ΑΡΧΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΚΑΙ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ Χ. ΤΖΟΥΜΑΚΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ Κεφάλαιο 1 ο Επιχειρήσεις και Οργανισμοί 1.2. Η Επιχείρηση 1.2.1. Εισαγωγικές έννοιες Οι επιχειρήσεις είναι ένα σημαντικό κομμάτι των οργανωμένων κοινωνιών γιατί: 1) Τα άτομα διαθέτουν χρόνο στις επιχειρήσεις όταν εργάζονται. 2) Τα προϊόντα που καταναλώνονται προέρχονται από τις επιχειρήσεις. 3) Η απασχόληση, το εισόδημα των ατόμων και η οικονομική ανάπτυξη της οικονομίας εξαρτώνται από τις επιχειρήσεις. Η έννοια του επιχειρείν Η επιχείρηση συνδέεται στενά με την έννοια του επιχειρείν ή της επιχειρηματικότητας και περιλαμβάνει: 1) Το συνδυασμό των παραγωγικών συντελεστών με σκοπό τη δημιουργία υλικών αγαθών και υπηρεσιών. 2) Το στοιχείο της εισαγωγής και εφαρμογής καινοτομιών. 3) Το στοιχείο του κινδύνου.
1.2.1.1. Η Επιχείρηση ως Παραγωγική Μονάδα Οικονομική Οργάνωση Η επιχείρηση αποτελεί μια παραγωγική οικονομική μονάδα, με την έννοια ότι συνδυάζει και αξιοποιεί τους παραγωγικούς συντελεστές (εργασία, κεφάλαιο, γνώση, τεχνολογία, κλπ), προκειμένου να παράγει προϊόντα ή υπηρεσίες, με σκοπό τη διάθεσή τους μέσω του μηχανισμού της αγοράς στους καταναλωτές. Κάθε παραγωγική μονάδα δεν είναι επιχείρηση. Κύρια Χαρακτηριστικά διάκρισης των επιχειρήσεων από τις υπόλοιπες παραγωγικές μονάδες 1) Η επιχείρηση παράγει προϊόντα ή υπηρεσίες, τα οποία διαθέτει έναντι μιας αξίας ανταλλαγής (ενός τιμήματος), μέσω του μηχανισμού της αγοράς. Άρα η αγορά παρέχει έσοδα στην επιχείρηση από τα οποία προκύπτουν κέρδη που είναι απαραίτητα για την επιβίωση της. Οι υπόλοιπες παραγωγικές μονάδες δεν στηρίζονται στα έσοδα για να επιβιώσουν. 2) Η επιχείρηση συνδέεται με το στοιχείο του κινδύνου, που σημαίνει ότι αντί για κέρδος υπάρχει η πιθανότητα να προκύψει ζημιά. Παραδείγματα: Τα Δημόσια Λύκεια και τα Δημόσια νοσοκομεία είναι παραγωγικές μονάδες όχι επιχειρήσεις. 1.2.1.2 Η Επιχείρηση ως Κοινωνική Οργάνωση Τα άτομα από την φύση τους έχουν την τάση να οργανώνονται (συγκεντρώνονται) και να σχηματίζουν ομάδες ή οργανώσεις. Έτσι και η επιχείρηση είναι μια οργάνωση ατόμων ή κοινωνική οργάνωση ή κοινωνική κατασκευή Τι σημαίνει ότι η επιχείρηση αποτελεί μια «κοινωνική κατασκευή»; Συνοπτικά σημαίνει ότι: 1) Η επιχείρηση εκφράζει ένα τρόπο συλλογικής δράσης (κοινή δράση πολλών ατόμων). 2) Στο πλαίσιο της επιχείρησης αναπτύσσονται κοινωνικές σχέσεις (διαπροσωπικές, φιλικές, σχέσεις αλληλεγγύης κ.α.). Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 2
3) Διαμορφώνονται διαφορετικά, συγκρουόμενα συμφέροντα μεταξύ διαφορετικών ομάδων μέσα στην επιχείρηση που είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης. (π.χ. εργαζόμενοι-εργοδότες). 4) Υπάρχουν σχέσεις εξουσίας (με την έννοια ότι για κάθε απόφαση που παίρνεται εντός της επιχείρησης έχει προκαθοριστεί (νόμιμο δικαίωμα) ποιος είναι αρμόδιος να αποφασίσει και ποιος είναι υποχρεωμένος να συμμορφωθεί (αυτό μπορεί να ειπωθεί σαν σχέση προϊσταμένου με υφιστάμενο). 