ΓΔΝΗΚΟ ΛΤΚΔΗΟ ΓΑΣΟΤΝΖ «Παραδοσιακοί οικισμοί και πέτρα» ΥΟΛΗΚΟ ΔΣΟ 2011-2012
Με έκπλεπζε απφ ηνλ παξαδνζηαθφ νηθηζκφ ηεο Αλδξίηζαηλαο Ν. Ζιείαο, γλσζηφ σο «πέηξηλε πνιηηεία», θαηά ην ζρνιηθφ έηνο 2012-2013, επηιέμακε λα πινπνηήζνπκε ην πνιηηηζηηθφ πξφγξακκα κε ηίηιν «Παξαδνζηαθνί νηθηζκνί θαη πέηξα». ην πξφγξακκα ζπκκεηείραλ νη καζεηέο ηεο Β ηάμεο ηνπ Γεληθνχ Λπθείνπ Γαζηνχλεο : Αιεμαλδξήο Γηνλχζηνο, Βνχξηζε Άξηεκηο, Γηαλλαθνπνχινπ Αλησλία, Γηαλλαθνπνχινπ Δηξήλε, Γεξαζηκνπνχινπ Βαζηιηθή, Γεσξγηηζνγηαλλάθνπ Διέλε, Γηαλλέιεο Άξεο, Εέδαο Γεκήηξεο-Θεφδσξνο, Θσκφπνπινο Γεκήηξεο, Καπεηαλάθεο Κσλζηαληίλνο, Καπφηαο Βαζίιεο, Καξηψξεο Ησάλλεο, Καξλέδεο Γεκήηξεο, Κεραγηάο Παλαγηψηεο, Κνηζπθάθε Έιελα, Κνπκπαξνχιε Παξαζθεπή, Λάιαο πχξνο, Λαγθαδηλφο Γεψξγηνο, Λαγθαδηλφο Γηνλχζηνο, Ληαθνπνχινπ Εσή, Λνπθνπκάθηαο Ησάλλεο, Μάληεο Παλαγηψηεο, Μνχγηνπ Μαξία-Παξαζθεπή, Μπνχγνο πχξνο, Πεηξνπνχινπ Άλλα, Πεηξνπνχινπ Γηνλπζία, Πεηξνπνχινπ Δπηπρία, Πεηξνπνχινπ Νηθνιέηηα, Ρνχηζεο Κσλζηαληίλνο, θνξδάθε Μαξίλα, Σζαθνπηάθνπ Θενδψξα-Άλλα, Υαιηθηάο Κσλζηαληίλνο, Υαξαιάκπνπο Μαλψιεο. Τπεχζπλεο θαζεγήηξηεο: Γηαηξά Καηίλα ΠΔ 06, Απνζηνινπνχινπ Πνιπμέλε ΠΔ 05. 2
ηνρνζεζία ηφρνο ηεο πινπνίεζεο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ πξνγξάκκαηνο ήηαλ ε γλσξηκία κε παξαδνζηαθνχο πέηξηλνπο νηθηζκνχο θαη ε θαηαλφεζε ηεο ρξήζεο ηεο πέηξαο σο πιηθνχ ηδηαίηεξα δηαδεδνκέλνπ θαη ελαξκνληζκέλνπ κε ην πεξηβάιινλ. ηε δηάξθεηα ηεο έξεπλάο καο, δψζακε έκθαζε ζηελ αλάδεημε ηεο πέηξαο ζε ζηνηρείνπ πνιηηηζκνχ ζην θαζεκεξηλφ γίγλεζζαη ησλ αλζξψπσλ ζε ζπλάξηεζε κε ηελ αηζζεηηθή θαη νηθνλνκηθή ηνπο δξαζηεξηφηεηα. Μεζνδνινγία Ζ αλαδήηεζε πξαγκαηνπνηήζεθε κε ηελ νκαδνζπλεξγαηηθή κέζνδν θαη πεξηειάκβαλε κειέηε βηβιίσλ γηα ηελ παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή θαη ζπιινγή πιεξνθνξηψλ θαη θσηνγξαθηθνχ πιηθνχ απφ δηάθνξεο πεξηνρέο -λεζησηηθέο θαη επεηξσηηθέο- ηεο Διιάδαο. Πιεξνθνξίεο ζπγθεληξψζακε θαη απφ ην δηαδίθηπν θάλνληαο αλαθνξά ζηε ρξήζε ηεο πέηξαο ζε πεξηνρέο ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ. Πξαγκαηνπνηήζακε έξεπλα πεδίνπ ζηε δηάξθεηα ηεο εθπαηδεπηηθήο καο επίζθεςεο ζηα Ησάλληλα θαη ηελ Κφληηζα. Πην ζπγθεθξηκέλα μελαγεζήθακε ζην Κέληξν Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο Κφληηζαο φπνπ επηζθεθζήθακε ην ραξαθηεξηζηηθφ πέηξηλν γεθχξη ηεο. ηε δηάξθεηα πξνβνιήο νπηηθναθνπζηηθνχ πιηθνχ ελεκεξσζήθακε γηα ηε ζρέζε ηεο πέηξαο κε ηνπο ληφπηνπο ζην πέξαζκα ησλ ρξφλσλ θαη ην ξφιν ηεο ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη ηε δσή ησλ θαηνίθσλ. 3
ΔΗΑΓΩΓΖ Ζ πέηξα σο ζηνηρείν πνιηηηζκνχ Σελ πέηξα ρξεζηκνπνηεί ν πξντζηνξηθφο άλζξσπνο γηα ηελ θαηαζθεπή ησλ πξψησλ φπισλ θαη εξγαιείσλ, νδεγψληαο ηνπο κειεηεηέο ζηελ νλνκαζία Παιαηνιηζηθή θαη Νενιηζηθή επνρή. Ζ πέηξα ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ θαηαζθεπή ηεηρψλ, ηαθηθψλ κλεκείσλ, λαψλ, έξγσλ ηέρλεο θαη θαηνηθηψλ. Με ηελ πέηξα «παιεχεη» θαη ν αγξφηεο πξνζπαζψληαο λα θαζαξίζεη ην ρσξάθη ηνπ αιιά θαη λα ρξεζηκνπνηήζεη ην θαηλνκεληθά άρξεζην πιηθφ γηα λα ρηίζεη μεξνιηζηέο θαη λα ζπγθξαηήζεη ην ρψκα ζηελ πεξίνδν ησλ βξνρνπηψζεσλ ή γηα λα νξίζεη ηα ζχλνξά ηνπ. Πέηξα θαη νηθνλνκία Γε ζρεηίδεηαη κφλν κε ηελ αγξνηηθή δσή ε πέηξα αιιά θαη κε άιινπο θιάδνπο ηεο πξσηνγελνχο θαη δεπηεξνγελνχο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Πξφθεηηαη γηα ηελ εμνξπθηηθή δξαζηεξηφηεηα θαη ηηο ζπγγελεχνπζεο κε απηήλ βηνηερληθέο θαη βηνκεραληθέο δξαζηεξηφηεηεο. Δδψ αλήθεη θαη ε νηθνδνκηθή δξαζηεξηφηεηα ελψ ην εκπφξην ηεο πέηξαο απνηειεί ήδε απφ ην 7000 π.υ. παξάγνληα νηθνλνκηθήο άλζεζεο γηα ηα λεζηά ησλ Κπθιάδσλ. ηελ Πάξν θαη ζε άιια λεζηά ησλ Κπθιάδσλ ππάξρνπλ πεξηνρέο κε ην φλνκα «θακίληα»: ην αζβεζηνιηζηθφ πέηξσκα θαη ηα κάξκαξα κεηαηξέπνληαη ζε αζβέζηε. Ο νςηδηαλφο ηεο Μήινπ θαη ν ραιαδίαο γίλνληαη φπιν, εξγαιείν θαη ηαμηδεχνπλ ζην Αηγαίν σο πξψηε χιε. Πέηξα θαη ηέρλε Σν κάξκαξν ζκηιεχηεθε απφ ην ηερλίηε θαη καο έδσζε δείγκαηα χςηζηεο ηέρλεο φπσο ε Αθξνδίηε ηεο Μήινπ θαη ν Δξκήο ηνπ Πξαμηηέιε πνπ θηηάρηεθαλ απφ παξηαλφ κάξκαξν. Σα θπθιαδηθά εηδψιηα είλαη θη απηά ζκηιεκέλα απφ παξηαλφ θαη λαμηψηηθν κάξκαξν. Ο ζρηζηφιηζνο ζηα ρέξηα ηνπ ιατθνχ αξρηηέθηνλα θαη ηερλίηε έγηλε αλεκφκπινο, πεξηζηεξηψλαο, πεδνχια θαη θαηνηθία. Αιιά θαη έκπλεπζε ηνπ πνηεηή: ν Οδπζζέαο Διχηεο ζην Άμηνλ Δζηί κηιά γηα ην ζθιεξφ ραιαδία θαη ηνλ θπθιαδίηηθν ζρηζηφιηζν θαη ν Γηψξγνο εθέξεο γηα ηηο πέηξεο ησλ Μπθελψλ θαη ηεο αληνξίλεο. Σν ζξπιηθφ δεκνηηθφ ηξαγνχδη αλαθέξεηαη ζηελ «αλζξσπνζπζία» γηα ηε ζεκειίσζε ηνπ γεθπξηνχ ηεο Άξηαο πνπ «νιεκεξίο ην ρηίδαλε, ην βξάδπ γθξεκηδφηαλ». Ζ πέηξα ζηα ρέξηα ησλ ηαιαληνχρσλ επεηξσηψλ καζηφξσλ γίλεηαη έξγν ηέρλεο θαη ηαμηδεχεη ζηα κήθε θαη ηα πιάηε ηνπ ειιαδηθνχ ρψξνπ δηδάζθνληαο ηελ αξκνλία θαη ην ζεβαζκφ ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ. 4
Πέηξα θαη δσή Πέηξα, ραιίθη, ρνριίδη, ζθχξνλ (θχξνο), μέξα, ρνπιάθηα, βξάρνο, ιίζνο, θξνθάια, ιηζάξη. Ολνκαζίεο πνπ πεξηγξάθνπλ έλα βαζηθφ ζηνηρείν ηεο ίδηαο ηεο δσήο ζε πνιιέο κνξθέο θαη αέλαν κεηαζρεκαηηζκφ. Δδψ θαη 4 δεθαεηίεο ν ρεκηθφο θαη κεραληθφο Σδέηκο Λφβινθ θαη ε βηνιφγνο Ληλ Μαξγθνχιηο δηαηχπσζαλ γηα ηνλ θφζκν ηε ιεγφκελε ζεσξία ηεο Γαίαο : Ο πιαλήηεο καο θαη ηα πιάζκαηα ηνπ απνηεινχλ έλα εληαίν απηνξξπζκηδφκελν ζχζηεκα πνπ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη έλα κεγάιν έκβην φλ, έλαο νξγαληζκφο. Ζ "θηινζνθία" απηή δελ είλαη θαζφινπ λέα. ηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη ε ίδηα κε απηή πνπ νη Πξνζσθξαηηθνί θηιφζνθνη απνθάιπςαλ κε ινγηθφ ηξφπν. Μνηάδεη πνιχ κε ηηο κπζνινγίεο φισλ ησλ ιαψλ γηα ηε ζεά Γε πνπ γέλλεζε φια ηα νξαηά θαη αφξαηα πιάζκαηα. Απφ ηελ ειιεληθή ζεά Γαία άληιεζε ζήκεξα ην φλνκα ηεο. χκθσλα κε ηνλ Λφβινθ, νη δσληαλνί νξγαληζκνί αλαλεψλνπλ θαη ξπζκίδνπλ ζπλερψο ηε ρεκηθή ηζνξξνπία ηνπ αέξα, ησλ ζαιαζζψλ θαη ηνπ εδάθνπο, γηα λα εμαζθαιίζνπλ ηε ζπλέρηζε ηεο χπαξμήο ηνπο. Ο Λφβινθ ζεσξεί ηε Γαία έλαλ απηνζηαζεξνπνηνχκελν κεραληζκφ, απνηεινχκελν απφ ζπλδπαζκέλα δσληαλά θαη κε δσληαλά φληα-νξγαληζκνχο θαη θπζηθά πεξηβάιινληα- πνπ αιιεινεπεξεάδνληαη, κε ηξφπνπο πνπ δηαηεξνχλ ηε ζρεηηθά ζηαζεξή ζεξκνθξαζία ηεο γεο θαη ηε ρεκηθή ηεο ηζνξξνπία, ζε φξηα πνπ επλννχλ ηε δσή. Με άιια ιφγηα: ε γε δεη. Οη πέηξεο δνπλ. Σα δσληαλά φληα γίλνληαη ληηξηθά άιαηα, ρψκα θαη απηά δίλνπλ πέηξα. Ζ πέηξα κε ηε ζεηξά ηεο δεκηνπξγεί θαη επηηξέπεη ηελ αλάπηπμε ηεο δσήο. 5
