπυκζζακ. Σμ 1771 ειθακίγμκηαζ μζ Ρχζμζ. Ζ Μήθμξ ήηακ απυ ηα πνχηα κδζζά ηςκ Κοηθάδςκ πμο ακηαπμηνίεδηακ ιε αβςκζζηέξ ηαζ ιε πανμπή πνδιάηςκ ζηδκ επακάζηαζδ ημο 1821 εκακηίμκ ηςκ Σμφνηςκ. ηα κενά ηδξ Μήθμο έβζκε δ πνχηδ καοιαπία ακάιεζα ζε Έθθδκεξ ηαζ Σμφνημοξ ζηζξ 11 Απνζθίμο ημο 1821. Ζ Μήθμξ πνμζέθενε εηηυξ ηςκ άθθςκ ημ πμζυ ηςκ 37.000 βνμζζχκ ζημκ αβχκα ακελανηδζίαξ ηδξ Δθθάδμξ. Ζ Μήθμξ πενζεθήθεδ απυ ημ 1830 ζημ εθθδκζηυ ηνάημξ, υπςξ ηαζ υθα ηα ηοηθαδίηζηα κδζζά. Καηά ημκ Κνζιασηυ Πυθειμ, μζ δοκάιεζξ ηςκ Άββθςκ ηαζ ηςκ Γάθθςκ ίδνοζακ καοηζηή αάζδ ζημ θζιάκζ ημο Αδάιακηα. ηδ εέζδ Μπμιπάνδα οπάνπεζ ικδιείμ ηςκ πεζυκηςκ Γάθθςκ απυ ηδκ επμπή εηείκδ. Ζ Μήθμξ ήηακ πανμφζα ηαζ ζημοξ πμθέιμοξ πμο αημθμφεδζακ. ημκ Α Παβηυζιζμ Πυθειμ μ Αδάιακηαξ πνδζζιμπμζήεδηε λακά ζακ αάζδ ημο βαθθζημφ ζηυθμο ζημ Αζβαίμ. Καηά ηδ ιζηναζζαηζηή ηαηαζηνμθή, ημ 1922 δ Μήθμξ δέπηδηε πάκς απυ 150 πνυζθοβεξ. ημ Β Παβηυζιζμ Πυθειμ μζ Γενιακμί ηαηέθααακ ημ κδζί αιέζςξ ημ Μάζμ ημο 1941. Οζ Μήθεζμζ ακηζζηάεδηακ ζημοξ ηαηαηηδηέξ ηαζ ζηζξ 9 Μαΐμο ημο 1945 ζήηςζακ ηδκ εθθδκζηή ζδιαία. Γοζηοπχξ μζ δφζημθεξ ζοκεήηεξ γςήξ ακάβηαζακ ημοξ Μήθεζμοξ κα ιεηακαζηεφζμοκ ζηδ Αηηζηή, Αιενζηή, ηαζ αθθμφ.(γ5) 28

1.5.2 Γεςβναθία Ζ κήζμξ Μήθμξ ανίζηεηαζ ζημ ζφιπθεβια ηςκ Κοηθάδςκ ιε βεςβναθζηυ πθάημξ 360 41 Βυνεζμ ηαζ βεςβναθζηυ ιήημξ 240 25 Ακαημθζηυ. Ζ επζθάκεζά ημο ακένπεηαζ ζε 151 km 2 ιε ιήημξ αηηχκ 126 km ηαζ έδαθμξ μνεζκυ ιε παιδθυ φρμξ αμοκχκ ηαζ ορδθυηενδ ημνοθή ημο Πνμθήηδ Ζθία ζηα 751m. Δίκαζ έκα δθαζζηεζαηυ κδζί, λδνυ ηαζ ακειχδεξ ιε εηήζζα ανμπυπηςζδ ηάης ηςκ 400 mm. Οζ μζηζζιμί ημο κδζζμφ απμηεθμφκ ζήιενα ημκ Γήιμ ηδξ Μήθμο ιε ηφνζμ θζιάκζ ζημκ Αδάιακηα. Οζ πενζζζυηενμζ μζηζζιμί είκαζ ζοβηεκηνςιέκμζ ζημ Β ΒΑ ιένμξ ημο κδζζμφ..