5) Η επιχείρηση λειτουργεί σύμφωνα μ ένα πλαίσιο τυπικών ή άτυπων κανόνων (τυπικών ή άτυπων) που ρυθμίζουν ή υποχρεώνουν σε συμμόρφωση την ατομική ή ομαδική συμπεριφορά των ατόμων μέσα στην επιχείρηση. Παραδείγματα: γραπτά αιτήματα για χορήγηση άδειας, πουκάμισα και γραβάτες οι τραπεζικοί υπάλληλοι, μπλε κοστούμια οι υπάλληλοι της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ κ.α. 6) Η επιχείρηση, εκτός από προϊόντα, προσφέρει απασχόληση, ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών και αισθάνεται κοινωνική ευθύνη απέναντι στο περιβάλλον της. 1.2.1.3. Η Επιχείρηση ως Θεσμός Οι επιχειρήσεις σε μια κοινωνία είναι θεσμοί σημαντικοί, πυλώνες της κοινωνίας, ισοδύναμοι με την δικαιοσύνη ή την εκπαίδευση. Η ανάπτυξη, η ευημερία, η εξέλιξη των κοινωνιών συνδέονται με την επιχείρηση σαν θεσμό. Για αυτό η θεσμική διάσταση της επιχείρησης καθορίζεται από: 1) Το πλαίσιο ρυθμιστικών διατάξεων (Σύνταγμα, νόμοι) των επιχειρήσεων (ίδρυση, λειτουργία, τερματισμός) 2) Τους βασικούς κανόνες που διέπουν τη φύση και τη λειτουργία της (καταστατικό) 3) Τη θεσμική της οργάνωση (Γενική Συνέλευση, Διοικητικό Συμβούλιο) 1.2.1.4. Η Πολιτισμική Διάσταση της Επιχείρησης Κουλτούρα (ή αλλιώς φιλοσοφία) είναι ένα σύστημα κοινών αξιών, «πιστεύω», εννοιών, παραδοχών, συμβόλων, εθίμων, κανόνων και προτύπων που ισχύουν σε μια ομάδα ανθρώπων ή μια οργάνωση. Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 3
Η κουλτούρα είναι η φιλοσοφία που δίνει κατεύθυνση στα άτομα και τις ομάδες όσον αφορά την συμπεριφορά τους, ενισχύοντας τις σχέσεις των ατόμων και των ομάδων. Η κουλτούρα σε μια οργάνωση είναι σημαντική γιατί προσδιορίζει: 1) Τις σχέσεις των ανθρώπων στο πλαίσιο της οργάνωσης 2) Τις σχέσεις της οργάνωσης με το περιβάλλον της 3) Τη στάση της οργάνωσης ως προς τα προϊόντα, τους πελάτες, το περιβάλλον κλπ. Παράδειγμα: Το πιστεύω της επιχείρησης μας είναι πάντα η εξυπηρέτηση των πελατών μας 1.2.1.5. Η Επιχείρηση ως Σύστημα Σύστημα: είναι ένα σύνολο στοιχείων που συνδέονται μεταξύ τους με σχέσεις αλληλεπίδρασης και αποτελούν μια ολότητα(ένα πράγμα). Η επιχείρηση ως σύστημα: 1) Λαμβάνει ως εισροές από το περιβάλλον ανθρώπινους, οικονομικούς, υλικούς και άλλους πόρους 2) Επεξεργάζεται, μετασχηματίζει, μεταποιεί τους πόρους αυτούς μέσω διαφόρων λειτουργιών και μέσων 3) Δίνει στο περιβάλλον τις εκροές (προϊόντα) 4) Είναι διακριτή από το περιβάλλον της, με την έννοια ότι έχει σύνορα 5) Προσαρμόζεται στο περιβάλλον της μέσω του μηχανισμού ελέγχου - ανατροφοδότησης Η συστημική προσέγγιση των επιχειρήσεων μελετά κάθε στοιχείο-μέρος τους ξεχωριστά και τις σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ τους. Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 4