Αλδξίηζαηλα: ε πέηξηλε πνιηηεία Ζ πφιε ηεο Αλδξίηζαηλαο ραξαθηεξηζκέλε σο πέηξηλε πνιηηεία βξίζθεηαη ζηελ νξεηλή δψλε ηεο Οιπκπίαο ζην λνκφ Ζιείαο. Δίλαη θηηζκέλε κε παξαδνζηαθήο αξρηηεθηνληθήο πέηξηλα δηαηεξεηέα θηίξηα, βξχζεο θαη ιηζφζηξσηα θαιληεξίκηα, ηδηαίηεξεο αηζζεηηθήο θαη ηζηνξηθήο αμίαο, κε έληνλε ηνπξηζηηθή δξαζηεξηφηεηα θπξίσο ηνπο ζεξηλνχο κήλεο. ηελ Αλδξίηζαηλα ππάξρνπλ θεξπγκέλα ηζηνξηθά κλεκεία φπσο ε Σξαλή Βξχζε ζην θέληξν ηεο πφιεο θαη θιηκαθσηά θαιληεξίκηα, θαζψο επίζεο θαη πνιιά δεκνηηθά θαη ηδησηηθά δηαηεξεηέα θηίξηα. Σν Λανγξαθηθφ Μνπζείν Αλδξίηζαηλαο, ε Νηθνινπνχιεηνο Βηβιηνζήθε θαη ν αξραίνο Ναφο ηνπ Δπηθνχξηνπ Απφιισλα απνηεινχλ πφιν έιμεο γηα ηνλ επηζθέπηε. Ζ πξνβνιή ζηνηρείσλ φπσο ε παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή ηεο Αλδξίηζαηλαο έρεη ζαλ απνηέιεζκα ηελ ηνπξηζηηθή ηεο αλάδεημε θαη ηελ ηφλσζε ηεο νηθνλνκίαο ηεο. 6
Ήπεηξνο: ε θνηηίδα ησλ καζηφξσλ Σν ζχλνιν ηεο ειιεληθήο παξαδνζηαθήο αξρηηεθηνληθήο θηηάρηεθε απφ ηνπο ιατθνχο, αλψλπκνπο αξρηηέθηνλεο. Απηνί νη παξαδνζηαθνί ηερλίηεο, νξγαλσκέλνη ζε νκάδεο, ηαμίδεπαλ απφ πεξηνρή ζε πεξηνρή θαη έρηηδαλ ηα θηίξηα, ηηο γέθπξεο, ηηο βξχζεο, ηνπο κχινπο θαη θάζε άιιε θαηαζθεπή ησλ παξαδνζηαθψλ νηθηζκψλ. Σν γεγνλφο φηη νη ίδηνη άλζξσπνη δεκηνπξγνχζαλ, ζε φιν ηνλ ειιεληθφ ρψξν, εμεγεί, ελ κέξεη, ηα θνηλά ραξαθηεξηζηηθά ηα νπνία εκθαλίδνληαη ζηελ παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή δηαθνξεηηθψλ πεξηνρψλ. Ζ Ήπεηξνο είλαη θνηηίδα ησλ καζηφξσλ, νη νπνίνη πξνέξρνληαη απφ ηξεηο πεξηνρέο: ηα ρσξηά ηεο Κφληηζαο, ηα Σδνπκέξθα θαη ηνπο Υνπιηαξάδεο. Σα παιηφηεξα καζηνξνρψξηα είλαη ε Ππξζφγηαλλε θαη ε Βνχξκπηαλε (Κφληηζα). Γελ είλαη ηπραίν φηη παηξίδα ησλ καζηφξσλ απνηεινχλ ηα πην νξεηλά θαη βξαρψδε ρσξηά, ηα νπνία δελ έρνπλ εδάθε θαηάιιεια γηα θαιιηέξγεηεο, κε απνηέιεζκα νη θάηνηθνί ηνπο λα ζηξέθνληαη ζηελ νηθνδνκηθή, θπξίσο ηέρλε (αιιά θαη ηε δσγξαθηθή θαη ηελ μπινγιππηηθή), πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζνπλ ηα απαξαίηεηα θαη λα επηβηψζνπλ. Αληίζεηα, ρσξηά φπσο ηα βιαρνρψξηα - ε Κιεηζνχξα, ε ακαξίλα, ην Νπκθαίν, ην Μέηζνβν, θ.α. ρηηζκέλα θνληά ζε θαηάιιεια επηιεγκέλα βνζθνηφπηα (γηα ηηο αλάγθεο ηεο θηελνηξνθίαο) δελ έδσζαλ καζηφξνπο - ε αλάπηπμε ηεο θηελνηξνθίαο εμαζθάιηδε ηελ επηβίσζε θαη επνκέλσο δελ γελλνχζε ηελ αλάγθε γηα ηελ αλάπηπμε ηεο νηθνδνκηθήο ηέρλεο. Ζ δσή ζηα καζηνξνρψξηα ηεο Κφληηζαο ήηαλ γεληθά δχζθνιε θαη θησρηθή - ρακειφ νηθνλνκηθφ θαη κνξθσηηθφ επίπεδν, ζθιεξή δνπιεηά αληξψλ θαη γπλαηθψλ, ιίγνη πινχζηνη θάηνηθνη, αιιειεγγχε ησλ νηθνγελεηψλ ησλ καζηφξσλ. Σν επάγγεικα ηνπ ρηίζηε δελ ήηαλ θεξδνθφξν, κε εμαίξεζε ηνλ πειεθάλν ίζσο (πειεθεηήο ηεο πέηξαο) θαη ηνλ πξσηνκάζηνξα - ν κφλνο πνπ κπνξνχζε λα αγνξάζεη ην ζηηάξη ηεο ρξνληάο 7
θαη ν πην κνξθσκέλνο απφ ηνπο καζηφξνπο. Οη καζηφξνη ήηαλ ηειείσο ακφξθσηνη ή είραλ ηειεηψζεη ην δεκνηηθφ. Μεηά μεθηλνχζαλ ηα ηαμίδηα. Ζ ακνηβή ησλ καζηφξσλ, παξαδνζηαθά, γηλφηαλ κε ηε κνηξαζηά ησλ θεξδψλ κε ππνινγηζκφ ηε ζπκβνιή ηνπ θάζε έλα ζε εξγαζία, εξγαιεία θαη δψα. Μεηαγελέζηεξα, ε ακνηβή γηλφηαλ κε κεξνθάκαην. Ζ νξγάλσζε ησλ καζηφξσλ Οη ιατθνί νηθνδφκνη ήηαλ νξγαλσκέλνη ζε ζπληερλίεο (ζπλάθηα ή ηζλάθηα) - κπνπινχθηα (ηνχξθηθα: Boluk = ζπληξνθηά, ιφρνο). Οη νλνκαζίεο ησλ ζπληερληψλ ησλ καζηφξσλ - ρηηζηάδσλ δηαθέξνπλ απφ ηφπν ζε ηφπν. ηελ Ήπεηξν νλνκάδνληαη Κνπδαξαίνη. Οη ρηίζηεο ησλ πέηξηλσλ γεθπξηψλ εηδηθά, νλνκάδνληαη θηνππξνπιήδεο (ηνχξθηθα: Kopru = γεθχξη). Ζ καζεηεία ζηελ νηθνδνκηθή ηέρλε μεθηλνχζε απφ ηελ ειηθία ησλ 15εηψλ πεξίπνπ. Πεξλνχζε απφ γεληά ζε γεληά, ζηνλ ηφπν ηεο δνπιεηάο, ζηα εξγαζηήξηα θαη ζηα γηαπηά, ππφ ηελ επίβιεςε ηνπ αξρηηερλίηε (πξσηνκάζηνξα). Σαπηφρξνλα κε ηε καζεηεία ζην επάγγεικα γηλφηαλ θαη ε πλεπκαηηθή αγσγή ηνπ καζεηεπφκελνπ νηθνδφκνπ. Μάζαηλε ηελ ηνπηθή παξάδνζε θαη ην πσο λα θξαηά θαη λα πξνζαξκφδεη ζηα έξγα ηνπ ηα δσληαλά ζηνηρεία ηεο παξάδνζεο, ζπκβάιινληαο έηζη ζηελ εμέιημε θαη ηε ζπλέρηζή ηεο. Μάζαηλε επίζεο λα θαηαλνεί ηελ πνιππινθφηεηα ησλ θπζηθψλ ζηνηρείσλ θαη ηηο ζρέζεηο αλάκεζα ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ θαη ην έξγν ηνπ. Απηφ ηνπ επέηξεπε λα θαηαλνεί θαιχηεξα ηηο δπλαηφηεηεο θαη ηνπο πεξηνξηζκνχο ησλ δνκηθψλ πιηθψλ (ηα νπνία έπαηξλε απφ ην άκεζν θπζηθφ πεξηβάιινλ). πρλά εξρφηαλ ζε επαθή κε άιινπο πνιηηηζκνχο, εμαηηίαο ησλ ηαμηδηψλ, γεγνλφο πνπ εκπινχηηδε ηηο γλψζεηο ηνπ θαη ηνλ έθεξλε ζε επαθή κε νκφηερλνχο ηνπ κε ηνπο νπνίνπο είρε ηελ επθαηξία λα αληαιιάμεη απφςεηο. 8
Ηεξαξρία θαη εηδηθφηεηεο ηερληηψλ Δπηθεθαιήο ηνπ κπνπινπθηνχ ήηαλ ν πξσηνκάζηνξαο. Απηφο είρε ηελ επζχλε φιεο ηεο νκάδαο, ηεο πιεξσκήο ησλ κηζζψλ, ηνπ θιεηζίκαηνο ησλ ζπκθσληψλ, ησλ ζπκβνιαίσλ, ηεο εχξεζεο δνπιεηψλ, θ.ι.π. Ο πξσηνκάζηνξαο ήηαλ εξγνιάβνο θαη εξγνδφηεο θαη ζπλέηαηξνο. Ήηαλ ζπλήζσο θαη άξηζηνο πειεθάλνο - ηερλίηεο ηεο πέηξαο. Οη πειεθάλνη ήμεξαλ ηηο ηδηνηξνπίεο ηνπ πιηθνχ θαη πσο λα ην ρεηξηζηνχλ, θηηάρλνληαο αξηζηνπξγήκαηα. Ο πξσηνκάζηνξαο έδηλε ζε γεληθέο γξακκέο ην ζρέδην ηνπ ζπηηηνχ ζε ζπλεξγαζία κε ηηο επηζπκίεο ηνπ ηδηνθηήηε. Κπξίσο φκσο, έπξεπε λα είλαη θαιφο ζην θνπκάλην. Αθνινπζνχζαλ νη ηερλίηεο θαη νη θάιθεο (ηα ηζηξάθηα). Σελ ηεξαξρία κπνξνχζε θάπνηνο λα ηελ δηαβεί ζηαδηαθά. Ζ πξναγσγή απφ ηε κία βαζκίδα ζηελ επφκελε γηλφηαλ πάληα ππφ ηελ απζηεξή επίβιεςε ηνπ πξσηνκάζηνξα. Έλα κπνπινχθη πεξηειάκβαλε δηάθνξεο εηδηθφηεηεο: πειεθάλνο, ρηίζηεο, ληακαξηδήο ή καληεκηδήο, ηαβαλαηδήο ή ηαβαληδήο (καξαγθφο), αζβεζηάο, ζθαιηζηήο, κπνγηαηδήο, ηζηξάθη (ιαζπνπαίδη). Οη καξαγθνί ήηαλ απηνί νη νπνίνη έθηηαρλαλ νπνηαδήπνηε μχιηλε θαηαζθεπή ηνπ θηηξίνπ (παηψκαηα, ηαβάληα, παξάζπξα, πφξηεο, έπηπια, θ.ι.π.). Αλ δελ ππήξραλ ζθαιηζηάδεο έθαλαλ θαη ηα ζθαιίζκαηα. Οη ζθαιηζηάδεο (ηαιηαδφξνη) έθηηαρλαλ μπιφγιππηα - ηαβάληα θαη κεζάληξεο θπξίσο ζηα ζπίηηα, θαζψο θαη ηέκπια εθθιεζηψλ. Δπηπιένλ, ππήξραλ θαη νη δσγξάθνη, νη νπνίνη εξρφηαλ φηαλ νινθιεξσλφηαλ ε θαηαζθεπή, γηα λα δηαθνζκήζνπλ ην εζσηεξηθφ ηνπ ζπηηηνχ (μχιηλεο επηθάλεηεο, ηαβάληα, ληνπιάπηα, ηνίρνπο, θ.ι.π.). εκαληηθφ ζηνηρείν ηνπ κπνπινπθηνχ ήηαλ θαη ηα δψα (κνπιάξηα), ηα νπνία ρξεζίκεπαλ γηα ηε κεηαθνξά ησλ πιηθψλ (πέηξεο απφ ην ληακάξη) θαη ζπλφδεπαλ ηελ νκάδα. Δπηπιένλ, γηα ηνλ εμνπιηζκφ θαη ηελ θαηαζθεπή ησλ κχισλ εξγάδνληαλ εηδηθνί καζηφξνη, νη ζθεπαξλάδεο, νη νπνίνη πξνέξρνληαλ απφ ην Μέηζνβν ή ηε Βειηζίζηα. Ο κάζηνξαο δελ κπνξνχζε λα θχγεη απφ ην κπνπινχθη. Γελ ηνλ πξνζιάκβαλε θαλέλα άιιν κπνπινχθη, ζχκθσλα κε θξπθή ζπκθσλία ησλ πξσηνκαζηφξσλ. Πνιιέο θνξέο ππήξρε θφληξα αλάκεζα ζηνλ πξσηνκάζηνξα θαη ηνπο καζηφξνπο, κε αξλεηηθή επίπησζε ζηελ πνηφηεηα ηεο δνπιεηάο. κσο, πνιινί πξσηνκάζηνξεο δνχιεπαλ καδί κε ηνπο καζηφξνπο θαη είραλ θαιέο θαη δίθαηεο ζρέζεηο καδί ηνπο. Γηλφηαλ ε θαηαλνκή ηεο δνπιεηάο κε ηε ζχκθσλε γλψκε φισλ θαη ην ρεηκψλα γιεληνχζαλ φινη καδί. Παξά ην φηη νη καζηφξνη δελ θέξδηδαλ ηθαλνπνηεηηθά ρξήκαηα θαη πνιινί ήζειαλ λα θχγνπλ απφ ηε καζηνξηθή, δελ ην έθαλαλ. Ίζσο ιφγσ ηεο ρακειήο κφξθσζεο ή απφ άιιε αηηία. Απηνί πνπ ακείβνληαλ θαιχηεξα ήηαλ νη ζθαιηζηάδεο 9
