Του Συνεργάτη μας Ηλία Κοντάκου, Δικηγόρου, υπ. Διδάκτορoς Παν/μίου Αθηνών ΕΝΟΧΗ Α. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΝΟΧΗΣ Έννοια. Ενοχή είναι η νομική σχέση μεταξύ δύο προσώπων, του οφειλέτη αφ ενός και του δανειστή αφ ετέρου, βάσει της οποίας ο μεν οφειλέτης υποχρεούται σε καταβολή μιας παροχής, ο δε δανειστής δικαιούται σε απαίτησή της. Η παροχή συνίσταται σε πράξη (π.χ. καταβολή χρηματικού ποσού), παράλειψη (π.χ. μη τέλεση πράξεων ανταγωνισμού εναντίον ενός προσώπου από συνεταίρο του) και ανοχή (π.χ. δίοδος προσώπου από ιδιοκτησία άλλου). Μια ενοχή είναι πολυπρόσωπη όταν υπάρχουν περισσότεροι δανειστές ή οφειλέτες, οπότε θεωρείται ενεργητική όταν οι δανειστές είναι περισσότεροι και παθητική όταν οι οφειλέτες είναι περισσότεροι. Βασικό εννοιολογικό στοιχείο του ενοχικού δικαιώματος είναι ότι αφορά σχέση προσώπου με άλλο πρόσωπο, σε αντίθεση με το εμπράγματο δικαίωμα, το οποίο αφορά σχέση προσώπου με πράγμα. Άλλη βασική διαφορά αυτών των δύο ειδών δικαιωμάτων είναι ότι τα ενοχικά δικαιώματα διέπονται από την αρχή της ελευθερίας των συμβάσεων (ΑΚ 361), κατά συνέπεια είναι απεριόριστα, με τον όρο πάντοτε της μη - 1 -
αντίθεσής τους σε διατάξεις αναγκαστικού δικαίου και στα χρηστά ήθη, ενώ τα εμπράγματα δικαιώματα δεν μπορεί να είναι, παρά μόνο αυτά που αναγνωρίζονται από τον νόμο (ΑΚ 973), και είναι η κυριότητα, οι δουλείες, το ενέχυρο και η υποθήκη. Τέλος, τα ενοχικά δικαιώματα είναι σχετικά, γιατί το μόνο πρόσωπο που μπορεί να στραφεί κατά του οφειλέτη είναι ο δανειστής και αντιστρόφως, σε αντίθεση με τα εμπράγματα δικαιώματα, που είναι απόλυτα, επιτρέπουν δηλαδή στον δικαιούχο να στραφεί έναντι κάθε προσώπου που προσβάλλει το δικαίωμά του. Αρχή της ελευθερίας των συμβάσεων. Όπως προαναφέρθηκε, η ΑΚ 361 καθιερώνει την αρχή της ελευθερίας των συμβάσεων ως συνέπεια της αρχής της αυτονομίας της ιδιωτικής βούλησης που διέπει το ιδιωτικό δίκαιο. Ειδικότερα, βάση της αρχής αυτής, το άτομο είναι ελεύθερο να συνάπτει ή να μη συνάπτει συμβάσεις, καθώς και να καθορίζει το περιεχόμενό τους. Συνέπεια της αρχής της ελευθερίας των συμβάσεων είναι ότι αυτά που θα συμφωνηθούν από τα αντισυμβαλλόμενα μέρη είναι δεσμευτικά για τα τελευταία.. Απόλυτα σχετιζόμενη με την αρχή της ελευθερίας των συμβάσεων είναι η αρχή του ατύπου των δικαιοπραξιών 9ΑΚ 158), καθώς και η αρχή του μη κλειστού αριθμού ειδών συμβάσεων, συνέπεια της οποίας είναι ότι η ιδιωτική βούληση είναι ελεύθερη να διαμορφώνει οποιοδήποτε περιεχόμενο στις συμβάσεις που καταρτίζει, ανεξάρτητα από το αν αυτές είναι ήδη γνωστές (π.