1.3. Λειτουργίες της Επιχείρησης Η επιχείρηση για να πετύχει τους στόχους της, πρέπει να δράσει μέσω συγκεκριμένων λειτουργιών. Κάθε λειτουργία ξεχωριστά έχει συγκεκριμένο σκοπό και περιεχόμενο. Ο συνδυασμός τους συμβάλλει στην επίτευξη των στόχων της επιχείρησης. 1.3.1. Η αλυσίδα των Επιχειρησιακών Λειτουργιών Αρχικά υπάρχουν σε μια επιχείρηση οι βασικές ή πρωτεύουσες λειτουργίες, οι οποίες είναι και οι πιο σημαντικές. Βασικές ή πρωτεύουσες λειτουργίες 1) Παραγωγική λειτουργία 2) Εμπορική λειτουργία 3) Οικονομική λειτουργία Ωστόσο, η τεχνολογική εξέλιξη και το σύγχρονο Marketing αλλάζουν τα δεδομένα στην παραγωγή αγαθών και στην ικανοποίηση των αναγκών των καταναλωτών αντίστοιχα. Έτσι αναπτύχθηκαν οι δευτερεύουσες λειτουργίες που σκοπό έχουν να συμπληρώσουν τις βασικές λειτουργίες. Δευτερεύουσες λειτουργίες 1) Λειτουργία προμηθειών 2) Λειτουργία έρευνας και ανάπτυξης 3) Λειτουργία πληροφόρησης 4) Λειτουργία δημοσίων σχέσεων Μια επιχείρηση δεν είναι απαραίτητο να αναπτύξει όλες τις δευτερεύουσες λειτουργίες λόγω των δραστηριοτήτων ή του μεγέθους της. Ωστόσο, είναι απαραίτητη η ισχυρή εξάρτηση όλων των επιχειρησιακών λειτουργιών για την ύπαρξη και την καλή πορεία της επιχείρησης. Για παράδειγμα, οι αυξημένες πωλήσεις σημαίνουν την έντονη εμπορική λειτουργία και οδηγούν σε αυξημένες συναλλαγές δίνοντας περιεχόμενο στην οικονομική λειτουργία, η βασική προϋπόθεση όμως είναι το προϊόν και η παραγωγική λειτουργία. Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 5
Ο τέλειος συνδυασμός όλων των λειτουργιών γίνεται μέσω του μηχανισμού της αόρατης διοικητικής λειτουργίας που είναι η δύναμη που συνδυάζει τους συντελεστές παραγωγής σύμφωνα με την βασική οικονομική αρχή. Στην αόρατη διοικητική λειτουργία σημαντικό ρόλο παίζει ο ανθρώπινος παράγοντας για την επίτευξη του αντικειμενικού σκοπού της επιχείρησης (κέρδος). Η βασική οικονομική αρχή είναι η επίτευξη του καλύτερου αποτελέσματος με την μικρότερη θυσία. Παραγωγική Λειτουργία Είναι η πιο βασική λειτουργία της οικονομικής μονάδας. Οι ενέργειές της συνδέονται με την παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών. Βασικές ενέργειες 1) Η επεξεργασία υλικών και πληροφοριών 2) Η χρήση και η συντήρηση των μέσων για την παραγωγή των προϊόντων ή των υπηρεσιών 3) Ο έλεγχος της ποιότητας των παραγόμενων αγαθών Παραδείγματα: Η παραγωγική λειτουργία της ΔΕΗ είναι η παραγωγή ηλεκτρισμού, η παραγωγική λειτουργία των σχολείων είναι η εκπαίδευση, των νοσοκομείων είναι η υγειονομική περίθαλψη. Εμπορική Λειτουργία Περιλαμβάνει όλες τις απαραίτητες ενέργειες της επιχείρησης για την διάθεση των προϊόντων της στην αγορά. Εκφράζεται μέσω του μάρκετινγκ και των πωλήσεων. Βασικές ενέργειες 1) Η έρευνα των αναγκών των καταναλωτών. 2) Ο σχεδιασμός των προϊόντων ή των υπηρεσιών για ικανοποίηση των αναγκών. 3) Η προβολή και η προώθηση των προϊόντων ή των υπηρεσιών 4) Η πώληση και η διανομή. Παράδειγμα: Η ΔΩΔΩΝΗ αναθέτει σε μια εταιρία να κάνει μια μελέτη σχετικά με την αγορά γάλακτος. Η έρευνα δείχνει ότι υπάρχει ανάγκη αλλαγής της Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 6