θαη νη ηαιηαδφξνη, γηαηί δνχιεπαλ ζε πινπζηφζπηηα θαη δελ έκελαλ ρσξίο δνπιεηά. Οη δσγξάθνη επίζεο ακείβνληαλ θαιά αιιά είραλ ιηγφηεξεο δνπιεηέο απφ ηνπο ηαιηαδφξνπο. Απφ ηνπο καζηφξνπο ην ςειφηεξν κεξνθάκαην ην είραλ νη πειεθάλνη. Φαίλεηαη φηη ε ηθαλφηεηα ζην ρηίζηκν ήηαλ σο έλα βαζκφ έκθπηε - κηθξά παηδηά έρηηδαλ θαιχβεο θαη εηθνλνζηάζηα. Οη καζηφξνη δνχιεπαλ θαη ζε κεγάιε ειηθία, αθφκα θαη ζηα 80 ηνπο ρξφληα. Σα ηερληθά κέζα θαη ηα εξγαιεία πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ ήηαλ πνιχ απιά, γεγνλφο πνπ ηνλίδεη αθφκε πεξηζζφηεξν ηελ αμηνζχλε ηνπο. Ο ζεζκφο ησλ ζπληερληψλ έρεη πνιχ παιηέο ξίδεο - θαη ζπλερίζηεθε θαη θάησ απφ ηνλ ηνπξθηθφ δπγφ. Ο ζεζκφο εμππεξεηνχζε ηνπο Σνχξθνπο, νη νπνίνη είραλ λα θάλνπλ κε έλαλ ππεχζπλν γηα ηελ είζπξαμε θφξσλ ή ηελ γξήγνξε δεκηνπξγία ηερληθψλ έξγσλ (ζπίηηα, δξφκνη, γέθπξεο, θ.ι.π.). ηηο δηάθνξεο πφιεηο θαη ηα ρσξηά ππήξραλ ηα βηνηερληθά ζπλάθηα, ηα νπνία ελίνηε ζπλελψλνληαλ ζε κεγαιχηεξα (ζε επξχηεξεο πεξηνρέο) έηζη ψζηε λα εθκεηαιιεχνληαη πην απνδνηηθά θαη λα κνλνπσινχλ ηα έξγα. Σν ηζλάθη ησλ καζηφξσλ - ρηηζηάδσλ ζηα Γηάλλελα ήηαλ ην πην πνιπάξηζκν ηεο Ζπείξνπ. Απνηεινχληαλ απφ 450 πεξίπνπ καζηφξνπο. Ζ ζπλζεκαηηθή γιψζζα ησλ καζηφξσλ Έλα πνιχ ηδηαίηεξν ζηνηρείν ησλ καζηφξσλ ήηαλ ε κπζηηθή, ζπλζεκαηηθή γιψζζα ηελ νπνία έθηηαρλαλ, ρξεζηκνπνηνχζαλ κεηαμχ ηνπο θαη κεηέδηδαλ απφ γεληά ζε γεληά. Ζ γελεζηνπξγφο αηηία απηνχ ηνπ ηξφπνπ επηθνηλσλίαο αλάγεηαη ζηελ θηψρεηα θαη ηελ αλάγθε ησλ αλζξψπσλ απηψλ λα εμαζθαιίζνπλ ηα απαξαίηεηα γηα ηελ επηβίσζε ηεο νηθνγέλεηαο κέζα ζε κηθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα θαη θάησ απφ δχζθνιεο ζπλζήθεο. Ζ εξγαζία ηνπο απνηεινχζε ην κνλαδηθφ κέζν ζπληήξεζεο ησλ νηθνγελεηψλ ηνπο - γπλαίθεο, παηδηά, γνλείο, γέξνη, άξξσζηνη, ζπλεπψο απηή έπξεπε λα πξνζηαηεπζεί, λα παξακείλεη δειαδή γλσζηή ε ηέρλε αλάκεζα ζηελ νκάδα, ζηελ ζπληερλία. Να κε καζεπηνχλ ηα κπζηηθά ζε πνιινχο θαη δηεθδηθήζνπλ πεξηζζφηεξνη ηε δνπιεηά. Ζ κπζηηθή επαγγεικαηηθή γιψζζα δηθαηνινγεί θαη ηελ εμεηδίθεπζε ελφο νιφθιεξνπ ρσξηνχ ζην επάγγεικα ηνπ κάζηνξα - ρηίζηε (έηζη κφλν κπνξνχζε λα παξακέλεη κπζηηθή ε γιψζζα). Ζ αλάγθε ινηπφλ ησλ καζηφξσλ λα επηθνηλσλνχλ κπζηηθά κεηαμχ ηνπο, δίρσο λα επηηξέπνπλ ζε θάπνηνλ έμσ απφ ην ζπλάθη λα δηεηζδχζεη ζηα κπζηηθά ηεο δνπιεηάο ηνπο νδήγεζε ζηε δεκηνπξγία ζπληερληαθψλ δηαιέθησλ ηα θνπδαξίηηθα ή θνπδαξαίτθα. 10
Έζηκα ησλ καζηφξσλ ηαλ νη ρηίζηεο ηειείσλαλ ην ζθάςηκν ησλ ζεκειίσλ θαη ηνπνζεηνχζαλ ην πξψην αγθσλάξη ζθάδαλε έλα θνπξκπάλη (δψν) γηα λα γίλεη ην αληέηη (γηα ην θαιφ). πρλφηεξα έζθαδαλ έλαλ θφθνξα. Κακηά θνξά έζθαδαλ ηέζζεξηο θφθνξεο, ζηηο ηέζζεξηο γσλίεο ηνπ ζπηηηνχ, γηα λα ζηεξηψζεη θαιχηεξα. Απφ ην ζθαγκέλν δψν δελ έηξσγαλ πνηέ νη λνηθνθχξεδεο ηνπ ζπηηηνχ (ην είραλ γηα θαθφ) - κφλν ην ζπλάθη. πρλά έξηρλαλ θαη λνκίζκαηα, ράιθηλα ή αζεκέληα, πάλσ ζηα ζεκέιηα γηα λα βξνληίζνπλ ηα θαινξίδηθα. Σα λνκίζκαηα ηα έπαηξλε ν πξσηνκάζηνξαο (αθνχ άθελε κεξηθά ζηα ζεκέιηα). ζν θαηξφ δηαξθνχζε ε ζεκειίσζε ηνπ ζπηηηνχ, νη λνηθνθπξαίνη δελ θνηκφηαλ απφ θφβν κήπσο ερζξνί ηνπο ξίμνπλ κάγηα ζηα ζεκέιηα. Φξνπξνχζαλ ην ζπίηη λχρηα κέξα. Οη γπλαίθεο έθνβαλ θιαδηά θξαληάο θαη ηα θξεκνχζαλ πάλσ απφ ηελ θχξηα είζνδν ηνπ ζπηηηνχ γηα λα είλαη γεξνί ζαλ ηελ θξαληά νη άληξεο ζην ηαμίδη θαη λα γπξίζνπλ γεξνί. Σα κπαμίζηα ή ην ξίμηκν ηωλ καληειηώλ ή ηα καλδειώκαηα, ήηαλ έζηκν κε ην νπνίν κάδεπαλ δψξα απφ φιν ην ρσξηφ, φηαλ, αθνχ ηειείσλαλ ηε ζηέγε, χςσλαλ δχν πξφρεηξνπο ζηαπξνχο ζηνιηζκέλνπο κε ινπινχδηα θαη ηέλησλαλ ζρνηλί αλάκεζά ηνπο. ην ζρνηλί θξεκνχζαλ ηα δψξα, ζπλήζσο καληήιηα ή ξνχρα. Με ην ηειείσκα ηνπ ζπηηηνχ ην έζηκν επέβαιε ην δηαθέηη - πινχζην γεχκα κε ζθαρηφ. Σα ηαμίδηα ησλ καζηφξσλ (πξννξηζκνί, δηάξθεηα, ηειεηνπξγηθφ, αλαρψξεζε - επηζηξνθή) Οη καζηφξνη ηαμίδεπαλ ζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο Διιάδαο θαη ηνπ εμσηεξηθνχ. Σν πνπ ηαμίδεπαλ είλαη ζεκαληηθφ γηαηί εμεγεί ηηο επηξξνέο πνπ δέρνληαλ. Γηαπηζηψλεηαη φηη ην ηνπηθφ πεξηβάιινλ επηδξά ζηνλ ηξφπν ρηηζίκαηνο, γεγνλφο πνπ ζεκαίλεη φηη κάιινλ δελ ππήξραλ "ζρνιέο" αιιά πξνζαξκνγή ησλ καζηφξσλ ζηηο ηνπηθέο 11
ζπλζήθεο. Οη νκάδεο ησλ καζηφξσλ - ρηηζηάδσλ μεθηλνχζαλ ην ηαμίδη ηνπο ακέζσο κεηά ηελ Απνθξηά. Ζ δνπιεηά είρε απφ πξηλ ζπκθσλεζεί απφ ηνλ πξσηνκάζηνξα. Ζ απνδεκία δηαξθνχζε κέρξη ηα κέζα ηνπ Ννέκβξε πεξίπνπ, νπφηε ε νκάδα επέζηξεθε ζην ρσξηφ. Ζ νκάδα μεθηλνχζε πξηλ ηα μεκεξψκαηα. ινη νη ζπγγελείο αθνινπζνχζαλ κέρξη ηελ άθξε ηνπ δξφκνπ γηα λα ηνπο μεπξνβνδίζνπλ. ηαλ ε νκάδα ράλνληαλ, ε νηθνγέλεηα επέζηξεθε ζην ρσξηφ. ην γπξηζκφ, νη γπλαίθεο άθελαλ λα ηξέρεη λεξφ ζην δξφκν, γηα λα αθήζεη ρλάξηα - ζχκθσλα κε ην έζηκν - ψζηε λα βξεη ν αθέληεο ην δξφκν λα γπξίζεη πίζσ. Ζ αλαρψξεζε ηνπ κπνπινπθηνχ ήηαλ ζπλαηζζεκαηηθά θνξηηζκέλν γεγνλφο, ελψ ε επηζηξνθή ηνπ αληίζεηα, εμαηξεηηθά ραξνχκελν. Ζ εκεξνκελία ηνπ γπξηζκνχ ήηαλ γλσζηή. ιν ην ρσξηφ πεξηκέλεη λα ππνδερηεί ηελ νκάδα, κε ραξέο, ηξαγνχδηα, γιέληη θαη θαγεηφ. Οη καζηφξνη επηζηξέθνπλ κε δψξα γηα ηελ νηθνγέλεηα - θνπζηάλη γηα ηε γπλαίθα, ηζαξνχρηα γηα ην γην, καληήιη γηα ηελ θφξε. Μαδί θέξλνπλ θαη ηνλ γθόξν (κεγάιν βφδη γηα ην θξέαο ηνπ ρεηκψλα). Δθθιεζία ζηελ Ππξζφγηαλλε Οη δηαδξνκέο ησλ καζηφξσλ έρνπλ ζεκαζία γηαηί θαλεξψλνπλ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εμαπιψλνληαη νη ηνπηθέο ηερληθέο ρηηζίκαηνο, ε ηνπηθή κνξθνινγία ησλ θηηζκάησλ, νη επηξξνέο νη νπνίεο κεηαθέξνληαη απφ μέλεο πεξηνρέο. πλήζσο φκσο νη καζηφξνη έρηηδαλ ζχκθσλα κε ηηο ζπλήζεηεο ηνπ ηφπνπ ηνπο, ηα πιηθά πνπ έβξηζθαλ ζηνλ ηφπν ηνπ έξγνπ θαη ηηο επηζπκίεο ηνπ ηδηνθηήηε. Σν θηίξην ηνπ Δζλνινγηθνχ Μνπζείνπ Ζπεηξσηψλ Μαζηφξσλ ζηελ Ππξζφγηαλλε ηελ Ππξζφγηαλλε ιεηηνπξγεί ην Δζλνινγηθφ Μνπζείν Ζπεηξσηψλ Μαζηφξσλ. ην κνπζείν ππάξρεη ζπάλην πιηθφ απφ ηελ θαζεκεξηλή δσή ησλ καζηφξσλ, ηηο ζπλζήθεο 12