( Αζμθζηή Α.Δ,2005) Δζηυκα 4 Ζ κήζμξ Μήθμξ απυ ημ Google earth. 1.5.3 Μμνθμθμβία Ζ Μήθμξ ηαηαθαιαάκεζ έκηαζδ 151.000 ζηνέιιαηα ηαζ ημ 86% είκαζ ορμιεηνζηά παιδθυηενδ απυ 200ι. Ζ ιμνθμθμβία ημο κδζζμφ ελανηάηαζ άιεζα απυ ηδ βεςθμβία ηδξ. ημ Νμηζμδοηζηυ ηαζ δοηζηυ ιένμξ ημο κδζζμφ μζ ιεβάθμζ ηαζ πμθοάνζειμζ δθαζζηεζαημί δυιμζ επέδναζακ ηαεμνζζηζηά ζηδ ιμνθμθμβία ημο. Έηζζ ημ ιένμξ αοηυ είκαζ πζμ θμθχδεξ απυ υηζ ημ ακαημθζηυ ιε ορδθυηενμ ζδιείμ ηδκ ημνοθή Πνμθήηδξ Ζθίαξ, ιε ορυιεηνμ 751ι., δ μπμία ζδιεζχκεηαζ υηζ είκαζ ηαζ δ ορδθυηενδ ημο κδζζμφ. ημ ακαημθζηυ ηιήια δ ιεβαθφηενδ ελάπθςζδ ηςκ παθανχκ ηαζ ελαθθμζςιέκςκ πεηνςιάηςκ έδςζε παιδθυ ακάβθοθμ. ημ ηιήια αοηυ ημ ιεβαθφηενμ ορυιεηνμ είκαζ 29

251ι. ζηδκ Μμονηυναπδ. Οζ ιμνθμθμβζηέξ ηθίζεζξ πμζηίθμοκ, αθθά είκαζ βεκζηά πμθφ ιεβάθεξ ζηζξ ηθζηείξ ηςκ δθαζζηεζαηυ δμιχκ (Πθάηα) ηαζ ζηζξ ελςηενζηέξ ηθζηείξ ηςκ δθαζζηεζαηχκ ηχκςκ (Φονίπθαηα) ηαεχξ ηαζ ζημ ζφκμθμ ηςκ ηθζηφςκ ημο δθαζζηεζαημφ ηχκμο ημο Πνμθήηδ Ζθία. Πζμ απυημιμ ακάβθοθμ ηαζ ιεβάθεξ ιμνθμθμβζηέξ ηθίζεζξ πανμοζζάγμκηαζ ζηζξ Ακαημθζηέξ αηηέξ ηδξ κήζμο ιε παναηηδνζζηζηέξ πενζπηχζεζξ ημοξ ηνδικμφξ ηδξ αηημβναιιήξ ακαημθζηά ηδξ πενζμπήξ Γειεκεβάηζ ηαζ Θεζμνοπείςκ, ζηα ιεβάθα νήβιαηα (Λεηάκδ Εεθονίαξ) ηαζ ζηα μνοπεία ηδξ ΒΑ Μήθμο (Ακαπηολζαηή Δηαζνία Κοηθάδςκ Α.Δ). 1.5.4 Κθίια Σμ ηθίια ηδξ Μήθμο είκαζ ιεζμβεζαηυ ηαζ ηζξ πενζζζυηενεξ ιένεξ ημο πνυκμο επζηναηεί δθζμθάκεζα. Οζ πεζιχκεξ είκαζ ήπζμζ ιε θίβεξ ανμπμπηχζεζξ ηαζ ηα ηαθμηαίνζα είκαζ γεζηά ιε ηαευθμο ανμπμπηχζεζξ. Κφνζμξ πανάβμκηαξ δνμζζάξ είκαζ ηα ηοηθαδίηζηα ιεθηέιζα (αυνεζμζ πενζμδζημί άκειμζ) πμο απυ ηα ιέζα ημο Ημοθίμο ιέπνζ ηαζ ηα ιέζα Αοβμφζημο πκέμοκ ζπεδυκ ηαεδιενζκά. Δζηυκα 5 Κθζιαημθμβζηέξ ζοκεήηεξ.