συσκευασίας. Η ΔΩΔΩΝΗ φτιάχνει μια καινούρια συσκευασία και την προωθεί στην αγορά με διαφημιστικά σποτάκια. Οικονομική Λειτουργία Για να λειτουργήσει μια επιχείρηση πρέπει να βρει και να χρησιμοποιήσει κεφάλαιο. Η αγορά και η πώληση προϊόντων συνεπάγονται συναλλαγές. Η οικονομική λειτουργία σχετίζεται με την πραγματοποίηση, την παρακολούθηση και την καταγραφή των παραπάνω ζητημάτων και των συναλλαγών. Βασικές ενέργειες 1) Η εξεύρεση του κεφαλαίου ίδρυσης της οικονομικής μονάδας 2) Η αξιοποίηση του κεφαλαίου με τις πλέον αποδοτικές επιλογές 3) Οι διαχειριστικές και λογιστικές διαδικασίες που βοηθούν στην έγκαιρη διεκπεραίωση και την καταγραφή των συναλλαγών της 4) Η αντιμετώπιση των νομικών και φορολογικών υποχρεώσεων 5) Η εξακρίβωση των αποτελεσμάτων της Παράδειγμα: Ιδρύεται μια επιχείρηση με δάνειο από την τράπεζα. Η επιχείρηση παράγει προϊόν. Καταγράφονται όλες οι συναλλαγές στα βιβλία της επιχείρησης, υπάρχει νομικός σύμβουλος και λογιστής, ενώ κάθε μήνα ο επιχειρηματίας ενημερώνεται για τα αποτελέσματα της επιχείρησης του. Λειτουργία Προμηθειών Αφορά τις ενέργειες που πρέπει να γίνουν από την επιχείρηση για την εξασφάλιση των απαραίτητων προϊόντων που έχει ανάγκη μια επιχείρηση για τη λειτουργία της και την επίτευξη των στόχων της. Βασικές ενέργειες 1) Η οικονομικότερη προμήθεια μηχανημάτων και πρώτων υλών 2) Η έρευνα των τιμών, η αγορά και η αποθήκευση των παραπάνω 3) Η συνεχής παρακολούθηση των αποθεμάτων Σημαντικότητα: Η λειτουργία προμηθειών είναι σημαντική γιατι εξασφαλίζει τους βασικούς πόρους που είναι απαραίτητοι για την λειτουργία της επιχείρησης (παραγωγική λειτουργία). Παράδειγμα: Αγορά μηχανήματος. Ο υπεύθυνος προμηθειών της επιχείρησης το αγοράζει στην φθηνότερη τιμή, αποθηκεύει τα ανταλλακτικά του, και παρακολουθεί τα αποθέματα τους προβαίνοντας στις απαραίτητες αγορές. Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 7
Έρευνα και Ανάπτυξη Αντικείμενο αυτής της λειτουργίας είναι η ανεύρεση νέων τρόπων παραγωγής και βελτίωσης των υπαρχόντων με αξιοποίηση της σύγχρονης τεχνολογίας και κάθε καινοτομίας για τη δημιουργία νέων αγαθών και υπηρεσιών. Βασικές ενέργειες 1) Ο σχεδιασμός νέου τύπου προϊόντος 2) Η βελτίωση της συσκευασίας του προϊόντος Σημαντικότητα: Ο ανταγωνισμός και η ανάπτυξη των επιχειρήσεων εξαρτάται πλέον όλο και πιο πολύ από καινοτομίες που αφορούν νέα προϊόντα, μεθόδους παραγωγής ή βελτιώσεις των ήδη υπαρχόντων. Παράδειγμα: Φαρμακοβιομηχανίες. Σε αυτές τις επιχειρήσεις υπάρχουν τμήματα που ασχολούνται αποκλειστικά με την δημιουργία νέων φαρμάκων. Συνήθως η έρευνα και η ανάπτυξη γίνεται από την ίδια την επιχείρηση, ωστόσο υπάρχει περίπτωση αυτό να γίνεται από εξειδικευμένους δημόσιους ή ιδιωτικούς οργανισμούς, από ερευνητικά κέντρα (π.χ. Τεχνολογικά Πάρκα) ή το κράτος. Λειτουργία της Πληροφόρησης Η λειτουργία αυτή συνδέεται με την εύρεση, τη δημιουργία και την αξιοποίηση πληροφοριών. Βασικές ενέργειες 1) Απόκτηση πληροφοριών 2) Επεξεργασία πληροφοριών 3) Αποθήκευση πληροφοριών 4) Διανομή πληροφοριών 5) Αξιοποίηση πληροφοριών Σημαντικότητα: Οι πληροφορίες είναι σημαντικές λόγω της πολυπλοκότητας και των συνεχών αλλαγών σε θέματα λήψης και υλοποίησης αποφάσεων και σε θέματα συντονισμού και συνεργασίας ατόμων ή τμημάτων. Παράδειγμα: Dealing room τραπεζών. Λειτουργία Δημοσίων Σχέσεων Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 8