ηεο δνπιεηάο ηνπο θαη ηα ηαμίδηα ηνπο. Τπάξρνπλ πάλσ απφ 2.000 απνηππψζεηο, ζρέδηα θαη θσηνγξαθίεο ησλ θαηαζθεπψλ απφ φιε ηελ Διιάδα θαη ην εμσηεξηθφ. Πεξηιακβάλεη επίζεο θηηάπηα θαη ζπκθσλεηηθά δνπιεηάο, ηεθηέξηα ινγαξηαζκψλ γηα ηα κεξνθάκαηα, νκφινγα θαη ζπλαιιαγκαηηθέο, δηαβαηήξηα, πξνζσπηθά εκεξνιφγηα θαη αιιεινγξαθία κε ηελ νηθνγέλεηα, θαζψο θαη παιηά εξγαιεία, ζρέδηα εξγαιείσλ θαη ζρέδηα ρξήζεο ηνπο κε ζεκεηψζεηο θαη παξαηεξήζεηο παιηψλ καζηφξσλ. Δπίζεο ραξηνγξαθήζεηο δξνκνινγίσλ ησλ κπνπινπθηψλ κε βάζε ηηο καξηπξίεο παιηψλ καζηφξσλ θαη θπξαηδήδσλ (κεηαθνξέσλ). Οη θαηαζθεπέο θαη ηα έξγα ησλ καζηφξσλ ηεο Κφληηζαο είλαη ηφζα πνιιά θαη πνηθίια, ψζηε δίθαηα έκεηλε ε θξάζε φηη απηνί "έρηηζαλ ηνλ θφζκν". Όςσζαλ ιακπξά κνλαζηήξηα φπσο: ε κνλή ηεο Εέξκαο, ε κνλή ηνκίνπ, ε κνλή ηεο Παλαγηάο Μνιπβδνζθέπαζηεο, πεξίηερλεο εθθιεζίεο φπσο: ηνπ Αγίνπ Νηθνιάνπ Ππξζφγηαλλεο θαη πιήζνο άιιεο, θακπαλαξηά φπσο ζηε Φηιηππηάδα θαη ζηε Γεκεηζάλα, ζεξάγηα παζάδσλ ζην ρψξν ηεο Ζπείξνπ θαη ηεο Αιβαλίαο, ζπίηηα αξρνληηθα θαη απιά. Ηεξά Βαζηιηθή θαη ηαπξνπεγηαθή Μνλή Παλαγίαο Μνιπβδνζθέπαζηεο Γεθχξηα θαηαπιεθηηθά, αησξνχκελα πάλσ απφ νξκεηηθά πνηάκηα: κνλφηνμα φπσο ηεο Κφληηζαο, δίηνμα φπσο ηνπ Κάληζηθνπ θαη ηξίηνμα φπσο ηνπ Εαγνξίνπ. Πέηξηλεο βξχζεο, ζπλήζσο ζην θέληξν ηνπ ρσξηνχ, ηφπν ζπλάληεζεο ησλ γπλαηθψλ γηα άληιεζε λεξνχ ή γηα πιχζηκν ησλ ξνχρσλ. Σν γεθχξη ηνπ Κφθνξνπ ζην Ζιηνρψξη Εαγνξίνπ 13
Έθηηαμαλ κχινπο, θνχξλνπο θαη πέηξηλα πεγάδηα, αλαγθαία ζηελ θαζεκεξηλή ηνπο δσή. Αθφκα θαη θάξνπο έθηηζαλ φπσο απηφο ζην Λνπηξάθη ζην Ζξαίν αθξσηήξην, θαη απφ ηηο αξρέο ηνπ 20νχ αηψλα έβαιαλ ηε ζθξαγίδα ηνπο ζε πνιιά έξγα ηεο Αζήλαο, φπσο ε απνπεξάησζε ηνπ λανχ ηεο Παλαγηάο Υξπζνζπειηψηηζζεο, ε πξφζνςε ηεο Δζληθήο Σξάπεδαο, ην λνζνθνκείν "Δπαγγειηζκφο". Έξγν Κνληηζησηψλ καζηφξσλ είλαη θαη ην ξνιφη ηεο πιαηείαο ησλ Ησαλλίλσλ, ε Παξεγνξήηηζζα ηεο Άξηαο θαη άιια. Σν γεθχξη ηεο Πιάθαο ηηο ΖΠΑ (Νηηηξφηη) θαη ζηελ Πεξζία Ζπεηξψηεο κάζηνξνη έθαλαλ εξγαζίεο δηάλνημεο ζηδεξνδξνκηθψλ γξακκψλ ή έθηηζαλ γέθπξεο. ΖΠΑ, Νηηηξφηη. Ζπεηξψηεο κάζηνξνη ζε εξγαζίεο θαηαζθεπήο ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο ην 1927 Γεθχξηα Γχν θφβνπο είρε πάληα ν Ζπεηξψηεο. Απφ ηε κηα ηνπο ιεζηέο θαη απφ ηελ άιιε ην θαθφ ζπλαπάληεκα κε αδηάβαηα πνηάκηα. Καη αλ γηα ηνπο πξψηνπο δελ κπνξνχζε λα θάλεη ηίπνηε, γηα ηα δεχηεξα, νλεηξεπφηαλε γεθχξηα πέηξηλα πνπ έπξεπε βέβαηα λα ζηήζεη κφλνο ηνπ. Γηα ηνπο Κνπδαξαίνπο κάζηνξεο ην ρηίζηκν ηνπ γεθπξηνχ απνηεινχζε μερσξηζηή πεξίπησζε. Σα έξγα ηνπο δελ πξνέξρνληαλ απφ θαλέλα ζρεδηαζηήξην, αιιά ραξάδνληαλ επί ηφπνπ κε κφλν κέηξν ηνλ άλζξσπν θαη ηηο αλάγθεο ηνπ. Σα έξγα ησλ ιατθψλ αξρηηεθηφλσλ καξηπξνχλ επηκέιεηα, γλψζε θαη πείξα ζηνραζηηθνχ θαιιηηέρλε. Καη νη αξεηέο απηέο ηνπο έδηλαλ ην αίζζεκα ηνπ κέηξνπ ζε ζεκείν πνπ ε πξνζσπηθφηεηά ηνπο δελ επεξέαζε απηάξεζθα ην δεκηνχξγεκά ηνπο. Αλ ε 14
απηαπάξλεζε απηή ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπο ζβήλεη ηε κλήκε ησλ ιατθψλ αξρηηεθηφλσλ, δίλεη σζηφζν ζηα έξγα ηνπο αμία ηζηνξηθή πνπ ξηδψλεη θαη ηαπηίδεηαη κε ηελ εζληθή θιεξνλνκηά. Μνλφηνμα, δίηνμα, πνιχηνμα, γεθχξηα επεηξψηηθα, δεκηνπξγήκαηα πνπ βξίζθνληαη ζηελ παξάδνζε ηνπ ηφπνπ καο. Πέηξηλα φια ηνπο θαη ζνισηά, θαηαζθεπέο απφ ηνπο πεξίθεκνπο καζηφξνπο, ηνπο άξρνληεο ηεο πέηξαο πνπ βξήθαλ ην ζσζηφ κέηξν, κε απνηέιεζκα λα κεηνπζησζνχλ ζε έξγα ηέρλεο. Απηά ηα γεθχξηα απισκέλα ζηελ Διιάδα θαη εηδηθά ζηελ Ήπεηξν κε ην ηφζν άγξην θαη άγνλν ηφπν, εκπινχηηζαλ θαη πξνέθηεηλαλ ην επεηξψηηθν ηνπίν. Δπεηδή αθξηβψο δελ ππήξμαλ μέλα πξφηππα θαη πεηξαζκφο γηα κίκεζε, αιιά θαη νχηε ηα ηερληθά εθείλα κέζα, θξαηήζεθε ε ζρέζε ρψξνπ θαη δεκηνπξγεκάησλ ηνπ αλζξψπνπ, ηνπίνπ θαη γεθπξηνχ. Σα έξγα ησλ ιατθψλ αξρηηεθηφλσλ καξηπξνχλ επηκέιεηα, γλψζε θαη πείξα ζηνραζηηθνχ θαιιηηέρλε. Φαλεξψλνπλ ηελ πίζηε, ηελ αγάπε θαη ην ζεβαζκφ πνπ έηξεθαλ πξνο ηελ ηέρλε ηνπο. Καη νη αξεηέο απηέο ηνπο έδηλαλ ην αίζζεκα ηνπ κέηξνπ ζε ζεκείν πνπ ε πξνζσπηθφηεηά ηνπο δελ επεξέαζε απηάξεζθα ην δεκηνχξγεκα ηνπο, νχηε δέζπνδε ζε βάξνο ηεο νπζηαζηηθήο αμίαο ηνπ έξγνπ", φπσο ζεκεηψλεηαη ζηε "Λατθή Διιεληθή Αξρηηεθηνληθή" ηνπ Πάλνπ Νηθνιή Σδειέπε. χκθσλα κε ην Αξρείν Ζπεηξψηηθσλ Γεθπξηψλ, ν αξηζκφο γεθπξηψλ πνπ έρνπλ θαηαγξαθεί θαη κειεηεζεί ζηνλ επξχηεξν ρψξν ηεο Ζπείξνπ είλαη 431, εθ ησλ νπνίσλ ζην λνκφ Ησαλλίλσλ θηάλνπλ ηα 295. "ζα έκαζα λα κάζεηο θαη φζα έπαζα λα πάζεηο" Οη έγγξαθεο καξηπξίεο γηα ηελ θαηαγσγή ησλ αείκλεζησλ θηεηφξσλ - καζηφξσλ είλαη ειάρηζηεο. Γελ θπλήγεζαλ ηελ πζηεξνθεκία θαη έηζη δελ δηαζψζεθε ην "επνίεη", εθηφο θάπνηαο ρξνλνινγίαο πνπ ζπλήζηδαλ λα ζθαιίδνπλ ζηα ππέξζπξα ησλ ζπηηηψλ. Αλ φκσο ηα γξαπηά ηεθκήξηα είλαη ειάρηζηα, άθζνλεο είλαη νη παξαδφζεηο. Σα παιαηφηεξα πέηξηλα ζπίηηα ηεο ηεξεάο Διιάδαο, ηεο Δχβνηαο, ηεο Θεζζαιίαο, ηεο Μαθεδνλίαο, ηεο Θξάθεο, ηεο Μηθξάο Αζίαο θηίζζεθαλ θαηά ην πιείζηνλ απφ Ζπεηξψηεο, ηφληδε ν ηζηνξηθφο Κψζηαο Φαιηάηηο. Οη Κνπδαξαίνη ηερλίηεο απφ ηελ Κφληηζα θαπρηφληνπζαλ φηη ηα παιηφηεξα θαη ηα θαιχηεξα ζπίηηα θαη ηα δεκφζηα κέγαξα ηεο Αζήλαο θαη ηνπ Πεηξαηά ηα έθηηζαλ απηνί. Ο ηχπνο ηνπ ζηξεξθνγάιαξνπ ζπηηηνχ, κε ηνμσηέο αςίδεο ζηηο πφξηεο θαη ηα παξάζπξα, είλαη αζθαιψο επεηξψηηθνο. 15