μέβζζημ φρμξ ανμπήξ-εενιμηναζία. φιθςκα ιε ηα ιεηεςνμθμβζηά δεδμιέκα ημο ζηαειμφ ηδξ ΔΜΤ ζηδ Μήθμ, ημ κδζί είκαζ άκμιανμ βεκζηά ηαζ δ εηήζζα ανμπυπηςζδζημ κδζί εηηζιάηαζ ηάης ηςκ 400mm ημ πνυκμ, εκχ δ ιέζδ εηήζζα οβναζίαείκαζ 811.4mm. Οζ πενζζζυηενεξ ανμπέξ παναηδνμφκηαζ ημκ Γεηέιανζμ (85mm ιέζμ ιδκζαίμ φρμξ ανμπήξ), εκχ ημκ Ημφθζμ ηαζ ημκ Αφβμοζημ μζ ανμπέξ είκαζ ζδζαίηενα ζπάκζεξ (0,3mm ηαζ 1.1mm ιέζμ ιδκζαίμ φρμξ ανμπήξ βζα ημκ Ημφθζμ ηαζ ημκ Αφβμοζημ ακηίζημζπα). Οζ ιέζεξ εενιμηναζίεξηοιαίκμκηαζ απυ 10,7 μ C ημκ Ηακμοάνζμ ςξ 25,1 μ C ημκ Ημφθζμ. Ζ ιέζδ εθάπζζηδ εενιμηναζία ηαζ δ ιέζδ ιέβζζηδ εενιμηναζία είκαζ 8,5 μ C ημκ 30

Φεανμοάνζμ ηαζ 28,3 μ C ημκ Ημφθζμ ακηίζημζπα. Ζ ιέζδ εηήζζα εενιμηναζία είκαζ 17,4 μ C, δ ιέζδ εενζκή εενιμηναζία είκαζ 24 o C ηαζ δ ιέζδ πεζιενζκή 12 μ C, δδθαδή δ ιέζδ εενζκή είκαζ ιυθζξ 2 θμνέξ ιεβαθφηενδ απυ ηδ ιέζδ πεζιενζκή (Ακαπηολζαηή Δηαζνία Κοηθάδςκ Α.Δ). ημ παναηάης ζπήια παναηίεεκηαζ μζ ιέβζζηεξ ηαζ εθάπζζηεξ ηζιέξ ηδξ εενιμηναζίαξ ηαηά ηδ δζάνηεζα ηδξ εηπυκδζδξ ημο πεζνάιαημξ ζηδ κήζμ Μήθμ. Δζηυκα 6 Μέβζζηδ ηαζ εθάπζζηδ εενιμηναζία ηδξ κήζμο Μήθμο βζα ηδκ πενίμδμ Μάζμ 2009 έςξ Μάζμ 2010 (Γ6). 1.5.5 Γεςθμβία Ζ Μήθμξ είκαζ δθαζζηεζμβεκέξ κδζί, απμηέθεζια εηηεηαιέκδξ δθαζζηεζαηήξ δναζηδνζυηδηαξ. Δλ αζηίαξ θαζκμιέκςκ ηα μπμία ζοκδοάγμκηαζ άιεζα ιε ημ βεςθμβζηυ ηαεεζηχξ ζημ πχνμ ημο ηυλμο (έκημκδ ηεηημκζηή βεςεενιζηή δναζηδνζυηδηα, ελαθθμζχζεζξ) έπμοκ δδιζμονβδεεί μζημκμιζημφ εκδζαθένμκημξ πνμσυκηα ελαθθμίςζδξ (ηαμθίκδξ, ιπεκημκίηδξ) ή ιεηαθθμθυνεξ (αανφηδξ, άνβονμξ, εείμ, ιαββάκζμ ηθπ.) ηαεχξ ηαζ ζδιακηζηά βεςεενιζηά πεδία ζημ κδζί, ηονίςξ ζηδ πενζμπή ηδξ Ακαημθζηήξ Μήθμο. Ζ ζηνςιαημπμζδιέκδ εζηυκα ημο