χ. πώληση, μίσθωση κ.λπ.) ή όχι. Β. ΠΗΓΕΣ ΕΝΟΧΗΣ Έννοια. Οι ενοχές πηγάζουν είτε από δικαιοπραξία είτε από τον νόμο, γι αυτό και διακρίνονται σε δικαιοπρακτικές και εξωδικαιοπρακτικές. Οι δικαιοπρακτικές ενοχές είναι αυτές που πηγάζουν από δικαιοπραξία, κατά κανόνα δε από σύμβαση (ΑΚ 361) και κατ εξαίρεση από μονομερή δικαιοπραξία. Ενοχές από σύμβαση. Η γένεση της ενοχής από σύμβαση, από πολυμερή δηλαδή δικαιοπραξία που περιέχει τις δηλώσεις βουλήσεως δύο ή περισσοτέρων προσώπων, οι οποίες, καίτοι αντίθετες μεταξύ τους, συμπίπτουν ως προς το σκοπούμενο έννομο αποτέλεσμα. Τα πιο σημαντικά είδη συμβάσεων είναι τα εξής : α) Συναινετικές και παραδοτικές: Συναινετικές είναι οι συμβάσεις για τη σύναψη των οποίων αρκεί η συναίνεση των μερών, χωρίς να απαιτείται παράδοση του πράγματος (π.χ. πώληση, δωρεά). Παραδοτικές είναι οι συμβάσεις για τη σύναψη των οποίων απαιτείται, εκτός από τη συναίνεση των μερών, και η παράδοση του πράγματος (π.χ. δάνειο). β) Ετεροβαρείς, αμφοτεροβαρείς και ατελώς αμφοτεροβαρείς: Ετεροβαρείς είναι οι υποσχετικές συμβάσεις που δημιουργούν ενοχική υποχρέωση σε βάρος μόνο του ενός συμβαλλομένου και δικαίωμα υπέρ του άλλου (π.χ. σύμβαση δωρεάς). Αμφοτεροβαρείς είναι οι υποσχετικές συμβάσεις που δημιουργούν δικαιώματα και υποχρεώσεις για όλους τους συμβαλλομμένους (π.χ. πώληση), πραγματοποιείται δηλαδή με αυτές ανταλλαγή δύο παροχών προς αντίθετη κατεύθυνση, οπότε όλοι οι συμβαλλόμενοι είναι συγχρόνως δανειστές και οφειλέτες. Ατελώς αμφοτεροβαρείς είναι οι υποσχετικές ετεροβαρείς συμβάσεις που ενδέχεται - 2 -
να δημιουργήσουν υποχρέωση σε βάρος του αρχικού δανειστή εκ των υστέρων από τον νόμο και όχι ως αντιστάθμισμα της παροχής του αρχικού οφειλέτη, καθώς και οι συμβάσεις που δημιουργούν υποχρέωση και για τους δύο συμβαλλομένους, οι οποίες όμως δεν βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση. γ) Επαχθείς, χαριστικές και τυχηρές: Επαχθείς είναι οι επιδοτικές συμβάσεις, στις οποίες η επίδοση γίνεται έναντι ορισμένου ανταλλάγματος (άρα όλες οι αμφοτεροβαρείς συμβάσεις, αλλά και ορισμένες ετεροβαρείς, όταν υπάρχει κάποιο αντιστάθμισμα έναντι της αναληφθείσας υποχρέωσης). Χαριστικές είναι οι συμβάσεις με τις οποίες ο ένας συμβαλλόμενος αναλαμβάνει υποχρέωση χωρίς αντάλλαγμα. Τυχηρές είναι οι συμβάσεις που καθιερώνουν μια παροχή που εξαρτάται από τυχαία περιστατικά (π.