"Σα κπνπινχθηα ησλ καζηφξσλ θνληά ζηα 1935, είραλ ιηγνζηέςεη. Δίρε ζπάζεη ην παιηφ, δελ έβγαδαλ ιεθηά. Ληγφζηεςαλ θαη νη θαινί πειεθάλνη. α λα πνχκε ζηέξεςε ε πεγή. Απφ εθεί θαη χζηεξα θαλέλαο δελ έκαζε πειέθεκα. Μφλν κπεηά θαη θαινχπηα μέξνπλ νη θαηλνχξγηνη φκαζηνξνη. ηα ρακέλα, δελ είλαη ηέρλε ηα ηζηκέληα. Σφηε πνπ ιεο θαη κε ην Μεηαμά χζηεξα, ράιαζαλ ηα κπνπινχθηα, ράιαζε θαη ε ηέρλε θαη άξρηζε ν θαζέλαο λα δνπιεχεη γηα πάξηε ηνπ."( δηήγεζε ηνπ κάζηνξα Σάθε Γθνπληή,1974). "Ο κέιισλ γηα λα δεκηνπξγήζεη λενειιεληθή αξρηηεθηνληθή αο ξσηήζεη ηνπο θαιθάδεο (Κάιθαο= ν πξαθηηθφο αξρηηέθηνλαο ζηα ηνπξθηθά), αο ζπκβνπιεπηεί πξψηα απηνχο πνπ ζηα ρσξηά θαη ην ζρέδην δίλνπλ θαη ρηίδνπλ ζπίηηα, αο ηνπο ξσηήζεη κε πνην ηξφπν ρηίδνπλ θαη έπεηηα αο πξνζπαζήζεη λα ηειεηνπνηήζεη ηελ ηέρλε ηνπο". (Η. Γξαγνχκεο, Νενειιεληθφο πνιηηηζκφο). Σν γεθχξη ηεο Άξηαο Σν Γεθχξη ηεο Άξηαο (ζηελ ιατθή παξάδνζε γηνθχξη ηεο Άξηαο) είλαη ιηζφθηηζηε γέθπξα ηνπ πνηακνχ Αξάρζνπ ηνπ 17νπ αηψλα κ.υ. ζηελ πφιε ηεο Άξηαο πνπ έγηλε παζίγλσζηε απφ ην νκψλπκν ζξπιηθφ δεκνηηθφ ηξαγνχδη πνπ αλαθέξεηαη ζηελ "εμ αλζξσπνζπζίαο" ζεκειίσζή ηνπ. Ο ίδηνο φξνο απνηειεί επίζεο ζχγρξνλε κεηαθνξηθή έθθξαζε φηαλ αλαθέξνληαη έξγα ηα νπνία αξγνχλ λα νινθιεξσζνχλ φπσο θαη ζην ζξχιν ηνπ ηξαγνπδηνχ ("Οιεκεξίο ην ρηίδαλε, ην βξάδπ εγθξεκηδόηαλ"). Σν πέηξηλν γεθχξη ηεο Άξηαο, είλαη ην πην μαθνπζηφ ζηελ Διιάδα θαη απηφ βέβαηα ην ρξσζηάεη ζην ζξχιν γηα ηε "ζπζία ηεο γπλαίθαο ηνπ πξωηνκάζηνξα", πνπ ε ιατθή κνχζα ηνλ έθαλε ηξαγνχδη. Ζ αξρηθή θαηαζθεπή ηνπ γεθπξηνχ ηνπνζεηείηαη ζηα ρξφληα ηεο θιαζηθήο Ακβξαθίαο επί βαζηιέσο Πχξξνπ Α. Απηφ είλαη θπζηθφ, δεδνκέλνπ φηη ζε απηά ηα κέξε αλαπηχρζεθε αμηφινγνο πνιηηηζκφο απφ ηα πξνρξηζηηαληθά αθφκε ρξφληα. πλεπψο, νη αξραίνη Ακβξαθηψηεο είραλ αλάγθε λα θαηαζθεπάζνπλ ζην ζεκείν απηφ θάπνην πέξαζκα, γεθχξη, έξγν πνπ αζθαιψο ζα βειηηψζεθε ζηα Διιεληζηηθά ρξφληα, φηαλ ν βαζηιηάο Πχξξνο Α έθαλε ηελ Ακβξαθία πξσηεχνπζα ηνπ θξάηνπο ηνπ, θη αθφκε αξγφηεξα - ζηα ξσκατθά ρξφληα - κε ηελ άλζεζε ηεο δηπιαλήο Νηθφπνιεο θαη ηελ αχμεζε ηεο εκπνξηθήο θίλεζεο. Σε ζεκεξηλή ηνπ κνξθή, ην Γεθχξη ηεο Άξηαο απέθηεζε ην έηνο 1602-1606. Οη πιεξνθνξίεο αλαθέξνπλ φηη ηε ρξεκαηνδφηεζε ηεο θαηαζθεπήο ηνπ Γεθπξηνχ ηεο Άξηαο έγηλε απφ έλαλ Αξηηλφ παληνπψιε, ηνλ Ησάλλε Θηαθνγηάλλε ή Γπθηνθάγν, ν νπνίνο πξνθαλψο είρε εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη είρε ελδηαθέξνλ γηα ηε δηάβαζε 16
ηνπ Αξάρζνπ πνηακνχ απφ ηα κνπιάξηα κε ηα θνξηία ηνπ. Γπζηπρψο ηα ζηνηρεία πνπ καο παξέρνπλ νη αξραίεο πεγέο είλαη ειάρηζηα θαη γη' απηφ είκαζηε αλαγθαζκέλνη λα ζηεξηρζνχκε γηα ηε κειέηε ηνπ ζην ίδην ην θηίζκα. Σν ζεκεξηλφ κήθνο ηνπ πέηξηλνπ γεθπξηνχ ηεο Άξηαο θηάλεη ηα 145κ., θαη ην πιάηνο ηνπ είλαη 3,75κ. Οη ηέζζεξηο εκηθπθιηθέο θακάξεο δελ έρνπλ θακία ζπκκεηξία κεηαμχ ηνπο. Σα βάζξα ηνπ είλαη θηηζκέλα κε κεγάινπο θαλνληθνχο ιίζνπο θαηά ην ηζνδνκηθφ ζχζηεκα, κε επίζηεςε, έηζη πνπ ζπκίδνπλ ηνηρνπνηία ειιεληζηηθψλ κεγάξσλ. Απηή ινηπφλ ε δνκή ησλ βάζξσλ καξηπξεί φηη ην γεθχξη ζεκειηψζεθε θαηά ηνπο ειιεληζηηθνχο ρξφλνπο, θαη - θαηά ηελ άπνςε ηνπ κειεηεηή Γηάλλε Σζνχηζηλνπ - πηζαλφηαηα είλαη έξγν ηνπ Πχξξνπ Α (3νο π. Υ. αηψλαο). χκθσλα κε δηαπηζηψζεηο ηνπ Φ. Πέηζα, αξραηνιφγνπ πνπ παξαθνινχζεζε ηηο εθζθαθέο γηα ηε ζηήξημε ζηδεξέληαο γέθπξαο πιάη ζηελ παιηά ζηα ρξφληα ηεο θαηνρήο, ην ίδην ρηίζηκν ζπλερίδεηαη κέρξη ηα θαηψηαηα ζεκέιηα ηνπ γεθπξηνχ. Πάλσ ζ' απηά ηα βάζξα, θαηά ηελ άπνςε νξηζκέλσλ κειεηεηψλ, θηίζηεθαλ θαηά ηε Βπδαληηλή επνρή (πξψηε πεξίνδνο ηνπ Γεζπνηάηνπ ηεο Ζπείξνπ) ή θαηά ηελ άπνςε άιισλ ζηελ πξψηε κεηαβπδαληηλή πεξίνδν, ηέζζεξηο κεγάιεο θακάξεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ παξεκβιήζεθαλ ζηα πνδαξηθά ηνπο θαζψο θαη ζηα αθξηλά ζθέιε ηνπ γεθπξηνχ νθηψ ζπλνιηθά κηθξά ηνμσηά αλνίγκαηα, γηα λα δηνρεηεχνληαη ηα λεξά ζε πεξίπησζε πιεκκχξαο. Ζ ηνηρνπνηία ηεο αλσδνκήο είλαη νκνηφκνξθε κε κηθξνχο θαλνληθνχο ιίζνπο. Φαίλεηαη φηη ε κεγαιχηεξε θακάξα, πνπ ιφγσ ηνπ αλνίγκαηφο ηεο ήηαλ πεξηζζφηεξν επηζθαιήο, απφ άγλσζηε αηηία γθξεκίζηεθε θαη μαλαρηίζηεθε ζηελ ηνπξθνθξαηία, θαη είλαη αθξηβψο απηή ε αλαθαηαζθεπή ηεο ςειήο θακάξαο πνπ γέλλεζε ην ζξχιν ηεο ζηνίρεησζεο ηεο γπλαίθαο ηνπ πξσηνκάζηνξα θαη ην αληίζηνηρν δεκνηηθφ ηξαγνχδη. χκθσλα κε ζσζκέλεο γξαπηέο καξηπξίεο ε θαηαζθεπή απηή έγηλε ην έηνο 1612, νη εξγαζίεο θξάηεζαλ ηξία ρξφληα, κέρξη ην 1615 θαη ε λέα θακάξα έγηλε αθφκε ςειφηεξε. Σν Λανγξαθηθφ Μνπζείν Άξηαο πνπ βξίζθεηαη αθξηβψο δίπια ζηε γέθπξα ήηαλ ην παιηφ Οζσκαληθφ Σεισλείν θαη θηίζηεθε κε ζρέδηα ηνπ γλσζηνχ αξρηηέθηνλα Δξλέζηνπ Σζίιεξ. Οη θάηνηθνη πεξλνχζαλ απφ ηελ Αλαηνιηθή Διιεληθή πιεπξά ζηελ Γπηηθή Οζσκαληθή κε ρξήζε δηαβαηεξίνπ, κέρξη ην έηνο 1912.Σν έηνο 1881 φηαλ απειεπζεξψζεθε de jure (κε ζπκθσλία) ε Άξηα, ην γεθχξη ήηαλ ην ζχλνξν ηεο ειεχζεξεο Διιάδαο κε ηελ ηνπξθνθξαηεκέλε Διιάδα. Σν Λανγξαθηθφ Μνπζείν Άξηαο, αξρηθά ρξεζηκνπνηήζεθε σο Οζσκαληθφ θπιάθην ηεο Γέθπξαο θαη αξγφηεξα, κεηά ην έηνο 1881 σο κεζνξηαθφο ζηαζκφο, Σεισλείν ησλ Σνχξθσλ. ην ηέινο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 πιάη ζηα αξραία βάζξα πξνζηέζεθαλ θαη ηζηκεληέληα - αηζζεηηθά εθηξψκαηα - γηα ηε ζηήξημε μχιηλεο αξρηθά γέθπξαο, ηελ νπνία νη Γεξκαλνί θαηαθηεηέο, ελίζρπζαλ κε ζηδεξνδνθνχο γηα ηε δηέιεπζε ησλ νρεκάησλ ηνπο. ηηο 23 επηεκβξίνπ 1944 φηαλ νη Γεξκαλνί λαδί απνρψξεζαλ, δηέηαμαλ λα αλαηηλαρζεί ην πέηξηλν Γεθχξη ηεο Άξηαο, αιιά ν γεξκαλφο ζακπνηέξ 17
πξνθαλψο εθηίκεζε ην κέγεζνο ηνπ εγθιήκαηνο, δελ ππάθνπζε ζηε δηαηαγή θαη ην γεθχξη ζψζεθε. Άιιε άπνςε αλαθέξεη φηη θάπνηνο Γεξκαλφο ζηξαηηψηεο Λνχληβηρ, κάιινλ αξραηνιφγνο, γχξηζε θξπθά πίζσ θαη απελεξγνπνίεζε ηνλ εθξεθηηθφ κεραληζκφ. Σν έηνο 1945 θαηαζθεπάζζεθε θαλνληθή ζηδεξνγέθπξα ε νπνία ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο ρνλδξνεηδείο ηζηκεληνβάζεηο ηεο θαηέζηξεςε ηε βφξεηα φςε ηνπ παιηνχ γεθπξηνχ. Μφιηο πξηλ ιίγα ρξφληα, ηελ δεθαεηία ηνπ 80, επί επνρήο ππνπξγνχ Πνιηηηζκνχ Μειίλαο Μεξθνχξε, απαιιάρηεθε ην κλεκείν απ' απηνχο ηνπο «θαθνήζεηο φγθνπο» ηνπ θαη κε ηηο εξγαζίεο ζηεξέσζεο μαλαβξήθε ηελ αξρηθή ηνπ ιάκςε. Έγηλαλ ζεκαληηθέο ζηεξεσηηθέο εξγαζίεο θαη πνιιέο ηζηκεληελέζεηο. Μεηά ηελ θαηαζθεπή ηνπ πδξνειεθηξηθνχ θξάγκαηνο ηεο ΓΔΖ ζην Πνπξλάξη ηνπ Πέηα, απφ νβηεηηθή Δηαηξεία θαηά ηα έηε 1976-1981 δελ ππάξρεη πιένλ ζπλερήο ξνή ζην πνηάκη ηνπ Αξάρζνπ. Σν έηνο 1983 ιφγσ ηεο αθαλφληζηεο ξνήο πδάησλ ην γεθχξη δηέηξεμε ζαλάζηκν θίλδπλν θαη ηφηε ηνπνζεηήζεθαλ ζεηξέο απφ ελζχξκαηεο θξνθάιεο ζηνλ ππζκέλα ηεο θνίηεο. ηελ αλαηνιηθή φρζε ηνπ Αξάρζνπ θνληά ζηελ αξρή ηεο γέθπξαο, ζψδεηαη ν κεγάινο πιάηαλνο ηνπ Αιή Παζά. Λέγεηαη φηη ζηνλ ίζθην ηνπ θαζφηαλ ν Αιή Παζάο Σεπειελιήο θαη απνιάκβαλε θξεκαζκέλνπο απ' ηα θιαδηά ηνπ φζνπο είρε θαηαδηθάζεη ζε ζάλαην κε απαγρνληζκφ. 