Η λειτουργία αυτή συνδέεται με την ανάγκη της επιχείρησης να αναπτύσσει καλές σχέσεις με τους γύρω της (άτομα, ομάδες) και να προβάλλει μια καλή εικόνα για να κερδίσει την εκτίμηση, το σεβασμό και τις θετικές εντυπώσεις. Βασικές ενέργειες 1) Η προβολή των θετικών σημείων και της συνολικής εικόνας 2) Η οργάνωση και η υλοποίηση εκδηλώσεων 3) Οι σχέσεις με τα ΜΜΕ 4) Οι φιλανθρωπικές ενέργειες 5) Οι χορηγίες πολιτιστικών, επιστημονικών και άλλων δραστηριοτήτων Παράδειγμα: Η ΔΕΗ εγκαθιστά φίλτρα στα εργοστάσια με λιγνίτη, μπορεί να οργανώσει αναδασώσεις για να δείξει της περιβαλλοντική της ευαισθησία, μπορεί να δωρίσει αξονικούς τομογράφους στο νοσοκομείο της Κοζάνης ή να γίνει χορηγός σε κάποιο τοπικό αθλητικό σωματείο. 1.4. Η Επιχείρηση και το περιβάλλον της Το οικονομικό σύστημα (νοικοκυριά, επιχειρήσεις, κράτος) λειτουργεί με αντικειμενικό σκοπό την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών. Αυτό επιτυγχάνεται με την παραγωγή και την διανομή αγαθών που καλύπτουν τις ανθρώπινες ανάγκες. Η επιχείρηση είναι τμήμα του οικονομικού συστήματος και η σχέση της επιχείρησης με το περιβάλλον της είναι ότι λαμβάνει εισροές (συντελεστές παραγωγής) από το ευρύτερο περιβάλλον, τις επεξεργάζεται και τις μετατρέπει σε εκροές (αγαθά). Με την παραγωγή και διανομή των αγαθών η επιχείρηση ικανοποιεί τους στόχους των μελών της, που είναι και κοινωνικοί στόχοι (όπως αναλύθηκαν στην κοινωνική ευθύνη των επιχειρήσεων). Έτσι η σχέση της επιχείρησης με το περιβάλλον της είναι δυναμική και καθοριστική για τη συμπεριφορά της. Οι διάφοροι παράγοντες που αποτελούν το περιβάλλον της επιχείρησης επιδρούν στον τρόπο λειτουργία της επιχείρησης ένας-ένας χωριστά και σαν σύνολο (Σύστημα Περιβάλλον). Οι οικονομικοί παράγοντες είναι τα σημαντικότερα στοιχεία που προσδιορίζουν το οικονομικό περιβάλλον μιας οικονομικής μονάδας. Από αυτούς προέρχεται Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 9
η πλέον ορατή επίδραση του εξωτερικού περιβάλλοντος στην επιχείρηση. Η επίδραση τους έχει καθοριστική σημασία στην ίδρυση, την ανάπτυξη και την αποτελεσματικότητα της οικονομικής μονάδας καθώς το οικονομικό περιβάλλον επηρεάζει τις αγορές (εισροών, προϊόντων και χρήματος) από τις οποίες επηρεάζεται η δράση της οικονομικής μονάδας. Επίσης, η δράση της επιχείρησης επηρεάζεται σημαντικά και από ομάδες συμφερόντων που στόχο έχουν την ικανοποίηση των δικών τους συμφερόντων. Ομάδες συμφερόντων Επιδιώξεις Επιχειρηματίες υψηλά κέρδη, κοινωνική προβολή Χρηματοδότες ασφάλεια κεφαλαίων, υψηλά κέρδη Προμηθευτές καλή συνεργασία, φερέγγυες και διαρκείς συναλλαγές Πελάτες ποιότητα, καλές τιμές, εξυπηρέτηση Κράτος είσπραξη φόρων και εισφορών, συμμόρφωση στους νόμους Το περιβάλλον μιας επιχείρησης εξελίσσεται λόγω της τεχνολογίας, της νομοθεσίας, των καταναλωτικών συνηθειών κ.α.. Άρα οι επιχειρήσεις πρέπει να προσαρμόζονται εγκαίρως. Όσες το καταφέρνουν μεγεθύνονται (μέσω εξαγορών-συγχωνεύσεων, καινοτομιών), μειώνουν τα κόστη και επιβιώνουν. Οι υπόλοιπες σταματούν τη λειτουργία τους. Το φαινόμενο αυτό λέγεται δημιουργική καταστροφή. 1.4.1. Στοιχεία του περιβάλλοντος Τα στοιχεία του περιβάλλοντος είναι παράγοντες που συνθέτουν το γενικό (εξωτερικό) περιβάλλον και το ειδικό (εσωτερικό) περιβάλλον της επιχείρησης. Περιβάλλον Γενικό (εξωτερικό) περιβάλλον Ειδικό (εσωτερικό) περιβάλλον Οικονομικό περιβάλλον Προμηθευτές υλικών και υπηρεσιών Νομικό περιβάλλον Καταναλωτές και πελάτες Κοινωνικό περιβάλλον Εργαζόμενοι και συνδικάτα Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 10