κδζζμφ απυ ημοξ ηαηχηενμοξ πνμξ ημοξ ακχηενμοξ ζπδιαηζζιμφξ είκαζ δ ελήξ: ηνοζηαθθζηυ οπυααενμ, κεμβεκή ζγήιαηα, παθζμί δθαζζηεζαημί ηυθθμζ ηαζ ημθθίηεξ, ζβκζιανίηεξ, παθζέξ νομθζεζηέξ εηπφζεζξ, παθζέξ δαηζηζηέξ ακδεζζηζηέξ εηπφζεζξ, δζαθυνςκ ηφπςκ ακααθήιαηα, κευηενμζ ηυθθμζ, δζάθμνα θαπάν, κευηενεξ νομθζεζηέξ εηπφζεζξ ηαζ ακααθήιαηα ηαζ κευηαηεξ απμεέζεζξ(ακαπηολζαηή Δηαζνία Κοηθάδςκ Α.Δ). 1.5.6 Ζθαζζηεζαηή δναζηδνζυηδηα. Σα δθαζζηεζαηά θαζκυιεκα ζηδ Μήθμ θαίκεηαζ υηζ άνπζζακ ζημ Α. Πθεζυηαζκμ. Υνμκζηά πνμδβμφκηαζ ηα πονμηθαζηζηά πεηνχιαηα πμο αημθμοεμφκηαζ απυ ιία 31

ζβκζιανζηζηή ζεζνά πενζμνζζιέκδξ ζφζηαζδξ. Αημθμοεεί δ δναζηδνζυηδηα ηφνζα εηπφζεςκ πμο δίκεζ δυιμοξ ηαζ νεφιαηα θάααξ ακδεζεηζηήξ έςξ νομθζεζηήξ ζφζηαζδξ. Μένμξ ηδξ ίδζαξ δναζηδνζυηδηαξ είκαζ πενζμνζζιέκδξ έηηαζδξ πονμηθαζηζηά πνμσυκηα, πνμσυκηα απυ ποναηηςιέκα ζφκκεθα ηαεχξ ηαζ μ ζπδιαηζζιυξ ημο «πνάζιμο θαπάν». Μεηά ηδ δναζηδνζυηδηα ημο ηφπμο ηςκ εηπφζεςκ πμο ακαθένεδηε ακμνεχεδηακ ζηδ Μήθμ, ιενζηά ιεβαθφηενα δθαζζηεζαηά ηέκηνα (ζεζνά Φονζπθάηαξ Σνάπδθα). Ζ δναζηδνζυηδηα ημοξ ήηακ ηφνζα εηνδηηζηή ηαζ δδιζμφνβδζε ζηνχζεζ απυ ηειάπζα θάααξ, ηζζζήνεζξ ηαζ ηέθνεξ ζε ζοκεπείξ εκαθθαβέξ. Ζ ηεθεοηαία αοηή δναζηδνζυηδηα ηενιάηζζε μοζζαζηζηά ημκ δθαίζηεζμ ηφηθμ ημο κδζζμφ. Αημθμφεδζακ αέααζα ημθθίηεξ πμο απμηέεδηακ ζε ζφβπνμκεξ επμπέξ αθθά υιςξ είκαζ άβκςζηδ δ αηνζαή ημοξ ημπμεέηδζδ. Οζ ζφβπνμκεξ εηδδθχζεζξ πενζμνίγμκηαζ πθέμκ ζε ζζπονά βεςεενιζηά πεδία ορδθήξ εκεαθπίαξ ηαζ ζε έκημκδ οδνμεενιζηή δναζηδνζυηδηα (Ακαπηολζαηή Δηαζνία Κοηθάδςκ Α.Δ). 