1950 Σν Γεθχξη ηεο Άξηαο Φσηνγξαθηθφ Αξρείν Δζληθνχ Μνπζείνπ Μπελάθε ' απηφ ην καθάβξην ζέακα καο κεηαθέξεη ην δεκνηηθφ ηξαγνχδη: «Τη έρεηο θαεκέλε πιάηαλε θαη ζηέθεηο καξακέλνο κε ηηο ξηδνύιεο ζην λεξό; Αιή παζάο επέξαζε θαη δελ κπνξώ λα πηώ».ζ γέθπξα απηή, θαηά ηνλ Υξνλνγξάθν ηεο Ζπείξνπ, είλαη θηίζκα ησλ πξν Υξηζηνχ Ρσκατθψλ ρξφλσλ. χκθσλα φκσο κε κεξηθέο παξαδφζεηο, θηίζζεθε φηαλ ε Άξηα έγηλε πξσηεχνπζα πφιε ζην Γεζπνηάην ηεο Ζπείξνπ ίζσο θαη επί Γεζπφηε Μηραήι Β Γνχθα. Ωο ρξνλνινγία νηθνδφκεζεο θέξεηαη ην 1602 ή ην 1606. Καηά ην δεκνηηθφ ηξαγνχδη πνπ αλήθεη ζηα άζκαηα ηνπ αθξηηηθνχ θχθινπ, 1300 θηίζηεο, 60 καζεηέο, 45 κάζηνξνη (κεραληθνί) ππό ηνλ Αξρηκάζηνξα, πξνζπαζνύζαλ λα θηίζνπλ ηε γέθπξα ηεο νπνίαο ηα ζεκέιηα θάζε πξωί ήηαλ θαηεζηξακκέλα. Σειηθψο -ζχκθσλα κε ηε ιατθή παξάδνζε- έλα πηελό κε αλζξώπηλε θωλή γλωζηνπνίεζε πωο γηα λα ζηεξηώζεη ε γέθπξα απαηηείηαη ε αλζξωπνζπζία ηεο ζπδύγνπ ηνπ Πξωηνκάζηνξα. Σν νπνίν θαη έγηλε κε θαηάξεο πνπ θαηαιήγνπλ ζε επρέο. 18
Σν ηξαγνχδη απηφ είλαη γξακκέλν ζε δεθαπεληαζχιιαβν. Ζ ηζηνξηθή έξεπλα δηαηππψλεη φηη ν ζξχινο απηφο έθξπβε πνιιά ρξφληα κηα ηζηνξηθή αιήζεηα γηα ηελ πεξηνρή ηεο Άξηαο θαη γεληθφηεξα ηεο Ζπείξνπ. ηαλ ρξεηάζηεθε λα πεξάζεη απφ ηε πεξηνρή κεγάιε δχλακε ηνπξθηθνχ ζηξαηνχ δεηήζεθε ε βνήζεηα ησλ θαηνίθσλ γηα ηε δεκηνπξγία κηαο γέθπξαο. Σφηε πξνζηξέμαλε πάξα πνιινί δειψλνληαο φηη γλσξίδνπλ λα θηίδνπλ, πξνθεηκέλνπ λα θεξδίζνπλ θάπνηα εχλνηα. Οη θάηνηθνη έκαζαλ φκσο ην ζθνπφ γηα ηνλ νπνίν ζα πέξλαγε ην ηνπξθηθφ αζθέξη θαη πήγαηλαλ ηε λχθηα θαη γθξέκηδαλ φ,ηη ηελ πξνεγνχκελε νη ίδηνη είραλ θηηάμεη. Οη Σνχξθνη δήηεζαλ λα κάζνπλ γηαηί αξγεί ηφζν πνιχ ην έξγν, εθείλνη απάληεζαλ φηη ηειηθά είλαη ζηνηρεησκέλν ην κέξνο πηζηεχνληαο φηη νη Σνχξθνη ή δελ ζα πεξλνχζαλ ή φηη ζα επέζηξεθαλ. Σφηε ν ηνχξθνο δηνηθεηήο (πνπιάθη) δηέηαμε ηε ζχιιεςε ηνπ Πξσηνκάζηνξα θαη ηεο γπλαίθαο ηνπ θαη ηε ζαλάησζή ηνπο. Έηζη θνβνχκελνη φινη νη άιινη εκπιεθφκελνη ζην έξγν ηεο αλέγεξζεο Έιιελεο γηα ηε ηχρε πνπ ζα ηνπο πεξίκελε, έζπεπζαλ θαη νινθιήξσζαλ ην γεθχξη ζπλνδεχνληαο κε θαηάξεο ην ηνπξθηθφ αζθέξη. Μεηά φκσο ηελ εζλεγεξζία ηνπ 1821 θαη αλακέλνληαο ηελ απειεπζέξσζή ηνπο απφ ηνλ ειιεληθφ ζηξαηφ (αδειθφ ζηε μεληηηά) νη πξνεγνχκελεο θαηάξεο έγηλαλ επρέο. Παξαδνζηαθά θηίζκαηα ηεο Ζπείξνπ Παιηφο λεξφκπινο ζηε Μεγάιε Γφηηηζα Καιαξίηεο 19
Βξχζε ζηε Λεπηνθαξπά Εαγνξίνπ Κηίζκα ζην Αλζνρψξη Ήπεηξνο θαη παξαδνζηαθή αξρηηεθηνληθή Ζ ιατθή αξρηηεθηνληθή ηεο Ζπείξνπ, παξά ηηο επηκέξνπο ηνπηθέο κνξθνινγηθέο ηδηαηηεξφηεηεο, εκθαλίδεη θνηλά ραξαθηεξηζηηθά ζε φιεο ηηο νξεηλέο πεξηνρέο. Οη κνξθέο ησλ θηηξίσλ ελζσκαηψλνληαη αξκνληθά ζην γχξσ θπζηθφ πεξηβάιινλ, ελψ ε δηάηαμή ηνπο ζην ρψξν, φπσο θαη ε επηινγή ηεο ρσξνζέηεζεο ησλ νηθηζκψλ, γίλνληαη κε θξηηήξηα ην θπζηθφ αλάγιπθν, ηνλ πξνζαλαηνιηζκφ, ηε ζέα θαη θαζνξηζηηθνχο θνηλσληθνχο ιφγνπο (άκπλα, πνιηηηθνί, ζξεζθεπηηθνί, θ.ι.π. ιφγνη). Οηθηζκνί ηελ πιεηνςεθία ηνπο νη νηθηζκνί δελ δεκηνπξγνχληαη απφ ην κεδέλ, αιιά πξνέξρνληαη απφ ηε ζηαδηαθή ζπλέλσζε δηάζπαξησλ νηθηζηηθψλ κνλάδσλ - ε παξαδνζηαθή θαηνηθία ήηαλ κηα κνλάδα πνπ ζηέγαδε ηελ νηθνγέλεηα (δηεπξπκέλε νηθνγέλεηα) θαιχπηνληαο αλάγθεο ζηέγεο θαη εξγαζίαο. πλήζσο νη νηθηζκνί απνηεινχληαη απφ ζπγγελεηαθέο νκάδεο, γεσξγνθηελνηξνθηθέο, νξγαλσκέλεο ζε κηθξνθνηλσλίεο. Τπάξρνπλ ιίγα νξγαλσκέλα ηζειηγθάηα ηα νπνία πιαηζηψλνληαη απφ κηθξνθηελνηξφθνπο, πνπ εμαξηνχλ απφ απηά ηελ επηβίσζε θαη ηελ αλαπαξαγσγή ηνπο. Ζ κεηάβαζε ζηελ εμειηγκέλε θνηλσληθή νξγάλσζε, ε νπνία πξνήιζε απφ ηε ζπλέλσζε δηαθνξεηηθψλ νηθηζκψλ ζε έλα θέληξν - δηνηθεηηθή κνλάδα γίλεηαη θαηά ηελ Σνπξθνθξαηία, γηα ιφγνπο άκπλαο, αζθάιεηαο, επηβίσζεο (νη αλάγθεο ιεηηνπξγίαο ηνπ νζσκαληθνχ ζπζηήκαηνο ππαγφξεπαλ επίζεο ηε ζχζηαζε θνηλνηήησλ - έιεγρνο, είζπξαμε θφξσλ). Ζ παξαρψξεζε πξνλνκίσλ απφ ηνπο Σνχξθνπο, εμαζθαιίδεη ηελ ιεηηνπξγία θαη θνηλσληθή εμέιημε ησλ θνηλνηήησλ. Πηζαλά, ε πξψηε εληαία θνηλνηηθή κνξθή δεκηνπξγείηαη ηνλ 17ν αη. Οη νξεηλέο θνηλφηεηεο απνηεινχλ θαη θαηαθχγην ησλ δησγκέλσλ απφ ηα πεδηλά, νηθνγελεηψλ. πρλά, ε απμαλφκελε πιεζπζκηαθή ζπγθέληξσζε δεκηνπξγεί πξφβιεκα επηβίσζεο (αλεπάξθεηα θπζηθψλ πφξσλ) κε απνηέιεζκα ην πέξαζκα ζηελ ηερληθή εμεηδίθεπζε. Έηζη εκθαλίδνληαη νιφθιεξα ρσξηά λα εμεηδηθεχνληαη ζε θάπνηα ηέρλε - νηθνδνκηθή, μπινγιππηηθή, δσγξαθηθή, κε ηελ θηελνηξνθία θαη γεσξγία λα απνηεινχλ ζπκπιεξσκαηηθνχο πφξνπο. Πνιενδνκηθή νξγάλσζε ησλ νηθηζκψλ. Ζ δηάηαμε ησλ νηθηζκψλ είλαη ζπλήζσο, κνλνθεληξηθή - ηα θηίξηα αλαπηχζζνληαη γχξσ απφ κηα θεληξηθή πιαηεία. Κνληά ζην θέληξν βξίζθνληαη ηα πινπζηφηεξα ζπίηηα, ζηηο ακέζσο επφκελεο δψλεο ηα ιατθά, ελψ ζηελ πεξίκεηξν ηνπ νηθηζκνχ 20
θαηνηθνχλ νη ιηγφηεξν πξνλνκηνχρεο θνηλσληθέο νκάδεο - νη γχθηνη ζπλήζσο, νη νπνίνη είλαη θπξίσο νξγαλνπαίρηεο ζηα ηνπηθά παλεγχξηα. ηε δψλε απηή ζπλππάξρνπλ θαηνηθίεο κε εξγαζηήξηα (ζηδεξνπξγνί, καξαγθνί, ρηίζηεο, κνπζηθνί) ρσξνζεηεκέλα ζε εθηάζεηο πνπ δελ πξνζθέξνληαη γηα θαιιηέξγεηεο (αλήιηαγεο πιαγηέο), ελψ ζηα φξηα ηνπ νηθηζκνχ θαη ζε θαηάιιεια επηιεγκέλα εδάθε βξίζθνληαη ηα ρσξάθηα κε ηηο γεσξγηθέο θαιιηέξγεηεο. Γχξσ απφ ηελ θεληξηθή πιαηεία βξίζθνληαη ηα δεκφζηα θηίξηα, ηα νπνία είλαη ζεκαληηθά κεγαιχηεξα απφ ηα ζπίηηα θαη ηδηαίηεξα πξνζεγκέλα ζηελ θαηαζθεπή. Μνξθνινγηθά αθνινπζνχλ ηνπο ίδηνπο θαλφλεο δφκεζεο. Σα δεκφζηα θηίξηα ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πιαηεία ζπλζέηνπλ ην θέληξν ηεο δεκφζηαο δσήο. Δθεί γίλνληαη φιεο νη θνηλσληθέο εθδειψζεηο ηνπ ρσξηνχ, εθεί γίλεηαη ε αγνξά θαη νη εκπνξηθέο ζπλαιιαγέο, νη πνιηηηθέο ζπγθεληξψζεηο ησλ θαηνίθσλ, νη γηνξηέο θαη νη ρνξνί. Βαζηθά θηίζκαηα πνπ ζπλαληά θαλείο ζηελ πιαηεία είλαη ε εθθιεζία, ην ζρνιείν, ε βξχζε θαη ην θνηλνηηθφ θαηάζηεκα (εθθιεζίεο ππάξρνπλ θαη ζε άιια ζεκεία ηνπ νηθηζκνχ, ζε κηθξφηεξεο πιαηείεο). Αξρηηεθηνληθά ραξαθηεξηζηηθά. Τιηθά δνκήο είλαη ε πέηξα (ζρηζηνιηζηθή ή αζβεζηνιηζηθή) θαη ην μχιν. Αλάινγα κε ηα ηνπηθά θπζηθά δηαζέζηκα, ε ρξεζηκνπνίεζε ηνπ μχινπ αθζνλεί ή φρη. Σα θηίζκαηα θαηαζθεπάδνληαη νιφθιεξα απφ πέηξα (ηνηρνπνηία), ε νπνία κέλεη ζπλήζσο αλεπίρξηζηε, ελψ ην μχιν ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ θαηαζθεπή θνπθσκάησλ, δαπέδσλ, νξνθψλ, ρξεζηηθψλ αληηθεηκέλσλ, θ.ι.