Τεχνολογικό περιβάλλον Πολιτισμικό περιβάλλον επιχει- Πολιτικό περιβάλλον Οικολογικό περιβάλλον Πιστωτές, χρηματοδότες, μέτοχοι, ανταγωνιστικές ή συνεργαζόμενες ρήσεις, τράπεζες, πιστωτικοί φορείς Οικονομικό περιβάλλον: περιλαμβάνει στοιχεία όπως τον ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης, τον πληθωρισμό, την απασχόληση, το δημόσιο χρέος, την φορολογία, τις διεθνείς οικονομικές σχέσεις κ.α.. Νομικό περιβάλλον: περιλαμβάνει τους Νόμους σύμφωνα με τους οποίους λειτουργεί η επιχείρηση. Κοινωνικό περιβάλλον: περιλαμβάνει στοιχεία που αφορούν την κοινωνική οργάνωση της χώρας όπως το σύνολο των κοινωνικών ομάδων της χώρας, το συνδικαλιστικό κίνημα, τα δημογραφικά στοιχεία κ.α.. Τεχνολογικό περιβάλλον: περιλαμβάνει τους παράγοντες που επηρεάζουν την τεχνολογία παραγωγής της επιχείρησης και κατά συνέπεια την απόδοση και τον εξοπλισμό των εργατών και το παραγόμενο προϊόν. Τέτοιοι παράγοντες είναι οι εφευρέσεις, τα διπλώματα ευρεσιτεχνίας κ.τ.λ.. Πολιτισμικό περιβάλλον: περιλαμβάνει εθνολογικά και λαογραφικά στοιχεία μιας κοινωνίας, ήθη και έθιμα, παραδόσεις και θρησκεία. Παράδειγμα επίδρασης του πολιτισμικού περιβάλλοντος είναι η Δ.Θράκη όπου υπάρχουν μουσουλμάνοι πολίτες οπότε είναι δύσκολη η παραγωγή και διάθεση οινοπνευματωδών. Πολιτικό περιβάλλον: περιλαμβάνει το θεσμικό πλαίσιο σύμφωνα με το οποίο λειτουργεί το κράτος (εισοδηματική, νομισματική πολιτική, κυβερνητικές αποφάσεις κ.α.). Οικολογικό περιβάλλον: περιλαμβάνει τις ενέργειες που κάνει η επιχείρηση ή άλλες επιχειρήσεις που προκαλούν μόλυνση του περιβάλλοντος (αέρας, νερό, έδαφος) με αποτέλεσμα η ίδια η επιχείρηση να δέχεται τις αρνητικές συνέπειες που προκαλούνται. 1.4.2. Η Κοινωνική ευθύνη της επιχείρησης Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 11
Εφόσον η κοινωνία αξιολογεί σωστά το γεγονός ότι τα μέλη της απασχολούνται και ότι παράγονται αγαθά που ικανοποιούν τις ανάγκες των μελών της προκύπτει ότι η επιχείρηση είναι ένας σημαντικός κοινωνικός θεσμός. Οι ιδιοκτήτες, τα στελέχη, και οι εργαζόμενοι οφείλουν να κατανοήσουν το βαθμό ευθύνης της επιχείρησης απέναντι στην κοινωνία και να προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους ώστε σε τελική ανάλυση να ωφελείται το κοινωνικό σύνολο. Είναι ανάγκη να υπάρχει επαρκής νομοθεσία και κυρίως ένας κώδικας εθιμικών κανόνων ή «Κώδικας Επιχειρησιακής Ηθικής». Κοινωνικές ευθύνες της επιχείρησης 1) Η προσφορά προϊόντων και υπηρεσιών με μέριμνα για την υγεία και την ασφάλεια των καταναλωτών 2) Η καταβολή φόρων στο κράτος 3) Η τήρηση της νομοθεσίας 4) Η κοινωνική και πολιτισμική συνεισφορά γενικότερα προς το κοινωνικό σύνολο 5) Η συμβολή στην ανάπτυξη της εθνικής οικονομίας 6) Η συνεισφορά στην προστασία του περιβάλλοντος 1.5. Η Αποτελεσματικότητα των Επιχειρήσεων 1.5.1. Οι στόχοι των Επιχειρήσεων (Οργανισμών) Στόχος της επιχείρησης είναι μια επιθυμητή κατάσταση στην οποία επιδιώκει να φτάσει ή ένα αποτέλεσμα προς επίτευξη. Διάκριση στόχων 1) Θεσμικοί στόχοι 2) Λειτουργικοί στόχοι Θεσμικοί στόχοι είναι αυτοί που επίσημα η επιχείρηση διατυπώνει στο καταστατικό, με βάση το οποίο νομιμοποιείται η ύπαρξη και η λειτουργία της. Πρόκειται ουσιαστικά για γενικούς και μη συγκεκριμένους στόχους ή επιδιώξεις που συνθέτουν την αποστολή της επιχείρησης στο πλαίσιο του περιβάλλοντός της ή της κοινωνίας. Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 12
Εκφράζουν το βασικό καθήκον της επιχείρησης απέναντι στην κοινωνία, πράγμα που δικαιολογεί το δικαίωμα της δημιουργίας της. Παραδείγματα: νοσοκομεία = υγεία, σχολεία = εκπαίδευση, αεροπορικές εταιρίες = εναέριες μεταφορές Λειτουργικοί: εκφράζουν τα συγκεκριμένα αποτελέσματα τα οποία επιδιώκει η επιχείρηση να πετύχει από την λειτουργία της. Αυτοί οι στόχοι αναφέρονται: 1) Στα συνολικά μεγέθη της επιχείρησης (κέρδη, εισόδημα, ρυθμοί μεγέθυνσης, φήμη κ.τ.λ.) 2) Στην αγορά (κατάκτηση μεριδίου αγοράς, δίκτυα πωλήσεων, δημιουργία εμποδίων εισόδου) 3) Στην παραγωγή (παραγωγικότητα εργασίας, ποιότητα προϊόντων, κόστος παραγωγής) 4) Στους ανθρώπους (ικανοποίηση εργατών, απασχόληση, εκπαίδευση, ανάπτυξη κ.τ.λ.) 5) Στις καινοτομίες (ανάπτυξη νέων προϊόντων, νέων μεθόδων παραγωγής, διανομής και διοίκησης) με σκοπό την προσαρμογή της επιχείρησης στο περιβάλλον της. Οι Cyert και March έχουν υποστηρίξει ότι μόνο τα άτομα ή οι ομάδες ατόμων έχουν στόχους και όχι οι επιχειρήσεις. Έτσι, οι γενικοί στόχοι της επιχείρησης προσδιορίζονται από επιμέρους στόχους, συμφέροντα και αξίες των ομάδων που λειτουργούν μέσα σ αυτή, αλλά και ομάδων που λειτουργούν στο περιβάλλον της και επιδρούν σ αυτή. Το αποτέλεσμα είναι να υπάρχουν στόχοι που συγκρούονται μεταξύ τους, με την έννοια ότι η ικανοποίηση ενός στόχου επιδρά αρνητικά στην επίτευξη του άλλου. Για παράδειγμα, κάθε τμήμα μια επιχείρησης έχει διαφορετικούς στόχους. Η αποφυγή της σύγκρουσης γίνεται με διαδικασίες διαπραγματεύσεων, συναίνεσης, συμβιβασμού και άσκησης εξουσίας. Για κάθε επιχείρηση διαμορφώνεται μια ιεραρχία στόχων, ανάλογα με το συσχετισμό δύναμης των ομάδων που επιδρούν σ αυτή. Για τη διαμόρφωση της ιεραρχίας στόχων λαμβάνονται υπόψη: Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 13
Οι πιέσεις του περιβάλλοντος Οι περιορισμοί Οι ευκαιρίες Οι απειλές Με βάση τις παρατηρήσεις αυτές καταλήγουμε στα εξής: 1) Η ιεράρχηση των στόχων, ο αριθμός, το είδος και η σπουδαιότητά τους διαφέρουν από επιχείρηση σε επιχείρηση 2) Τα κέρδη ή η αποδοτικότητα των κεφαλαίων για τις επιχειρήσεις μακροπρόθεσμα αποτελούν έναν από τους πιο σημαντικούς στόχους. 1.5.2. Αποτελεσματικότητα Αποδοτικότητα Παραγωγικότητα Οι στόχοι που θέτει μια επιχείρηση είναι λόγοι για την δημιουργία της, όμως η επίτευξη τους είναι απαραίτητος όρος για την επιβίωση της. Έτσι, υπάρχει το ζήτημα της μέτρησης του βαθμού επίτευξης των στόχων. Σχετικά με αυτό έχουν αναπτυχθεί οι έννοιες της αποτελεσματικότητας και της αποδοτικότητας. Αποτελεσματικότητα είναι ο βαθμός στον οποίο η επιχείρηση πετυχαίνει τους στόχους της. Αποδοτικότητα: αφορά κυρίως