χ. θάνατος, σεισμός), όπως είναι ιδίως οι ασφαλιστικές συμβάσεις. δ) Υποσχετικές και εκποιητικές: Υποσχετικές είναι οι συμβάσεις που δημιουργούν υποχρέωση του ενός από τα μέρη προς παροχή και αντίστοιχο δικαίωμα του άλλου μέρους να απαιτήσει την παροχή, χωρίς την επέλευση άμεσης μεταβολής (μεταβίβαση, αλλοίωση, επιβάρυνση ή κατάργηση) περιουσιακού δικαιώματος, κατά συνέπεια αυξάνουν το παθητικό, αλλά χωρίς να μειώνουν το ενεργητικό της περιουσίας του οφειλέτη. Εκποιητικές είναι οι συμβάσεις με τις οποίες μεταβιβάζεται, αλλοιώνεται, επιβαρύνεται ή καταργείται υφιστάμενο δικαίωμα. ε) Ενοχικές και εμπράγματες: Ενοχικές είναι οι συμβάσεις με τις οποίες συνιστάται, αλλοιώνεται, μεταβιβάζεται ή καταργείται ενοχικό δικαίωμα. Εμπράγματες είναι οι συμβάσεις με τις οποίες συνιστάται, αλλοιώνεται, μεταβιβάζεται ή καταργείται εμπράγματο δικαίωμα. στ) Αιτιώδεις και αναιτιώδεις: Αιτιώδεις είναι οι συμβάσεις των οποίων το κύρος εξαρτάται από την ύπαρξη και τη νομιμότητα της αιτίας τους, ενώ αναιτιώδεις αυτές των οποίων το κύρος δεν επηρεάζεται από το κύρος της αιτίας τους. ζ) Διαρκείς και πρόσκαιρες: Διαρκείς είναι οι συμβάσεις στις οποίες η εκπλήρωσης της παροχής εκτείνεται σε μακρό συνεχή ή διακοπτόμενο χρόνο, όπως π.χ. η μίσθωση εργασίας. Πρόσκαιρες είναι οι συμβάσεις στις οποίες η παροχή εκπληρώνεται με στιγμιαία ενέργεια του οφειλέτη, όπως π.χ. η δωρεά. η) Επώνυμες και ανώνυμες: Επώνυμες ή ρυθμισμένες είναι εκείνες των οποίων τα ουσιώδη στοιχεία διαμορφώνονται από τον νόμο (π.χ. πώληση, δωρεά), προκειμένου να διευκολύνονται τα συμβαλλόμενα μέρη, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορούν να αποφασίσουν κάτι διαφορετικό, μια και ο νόμος καθιερώνει, όπως προαναφέρθηκε, την αρχή της ελευθερίας των συμβάσεων. Ανώνυμες ή ρυθμισμένες συμβάσεις είναι αυτές των οποίων τα ουσιώδη στοιχεία δεν μπορούν να υπαχθούν σε κανέναν από τους προβλεφθέντες και ρυθμισμένους τύπους συμβάσεων (π.χ. σύμβαση ηλεκτρικής ενέργειας, τραπεζικές εγγυήσεις). θ) Μεικτές συμβάσεις: Μεικτές είναι οι συμβάσεις που συγκεντρώνουν στοιχεία από διαφορετικούς συμβατικούς τύπους, ρυθμισμένους εν όλω ή εν μέρει από τον νόμο. Αυτές διακρίνονται στις μεικτοτυπικές, οι οποίες συγκεντρώνουν στοιχεία διαφόρων συμβατικών τύπων που συγχωνεύονται σε μια ενιαία οικονομική ενότητα, και στις μεικτομορφικές, των οποίων τα ουσιώδη γνωρίσματα συμπίπτουν με αυτά ενός μόνο τύπου - 3 -