π. Ζ επηθάιπςε ησλ θηηξίσλ γίλεηαη πάληα κε ζηέγε (εμαηηίαο ησλ θιηκαηηθψλ ζπλζεθψλ) κε μχιηλν ζθειεηφ (δεπθηά) θαη ζρηζηφπιαθα. Οη Ζπεηξψηεο εμειίζζνληαη ζε κνλαδηθνχο ηερλίηεο ηεο πέηξαο θαη ηνπ μχινπ (κάζηνξεο θαη μπινγιχπηεο), ησλ νπνίσλ ε ηέρλε απνηππψλεηαη ζε πιήζνο έξγσλ ηφζν ζηελ Ήπεηξν, φζν θαη ζε πφιεηο ησλ Βαιθαλίσλ θαη ηεο Δπξψπεο. Δίλαη αμηνζεκείσηε ε εμεηδίθεπζε νξηζκέλσλ ρσξηψλ ζε κηα ηέρλε - νηθνδνκηθή, δσγξαθηθή, μπινγιππηηθή - ε νπνία πεγάδεη απφ ηελ αλάγθε γηα επηβίσζε θαη ηηο δχζθνιεο ζπλζήθεο ηνπ νξεηλνχ ηνπίνπ θαη ηζρπξνπνηείηαη κέζα απφ ηελ νξγάλσζε ησλ θαηνίθσλ ζε νκάδεο - ζπληερλίεο, ηελ δεκηνπξγία θαη ρξεζηκνπνίεζε κπζηηθήο γιψζζαο, ηε κεηάδνζε ηνπ επαγγέικαηνο απφ γεληά ζε γεληά, θ.ι.π. Σα θηίζκαηα έρνπλ απζηεξή γεσκεηξηθή κνξθή, κε ιηηνχο, θαζαξνχο φγθνπο. Ζ πξσηαξρηθή κνξθή ηεο Ζπεηξψηηθεο θαηνηθίαο ήηαλ ε κνλφρσξε, ηζφγεηα θαιχβα, κε ρσκάηηλν έδαθνο θαη εζηία ηνπνζεηεκέλε ζην θέληξν. Ζ εζηία ρξεζίκεπε γηα ηε ζέξκαλζε θαη ην καγείξεκα. ην πέξαζκα ηνπ ρξφλνπ ε ηππνινγία ηεο θαηνηθίαο εμειίρζεθε, ζχκθσλα πάληα κε ηηο αλάγθεο ησλ θαηνίθσλ αιιά θαη κε βάζε ηελ ηερληθή εμέιημε, γηα λα θηάζεη λα απνηειεί κηα ζχλζεζε θηηζκάησλ, δηψξνθσλ ή ηξηψξνθσλ, ηα νπνία πεξηβάιινληαη απφ πεξίθιεηζηε απιή. Ο ππαίζξηνο ρψξνο ηεο 21
απιήο ήηαλ δσηηθφο γηα ηελ θαζεκεξηλή δηαβίσζε, αθνχ κέξνο ησλ δξαζηεξηνηήησλ γηλφηαλ ζ' απηή. Πεξηβάιινληαλ πάληα απφ ςειφ, πέηξηλν ηνίρν, ν νπνίνο πξνθχιαζζε ηελ ηδησηηθή δσή απφ ην δεκφζην ρψξν, ελψ ηαπηφρξνλα ιεηηνπξγνχζε πξνζηαηεπηηθά (ακπληηθά). Λεηηνπξγηθά απνηεινχζε ηνλ ελδηάκεζν ρψξν, ηελ νκαιή κεηάβαζε απφ ην έμσ (δεκφζην) ζην κέζα (ηδησηηθφ). Σν κέγεζνο ηεο απιήο πνηθίιεη αλάινγα θαη κε ην ππφινηπν ζπίηη θαη ηελ νηθνλνκηθή θαηάζηαζε ηνπ ηδηνθηήηε. ην ηζφγεην ησλ ζπηηηψλ ηνπνζεηνχληαη φινη νη βνεζεηηθνί ρψξνη - απνζήθεο, ρψξνη γηα ηα δψα, θειάξηα, καγεηξείν. ηνλ φξνθν ηνπνζεηνχληαη νη θχξηνη ρψξνη δηεκέξεπζεο - δσκάηηα (ζάια, δσκάηηα χπλνπ θαινθαηξηλά θαη ρεηκεξηλά). ιε ε νηθνγέλεηα κνηξάδεηαη ηνλ ίδην ρψξν χπλνπ (έλα ή δχν δσκάηηα ζπλήζσο). Σα ζπίηηα είλαη απιά ιατθά ή πινχζηα αξρνληηθά, ελδεηθηηθφ ηεο νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο ηνπ ηδηνθηήηε. Δπηπιένλ, νη έκπνξνη θέξλνπλ καδί ηνπο απφ ηα ηαμίδηα ηνπο κνξθνινγηθά ζηνηρεία δαλεηζκέλα απφ ηηο ρψξεο πνπ επηζθέπηνληαη, ηα νπνία ελζσκαηψλνπλ θαη ζηελ ηνπηθή αξρηηεθηνληθή, πξνζαξκνζκέλα ζηηο ειιεληθέο ζπλήζεηεο θαη αλάγθεο. Σα έπηπια ηνπ Ζπεηξψηηθνπ ζπηηηνχ είλαη απιά, ιηηά θαη ζηελ πιεηνςεθία ηνπο αθίλεηα - ελζσκαησκέλα θαηάιιεια ζε εζνρέο ησλ ηνίρσλ θαη ζε πςνκεηξηθέο δηαθνξέο ηνπ δαπέδνπ. Λίγα είλαη ηα θηλεηά έπηπια, ηα νπνία πεξηνξίδνληαη ζηηο θαζέιεο (απνζήθεπζε ξνχρσλ) θαη ζηα ρακειά ηξαπεδάθηα. Σα αθίλεηα έπηπια, θαηαζθεπαζκέλα φια απφ μχιν, είλαη ηα θξεβάηηα, ηα εξκάξηα, νη βηβιηνζήθεο, νη ληνπιάπεο. Σα πεξηζζφηεξα, ηδηαίηεξα ζηα πινχζηα αξρνληηθά, απνηεινχλ εμαηξεηηθά μπιφγιππηα έξγα, ελψ νη θαζέιεο θαη νη ληνπιάπεο θπξίσο, δσγξαθίδνληαη κε ηδηαίηεξν κεξάθη. Δλδεηθηηθφ ηεο αγάπεο ησλ θαηνίθσλ γηα ηελ ηέρλε θαη ηελ νκνξθηά, ηα δσγξαθηθά έξγα πνπ απεηθνλίδνληαη ζηηο επηθάλεηεο ησλ επίπισλ είλαη ζθελέο απφ ηελ θαζεκεξηλή δσή - ε δνπιεηά, ηα γιέληηα, νη γηνξηέο, ηα έζηκα, αιιά θαη απφ ηα ηαμίδηα ησλ καζηφξσλ θαη ησλ εκπφξσλ. εκαληηθφ θνκκάηη ησλ έξγσλ απνηεινχλ θαη εηθφλεο απφ ην θπζηθφ πεξηβάιινλ - δάζε, βνπλά, θ.ι.π., ραξαθηεξηζηηθφ ηεο αγάπεο ησλ θαηνίθσλ γηα ηνλ ηφπν ηνπο. Σα αξρνληηθά ζπίηηα ρξνλνινγνχληαη θπξίσο ηνλ 18ν θαη αξρέο ηνπ 19νπ αη. Σα ζπλαληάκε θπξίσο ζην Εαγφξη θαη ζηα Γηάλλελα. Δίλαη θαηνηθίεο εππφξσλ, δηψξνθεο ή ηξηψξνθεο θαη απνηεινχλ δείγκαηα ηεο επίπησζεο ζηελ νηθνδνκηθή δξαζηεξηφηεηα απφ ηελ αλάπηπμε ηνπ εκπνξίνπ. Οη θαηφςεηο είλαη νξζνγσληθέο ή ηεηξαγσληθέο, ζε κνξθή Γ ή Π. Γηαθνξνπνίεζε ππάξρεη θπξίσο ζην αλψη κε ηελ θαηαζθεπή πξνεμνρψλ - ηα ζαρληζηά. ηα αξρνληηθά ηνπ Εαγνξίνπ ζπλαληάηαη θπξίσο ε ηεηξαγσληθή κνξθή θάηνςεο (1700-1750). ινη ζρεδφλ νη νληάδεο ησλ αξρνληηθψλ έρνπλ κεγάιε εληνηρηζκέλε μχιηλε ληνπιάπα - ηε κνπζάληξα. Σα θαιχηεξα δηαηεξεκέλα δείγκαηα ηεο Ζπεηξψηηθεο αξρηηεθηνληθήο βξίζθνληαη ζην Εαγφξη - θεληξηθφ θαη δπηηθφ. Οηθηζκνί νη νπνίνη δηαηεξνχληαη αλέπαθνη ζρεδφλ, σο 22
πξνο ηε ζπλνιηθή δνκή ηνπο. Σα πεξηζζφηεξα ρσξηά ηνπ αλαηνιηθνχ Εαγνξίνπ φπσο θαη άιισλ πεξηνρψλ ηνπ λνκνχ Ησαλλίλσλ (ηα ρσξηά ηεο Κφληηζαο) θάεθαλ θαηά ην Β' Παγθφζκην Πφιεκν, κε απνηέιεζκα λα θαηαζηξαθεί ε πιεηνςεθία ησλ παξαδνζηαθψλ θηηζκάησλ - κεηαγελέζηεξα θηίζκαηα ηα νπνία θαηαζθεπάζηεθαλ γηα λα θαιχςνπλ ηηο ζηεγαζηηθέο αλάγθεο ησλ θαηνίθσλ θέξνπλ ραξαθηεξηζηηθά, έληνλα δηαθνξνπνηεκέλα ζε ζρέζε κε απηά ηνπ παξειζφληνο. Ωζηφζν, κεκνλσκέλα θηίξηα έρνπλ δηαηεξεζεί ζε φιε ζρεδφλ ηελ πεξηνρή ηεο Ζπείξνπ - ε Κφληηζα δηαζέηεη έλα ζεκαληηθφ αξηζκφ αμηφινγσλ θηηζκάησλ, ελψ ε Μφιηζηα, ην Γαλαδηφ θαη ην Μνλαζηήξη απνηεινχλ απφ ηνπο πην θαιά δηαηεξεκέλνπο παξαδνζηαθνχο νηθηζκνχο ηνπ δήκνπ Κφληηζαο. Δπίζθεςε ζην ΚΠΔ Κφληηζαο Καηά ηε δηάξθεηα ηεο επίζθεςήο καο ζην Κέληξν Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο ηεο Κφληηζαο είρακε ηελ επθαηξία λα παξαθνινπζήζνπκε πξνβνιή ζρεηηθά κε ην ζέκα: «Παξαδνζηαθνί νηθηζκνί θαη θχζε». Σν πξφγξακκα πεξηιακβάλεη: Θεκαηηθά πεδία: Μειεηάηαη ην θπζηθφ θαη ην πνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ ζε ζρέζε αιιειεπίδξαζεο. Γεσκνξθνινγία, ζέζε νηθηζκνχ, πξνζαλαηνιηζκφο, βηνπνηθηιφηεηα, θπζηθνί πφξνη. Ηζηνξία, παξαδφζεηο, αξρηηεθηνληθή, ζχζηεκα εθκεηάιιεπζεο θπζηθψλ πφξσλ (νηθνλνκία - παξαγσγηθφ ζχζηεκα), θνηλσλία (νξγάλσζε, αμίεο...), ζχγρξνλα πξνβιήκαηα. Πξνζέγγηζε ησλ παξαδνζηαθψλ πξαθηηθψλ δηαρείξηζεο ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο ζηνπο ρψξνπο κειέηεο (Μαζηνξνρψξηα θαη Εαγνξνρψξηα) θαη πξνβνιή ηνπο ζηε ζεκεξηλή επνρή, κε ζηφρν ηελ νινθιεξσκέλε θαη αμηνβίσηε αλάπηπμε. Σν νηθνινγηθφ απνηχπσκα ηνπ ρηεο θαη ηνπ ζήκεξα. ηφρνη: Να θαηαλνήζνπκε ηελ αδηάζπαζηε ζρέζε αλζξψπνπ θαη θχζεο θαη ηελ αιιειεμάξηεζε ηνπ θπζηθνχ θαη πνιηηηζκηθνχ πεξηβάιινληνο. Να πξνζεγγίζνπκε ην ιατθφ πνιηηηζκφ, λα ζπλαληήζνπκε ηα ζηνηρεία πνπ απφκεηλαλ ζην ρψξν θαη δείρλνπλ κηα ηδενινγία ζεβαζκνχ πξνο ηε θχζε. Να αληρλεχζνπκε ην ιηηφ ηξφπν δσήο ηνπ απινχ αλζξψπνπ, ν νπνίνο ιεηηνπξγνχζε ζην κέηξν ησλ πξαγκαηηθψλ ηνπ αλαγθψλ. Να γλσξίζνπκε ρψξνπο νη νπνίνη δηαηεξνχλ ηελ ηαπηφηεηα ηνπ ειιεληθνχ ηνπίνπ. Να απνθηήζνπκε επίγλσζε ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ, πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ ησλ νηθηζκψλ. Να πξνηείλνπκε πξαθηηθέο πνπ πξνζηαηεχνπλ ην πεξηβάιινλ θαη δεκηνπξγνχλ πξννπηηθέο βηψζηκεο αλάπηπμεο. Να δξάζνπκε γηα ηελ άξζε ησλ πξνβιεκάησλ. 23