1.5.7 Πνςημβεκήξ ημιέαξ Γεςνβία Ζ Μήθμξ δζαεέηεζ ανηεηέξ μιαθέξ εηηάζεζξ, ηαηάθθδθεξ βζα ηδκ ακάπηολδ ηδξ βεςνβίαξ. Υαναηηδνζζηζηυ είκαζ υηζ, ιέπνζ ημ 1960, δ Μήθμξ ήηακ αοηάνηδξ ζε βεςνβζηά πνμσυκηα, ζοκηδνχκηαξ ιάθζζηα ιεβαθφηενμ πθδεοζιυ απυ ημ ζδιενζκυ. Ζ ζηνμθή ζε άθθμοξ ημιείξ δναζηδνζυηδηαξ (ελυνολδ, ημονζζιυξ) θεζημφνβδζε εζξ αάνμξ ηδξ δζαηήνδζδξ ηδξ βεςνβίαξ. Βαζζηυξ πενζμνζζηζηυξ πανάβμκηαξ οπήνλε δ ακεπάνηεζα ανδεοηζημφ κενμφ, πμο έπεζ ςξ απμηέθεζια ηαζ ηδ ιζηνή απμδμηζηυηδηα ηςκ ηαθθζενβεζχκ. ηδ Μήθμ, ημ ιεβαθφηενμ πμζμζηυ ηςκ ηαθθζενβμφιεκςκ εζδχκ (87,3%) απμηεθμφκ μζ εηήζζεξ ηαθθζένβεζεξ (ζζηδνά, ηηδκμηνμθζηά θοηά, ιπμζηάκζα, παηάηεξ ηαζ ηδπεοηζηά). Οζ δεκδνχδεζξ ηαθθζένβεζεξ ηαηαθαιαάκμοκ πενίπμο 8% ηδξ βεςνβζηήξ βδξ, εκχ ηαθθζενβμφκηαζ ηαζ θίβα αιπέθζα. Δζηυκα 7 Καθθζένβεζεξ ζζηδνχκ ημκηά ζηζξ Θεζάθεξ. 32

Ζ βεςνβζηή βδ ζοβηεκηνχκεηαζ ζπεδυκ ελ μθμηθήνμο ζημ ακαημθζηυ ηιήια ημο κδζζμφ. Απυ ημ ζφκμθμ ηςκ ηαθθζενβεζχκ ανδεφμκηαζ ιυκμ 995 ζηνέιιαηα. διακηζηυ νυθμ παίγεζ δ βεςιμνθμθμβία ημο κδζζμφ, πμο πανμοζζάγεζ μνζζιέκα ζδζαίηενα παναηηδνζζηζηά. Σα εδάθδ ημο κδζζμφ είκαζ ζδζαίηενα παναβςβζηά, βζαηί θυβς ηδξ δθαζζηεζαηήξ ημοξ πνμέθεοζδξ είκαζ πθμφζζα ζε ιέηαθθα. Δζηυκα 8 Κηήια ημκηά ζηζξ Θεζάθεξ. Δζηυκα 9 Δηιεηαθθεφζεζξ ηαζ εηηάζεζξ (ζε πμζμζηυ) ηαηά είδμξ ηαθθζένβεζαξ. Σμ ζδιακηζηυ πνυαθδια πμο ακηζιεηςπίγεζ μ βεςνβζηυξ ηθάδμξ ηδξ πενζμπήξ είκαζ δ έθθεζρδ ανδεουιεκδξ βδξ. Ζ αφλδζδ ηδξ ανδεουιεκδξ βδξ εα είπε εοενβεηζηά απμηεθέζιαηα βζα ηδκ ημπζηή μζημκμιία, αθμφ εα αφλακε ηδκ επάνηεζα ζε βεςνβζηά είδδ βζα ηδκ ηάθορδ ηςκ ημπζηχκ ακαβηχκ, εκχ επζπνυζεεηα εα αεθηίςκε ζδιακηζηά ημ βεςνβζηυ εζζυδδια. Έκα άθθμ ζδιακηζηυ πνυαθδια είκαζ δ έθθεζρδ ηοπμπμίδζδξ, πνμαμθήξ ηαζ πνμχεδζδξ ηςκ πνμσυκηςκ. Σμ πνυαθδια αοηυ αέααζα είκαζ οπανηηυ ζε υθεξ ηζξ αβνμηζηέξ πενζμπέξ. ηδκ πενίπηςζδ ηδξ Μήθμο υιςξ ηα βεςνβζηά πνμσυκηα 33