επώνυμης σύμβασης, περιέχουν όμως και άλλα στοιχεία που την κάνουν να αποκλίνει από τη συνήθη μορφή του ρυθμισμένου συμβατικού τύπου στον οποίο υπάγεται. Ενοχές από μονομερή δικαιοπραξία. Κατ εξαίρεση από την αρχή της ιδιωτικής αυτονομίας, ο νόμος μπορεί να προβλέπει ενοχές που πηγάζουν από μονομερή δικαιοπραξία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τέτοιων ενοχών είναι η παραχώρηση δικαιώματος εγγραφής, υποθήκης, η διάταξη τελευταίας βουλήσεως, η σύσταση ιδρύματος και η προκήρυξη. Ενοχές από τον νόμο. Στις περιπτώσεις αυτές ο ενοχικός δεσμός δεν είναι αποτέλεσμα μιας σύμβασης, αλλά της επέλευσης ορισμένου περιστατικού, το οποίο ο νομοθέτης θεωρεί γενεσιουργό λόγο της θεμελίωσης της ενοχικής σχέσης. Αυτό ισχύει στις εξής περιπτώσεις: Α) Αδικοπραξία: Ενοχή πηγάζει από την τέλεση αδικοπραξίας, πράξης δηλαδή που προκαλεί ζημία σε άλλον με παράνομο και υπαίτιο τρόπο (ΑΚ 914). Το άρθρο αυτό προβλέπει τη γένεση ενοχής εξ αιτίας μιας παράνομης και υπαίτιας πράξης (αστικό αδίκημα). Η ευθύνη που καθιερώνει η συγκεκριμένη διάταξη του άρθρου 914 είναι ευθύνη προς αποζημίωση λόγω υπαιτιότητας, υποκειμενικής δηλαδή ευθύνης του δράστη. Αν τέτοια ευθύνη θεμελιώνει ο νόμος ανεξάρτητα αν ο δράστης επιθυμούσε, σκέφτηκε ή μπορούσε να προβλέψει ή να αποτρέψει τη ζημία, τότε αυτή η ευθύνη είναι αντικειμενική, για την οποία δεν προβλέπεται κανόνας αντίστοιχος προς την ΑΚ 914 που ισχύει για την υποκειμενική ευθύνη. Η αδικοπρακτική ευθύνη κατά την ΑΚ 914 είναι πρωτογενής, αφού η ενοχική σχέση ανάμεσα στον ζημιώσαντα και στον ζημιωθέντα δημιουργείται αφ ης στιγμής συντρέξουν οι προϋποθέσεις του εν λόγω άρθρου, Αντίθετα, η ευθύνη που θεμελιώνεται με την αθέτηση ενοχικής υποχρέωσης που απορρέει από δικαιοπραξία (δικαιοπρακτική), συνήθως δε από σύμβαση (συμβατική, ενδοσυμβατική ευθύνη) είναι δευτερογενής, γιατί ακριβώς προϋποθέτει την ύπαρξη ενοχή μεταξύ των μερών. Βασικές τους διαφορές είναι ότι : α) στην ενδοσυμβατική ευθύνη αποκαθίσταται η περιουσιακή ζημία, ενώ στην αδικοπρακτική ευθύνη και η ηθική βλάβη, β) στην αδικοπρακτική ευθύνη προβλέπεται πενταετής παραγραφή που ξεκινά από τότε που ο παθών έλαβε γνώση της ζημίας και του υποχρέου προς αποζημίωση και η οποία δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να ξεπερνά την εικοσαετία (ΑΚ 937), ενώ στην ενδοσυμβατική ευθύνη καθιερώνεται κατ αρχήν η εικοσαετής παραγραφή (ΑΚ 249). Η αρχή πάντως της υπαιτιότητας ισχύει τόσο στην ενδοσυμβατική όσο και στην αδικοπρακτική ευθύνη. Σε περίπτωση κατά την οποία η πράξη ή