Σν γεθχξη ηεο Κφληηζαο ζηνλ Αψν έρεη ην κεγαιχηεξν ηφμν ζηα Βαιθάληα θαη έρεη θαηαζθεπαζηεί ην 1870, απφ ηνλ πξσηνκάζηνξα Εηψγα Φξφληδν απφ ηελ Ππξζφγηαλλε. Βξίζθεηαη ζην ζεκείν πνπ ν Αψνο ζηελεχεη πεξηζζφηεξν. θακπαλάθη πνπ θξέκεηαη θάησ απφ ηελ θακάξα γηα λα εηδνπνηεί ηνπο πεξαζηηθνχο φηαλ θπζνχζε δπλαηφο άλεκνο, ζαλ ζήκα θηλδχλνπ, είρε ραζεί θαη αληηθαηαζηάζεθε ην 1975. Κάησ δεμηά απφ ην γεθχξη, ην κνλνπάηη νδεγεί ζηε Μνλή ηνκίνπ. Σν γεθχξη ηεο Κφληηζαο 24
Ο Αψνο φπσο θαίλεηαη απφ ςειά 25
Αξρηηεθηνληθή θαη πέηξα Ο αξραηνινγηθφο ρψξνο ηνπ Μπζηξά πεξηιακβάλεηαη απφ ην 1989 ζηνλ θαηάινγν ησλ κλεκείσλ ηεο παγθφζκηαο πνιηηηζηηθήο θιεξνλνκηάο ηεο UNESCO. Ο πζηεξνβπδαληηλφο νηθηζκφο πνπ αλαπηχρζεθε εδψ, ππήξμε έδξα ηεο θνζκηθήο θαη εθθιεζηαζηηθήο εμνπζίαο ησλ Βπδαληηλψλ απφ ην 1262 κέρξη ηελ θαηάθηεζε απφ ηνπο Οζσκαλνχο ζηα 1460. Ζ ζσδφκελε πνιενδνκηθή ζπγθξφηεζε ηνπ νηθηζκνχ, ε αξρηηεθηνληθή ηνπ θξάγθηθνπ θάζηξνπ, ηνπ βπδαληηλνχ παιαηηνχ, ησλ νηθηψλ θαη ησλ εθθιεζηψλ κε ηε ζεκαληηθή δσγξαθηθή ηνπο, θαζηζηνχλ ηνλ Μπζηξά πνιχηηκν πνιχηηκν ρψξν κειέηεο θαη αλεθηίκεηε πεγή πιεξνθνξίαο γηα ην πψο θπινχζε ε δσή κέζα ζε κηα βπδαληηλή πφιε. Ο Σαυγεηνο πξνζέθεξε ηηο βαζηθέο νηθνδνκηθέο πξψηεο χιεο, πεηξψκαηα θαη μπιεία. Ζ Ηεξά Μνλή ηεο Υνδνβηψηηζζαο Ακνξγνχ. Ο πξσηνπφξνο αξρηηέθηνλαο ηνπ κνληεξληζκνχ Λε Κνξκπηδηέ, εκπλεχζηεθε απφ ηε κνξθνινγηθή ηδηαηηεξφηεηα ηεο Υνδνβηψηηζζαο θαη ζρεδίαζε ηελ πξφζνςε ηνπ παξεθθιεζηνχ ηεο Notre Dame du Haut, ζην Ronchamp ηεο Γαιιίαο. 26
Ζ δηακφξθσζε ηνπ ηνπίνπ ησλ κηθξψλ λεζηψλ ηνπ Αηγαίνπ αληαλαθιά ηνλ επίκνρζν αγψλα ησλ αλζξψπσλ λα ζηαζεξνπνηήζνπλ ηελ εγθαηάζηαζή ηνπο ζε απηά θαη λα δηαηεξήζνπλ ηε βησζηκφηεηα ησλ θπζηθψλ νηθνζπζηεκάησλ ηνπο. ηελ Ζξαθιεηά θαη ηε ρνηλνχζα ελδηαθέξνλ πξνθαιεί ε επηκειήο ιηζφζηξσζε ησλ κηθξψλ δξφκσλ - νη απνθαινχκελεο «ξχκεο» - πνπ ζπλδένπλ κεηαμχ ηνπο ηα ρσξάθηα, σο απνηέιεζκα κηαο δηαρεηξηζηηθήο θαη αηζζεηηθήο ζηξαηεγηθήο κέζα ζην ρψξν. Ζ μεξνιηζηά είλαη ηνίρνο γηα ηελ θαηαζθεπή ηνπ νπνίνπ έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί κφλν πέηξεο ρσξίο ζπλδεηηθφ πιηθφ. Ωο ηερληθή ζπλαληάηαη ζε φιν ηνλ θφζκν. ηελ Διιάδα είλαη ραξαθηεξηζηηθέο ζηνλ αηγαηαθφ ρψξν νη μεξνιηζηέο πνπ ζηεξίδνπλ αλαβαζκίδεο, θνηλψο ραιηά, ή πεδνχιεο ή αηκαζηέο, πνπ ζηφρν έρνπλ ηε δεκηνπξγία θαιιηεξγήζηκεο γεο (ζε κνξθή βαζκίδσλ) κηαο πιαγηάο θαη ηελ πξνζηαζία έηζη ηνπ εδάθνπο απφ ηε δηάβξσζε, θαζψο απηέο νη μεξνιηζηέο ρξεζηκεχνπλ σο θξάθηεο. Με ηελ ηερληθή απηή ρηίδνληαη επίζεο κηθξέο γέθπξεο θαη θηίζκαηα π.ρ. κηηάηνη, βαζκηδσηά κνλνπάηηα θ.ι.π. 27
Πεδνχιεο ζηε Σδηα Μφιπβνο Λέζβνπ Οιφθιεξνο ν Μφιπβνο απνηειεί έλα αμηνζέαην κηα πνπ έρεη δηαηεξήζεη αλέπαθν ζρεδφλ ηνλ ηδηφκνξθν ραξαθηήξα ηνπ.απφ ηνπο βπδαληηλνχο ρξφλνπο κέρξη θαη ηηο κέξεο καο, ν Μφιπβνο παξακέλεη θαη εμειίζζεηαη ζηελ ίδηα γεσγξαθηθή ζέζε. Σν Μεζαίσλα, γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ερζξηθψλ επηδξνκψλ απφ ηε ζάιαζζα, αιιά θαη εμαηηίαο ηεο ζεκαληηθήο κείσζεο ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηεο κνξθνινγίαο ηνπ εδάθνπο (απφηνκε βξαρψδεο θιίζε), ν νηθηζκφο ζπκπηχρζεθε ζηαδηαθά ζε έλα κέξνο απφ ηελ αξρηθή ηνπ έθηαζε θαη ζπζπεηξψζεθε ζηε ζέζε ηνπ Κάζηξνπ. Έηζη ν Μφιπβνο παξνπζηάδεη έλα δίθηπν απφ καλντερίμια, φπνπ ηα παιαηφηεξα θηίξηα, θηηζκέλα ζε ζπλερή δφκεζε, δηακνξθψλνπλ κηα ζπκπαγή θαη ζπλεθηηθή νηθηζηηθή ελφηεηα. Ζ χπαξμε ειεχζεξσλ ρψξσλ ζηνλ ηζηνξηθφ ππξήλα είλαη ειάρηζηε. εκεηψλεηαη εδψ φηη, ζε αληίζεζε πξνο άιια λεζηά ηνπ Αηγαίνπ, ε παξνπζία ησλ Γελνβέδσλ ζηε Λέζβν δελ είρε επηδξάζεηο επάλσ ζηελ ηνπηθή αξρηηεθηνληθή (θακππιφγξακκεο θαηαζθεπέο, εκηθπθιηθά ή νμπθφξπθα ηφμα θιπ.) Ζ ηδηνκνξθία απηή νθείιεηαη νπσζδήπνηε ζηε ζηελή ζρέζε πνπ είρε δηαηεξήζεη ε Λέζβνο κε ην Βπδάληην ζ' φιε ηε δηάξθεηα ηεο απζεληίαο ησλ Γαηεινχδσλ. Σα πεξηζζφηεξα νηθήκαηα ζην Μφιπβν είλαη δηψξνθα. Απνηεινχλ θιεηζηέο κνλάδεο κε κηθξά αλνίγκαηα. Σα πιηθά δνκήο είλαη ε πέηξα θαη ην μχιν. Ζ θαηαθφξπθε θέξνπζα θαηαζθεπή είλαη πέηξηλε, ελψ ην μχιν ρξεζηκνπνηείηαη ζηνλ φξνθν γηα ιεπηνχο δηαρσξηζηηθνχο ηνίρνπο, γηα παηψκαηα, νξνθέο, θνπθψκαηα. Οη πέηξηλνη ηνίρνη κέλνπλ ζπλήζσο αλεπίρξηζηνη θαη αξκνινγνχληαη κε αζβεζηνθνλίακα. πρλά, φηαλ ν φξνθνο είλαη μχιηλνο, νη ηνίρνη πξνεμέρνπλ απφ ην πεξίγξακκα ηνπ ηζνγείνπ θαη ζρεκαηίδνπλ ζαρληζηά ζε κηα ή πεξηζζφηεξεο πιεπξέο κε ίδηεο ή δηαθνξεηηθέο δηαζηάζεηο πξνεμνρήο. Ξχιηλα ιαμεπηά δνθαξάθηα ππνζηεξίδνπλ ηα ζαρληζηά πνπ κεγαιψλνπλ ζπλήζσο ηνλ θεληξηθφ ρψξν ηεο θαηνηθίαο. Οη ζηέγεο είλαη ηεηξάξξηρηεο ζθεπαζκέλεο κε βπδαληηλά θεξακίδηα. Απφ ην 1965 ν Μφιπβνο έρεη ραξαθηεξηζηεί ζαλ δηαηεξεηένο νηθηζκφο. Σα λέα θηίξηα, γηα λα εληάζζνληαη ζην ηζηνξηθφ πιέγκα, θηίδνληαη ζχκθσλα κε νξηζκέλεο θαζνξηζηηθέο δηαηάμεηο θαη ε Αξραηνινγηθή Τπεξεζία αζθεί ηνλ έιεγρν εθαξκνγήο ηνπο. 28
Οη θάξνη απνηεινχλ δείγκαηα ραξαθηεξηζηηθήο αξρηηεθηνληθήο αληίιεςεο κε βαζηθφ πιηθφ δφκεζεο ηελ πέηξα Σν παιηφ αξρνληηθφ ησλ Αδειθψλ Δκκαλνπήι ζηεγάδεη ην Μνπζείν Δλδπκαηνινγίαο ζηελ Καζηνξηά 29
Βηβιηνγξαθία Διιεληθή Παξαδνζηαθή Αξρηηεθηνληθή, ηφκνη 2,6,7 εθδ. Μέιηζζα, 1995 Μνλαζηήξηα θαη πξνζθπλήκαηα ηεο Διιάδαο, ηφκνο 7, 20 Νηηζηάθνο Βαζ., Οη νξεηλέο θνηλφηεηεο ηεο Βφξεηαο Πίλδνπ. ηνλ απφερν ηεο καθξάο δηάξθεηαο, εθδ. Πιέζξνλ, ζεηξά Λατθφο πνιηηηζκφο/ηνπηθέο θνηλσλίεο, Αζήλα Μακκφπνπινο Α., Λατθή αξρηηεθηνληθή: Ζπεηξψηεο κάζηνξνη θαη γεθχξηα, Βηβιηνζήθε Ζπεηξσηηθήο Δηαηξίαο Αζελψλ, Αζήλα, 1973 Σδειέπεο Π., Λατθή Διιεληθή αξρηηεθηνληθή, εθδ. Θεκέιην, Αζήλα, 1997 Βεξηφδνπινο Απ., Ήπεηξνο, πνιηηηζηηθή θιεξνλνκηά θαη θχζε, εθδ. Γσδψλε, Γηάλλελα 1950, Σν γεθχξη ηεο Άξηαο, Φσηνγξαθηθφ Αξρείν Δζληθνχ Μνπζείνπ Μπελάθε http:// www.nafpaktia.gr/content/view/39/46 http:// www.wiw.gr/greek/andritsena-municipality-of-andritsena http:// www.ntua.gr/mirc/db/epirus_db/αρυησδκσονηκζ/ Hpeiros.htm http:// www.ethnos.gr http:// www.kea-tzia.gr http:// www.lesvosonline.gr http:// www.faroi.gr 30