παράλειψη συνιστά αθέτηση ενοχικής υποχρέωσης, αλλά είναι συγχρόνως και παράνομη πράξη, γίνεται δεκτή η συρροή των δύο μορφών ευθύνης, αδικοπρακτικής και ενδοσυμβατικής, οπότε ο ζημιωθείς μπορεί να θεμελιώσει την αξίωσή του είτε στις διατάξεις περί αδικοπρακτικής είτε στις διατάξεις περί ενδοσυμβατικής ευθύνης. Προϋποθέσεις για την ευθύνη προς αποζημίωση κατά την ΑΚ 914 είναι : α) ανθρώπινη πράξη, β) παρανομία, γ) ικανότητα προς καταλογισμό, δ) υπαιτιότητα, ε) ζημία και στ) αιτιώδης συνάφεια ανάμεσα στην παράνομη και υπαίτια πράξη και στη ζημία. - 4 -
Β) Ευθύνη από διακινδύνευση: Η ύπαρξη πολλών περιπτώσεων στη σύγχρονη εποχή κατά τις οποίες είναι δυνατή η δημιουργία κινδύνων για την πρόκληση ζημίας, όπως π.χ. αυτοκίνητα, αεροσκάφη, πυρηνικές ουσίες, θεμελιώνει υποχρέωση του κατόχου ή ιδιοκτήτη να αποκαταστήσει τη ζημία που προκαλείται από τις πηγές αυτές, ανεξάρτητα από δικό τους πταίσμα. Γ) Αδικαιολόγητος πλουτισμός: Σύμφωνα με την ΑΚ 904, αν κάποιος καταστεί πλουσιότερος από την περιουσία άλλου ή με ζημία του χωρίς να υπάρχει νόμιμη αιτία (σύμβαση, νόμος ή οποιοδήποτε αντάλλαγμα που οδηγεί στον πλουτισμό), ο νομοθέτης υποχρεώνει τον πλουτήσαντα για απόδοση της ωφέλειας. Δ) Διοίκηση αλλοτρίων: Διοίκηση αλλοτρίων είναι η χωρίς νόμιμο λόγο διεξαγωγή ξένης υπόθεσης, η οποία έτσι εμφανίζεται ως αυθαίρετη επέμβαση του διοικητή στη σφαίρα των δικαιωμάτων ή συμφερόντων άλλου, που είναι ο κύριος της υπόθεσης (ΑΚ 730 επ.). Ε) Κοινωνία: Σύμφωνα με την ΑΚ 785, αν ένα δικαίωμα ανήκει σε περισσότερους από κοινού, υπάρχει ανάμεσά τους κοινωνία κατ ιδανικά μέρη, εφ όσον ο νόμος δεν ορίζει διαφορετικά, όπως π.χ. κοινωνία συγκληρονόμων (ΑΚ 1884 εδ. β), κοινωνία συγκυρίων (ΑΚ 1113). Σε περίπτωση παραβίασης κάποιας από τις διατάξεις του ΑΚ για την κοινωνία, θεμελιώνεται ευθύνη του παραβάτη (π.χ. αν εμποδίζει τη συγχρήση των υπολοίπων, ΑΚ 787). ΣΤ) Καταδολίευση δανειστών: Αν κάποιος με σκοπό βλάβης των δανειστών του προβεί σε διάθεση των περιουσιακών του στοιχείων σε κάποιον τρίτο και αυτός (ο τρίτος) γνωρίζει ότι ο οφειλέτης απαλλοτριώνει (διαθέτει) για να βλάψει τους δανειστές του, κάθε δανειστής έχει δικαίωμα να απαιτήσει τη διάρρηξη της καταδολιευτικής αυτής απαλλοτρίωσης, εφ όσον η υπόλοιπη περιουσία δεν αρκεί για την ικανοποίησή του (ΑΚ 939, 941 παρ. 1, 943 παρ. 1). Το αποτέλεσμα της διάρρηξης είναι ότι ο τρίτος υποχρεώνεται σε αποκατάσταση των πραγμάτων στην κατάσταση που ήταν (ΑΚ 943 παρ. 1 εδ. α). - 5 -