την εσωτερική λειτουργία της επιχείρησης και εκφράζει τις θυσίες που γίνονται για την επίτευξη ενός αποτελέσματος. αποδοτικότητα = πραγματοποιηθέν αποτέλεσμα (εκροή) / θυσίες που έγιναν (εισροή) Δείκτες που μετρούν την αποδοτικότητα είναι οι δείκτες παραγωγικότητας (εργασίας, κεφαλαίου). Υψηλή αποδοτικότητα συνεπάγεται συνήθως και υψηλή αποτελεσματικότητα αλλά αυτό δεν ισχύει πάντα. Παράδειγμα τέτοιας περίπτωσης είναι τα υφάσματα όπου η παραγωγικότητα είναι υψηλή αλλά η αποτελεσματικότητα είναι χαμηλή λόγω της χαμηλής ζήτησης για το προϊόν. Παραγωγικότητα: είναι η σχέση μεταξύ παραχθέντων αγαθών και χρησιμοποιηθέντων παραγωγικών μέσων (φύση, εργασία, κεφάλαιο) Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 14
παραγωγικότητα = παραχθέντα αγαθά / παραγωγικά μέσα που χρησιμοποιήθηκαν Η παραγωγικότητα μπορεί να μετρηθεί σε σχέση με κάποιο συντελεστή παραγωγής (κεφάλαιο, εργασία) αλλά και σε επίπεδο επιχείρησης, κλάδου ή χώρας. Ειδικότερα, σε επίπεδο χώρας η παραγωγικότητα της εργασίας είναι το πηλίκο του συνόλου των αγαθών και υπηρεσιών που παρήχθησαν σε μια χρονική περίοδο, προς το σύνολο των ανθρωποωρών εργασίας που δαπανήθηκαν για την παραγωγή τους. Σήμερα γίνονται αναφορές στην παραγωγικότητα της εργασίας καθώς θεωρείται ότι η χαμηλή τιμή της είναι η αιτία των οικονομικών προβλημάτων. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης με τη χρήση νέων τεχνολογιών. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας επιτυγχάνεται με: Την καλύτερη οργάνωση της εργασίας Τη βελτίωση του επιπέδου των εργαζομένων Τα κατάλληλα κίνητρα προς τους εργαζομένους Ισχυρά κίνητρα για την αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας είναι: Η καλύτερη αμοιβή Το κλίμα σιγουριάς για την εργασία Οι καλές συνθήκες εργασίας Η ύπαρξη αξιοκρατικών και συμμετοχικών διαδικασιών Ομάδες Κριτήρια μέτρησης αποτελεσματικότητας Μέτοχοι η οικονομική αποδοτικότητα των κεφαλαίων Εργαζόμενοι το επίπεδο του εισοδήματος, η ικανοποίηση κοινωνικών - ψυχολογικών αναγκών, οι συνθήκες εργασίας Πελάτες η ποιότητα, οι καλές τιμές, η εξυπηρέτηση Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 15
Κράτος η φορολογική συνέπεια, ο σεβασμός των νόμων Κοινότητα η δημιουργία θέσεων απασχόλησης, η προστασία του περιβάλλοντος. Βασική οικονομική αρχή: οι άνθρωποι και οι οργανώσεις επιδιώκουν την επίτευξη του καλύτερου δυνατού αποτελέσματος με τις μικρότερες θυσίες (κόστος) Οικονομική αποδοτικότητα: είναι η σχέση του οικονομικού αποτελέσματος προς το χρησιμοποιηθέν κεφάλαιο. Οικονομική αποδοτικότητα = καθαρό κέρδος ή ζημιά / χρησιμοποιηθέντα κεφάλαια Η αποδοτικότητα μετρά αξίες ή χρηματικά μεγέθη Η παραγωγικότητα μετρά ποσότητες Ανταγωνιστικότητα: εκφράζει τη δυνατότητα της επιχείρησης να προσφέρει καλύτερη ποιότητα και τιμή στο προϊόν της από τους ανταγωνιστές της. Σύνδεση παραγωγικότητας ανταγωνιστικότητας Μια επιχείρηση με υψηλή παραγωγικότητα θα έχει χαμηλό κόστος και έτσι θα προσφέρει τα προϊόντα της σε χαμηλές τιμές. Με υψηλή παραγωγικότητα θα έχει μεγαλύτερο περιθώριο για δαπάνες βελτίωσης της ποιότητας και για διαφήμιση, ώστε να κάνει τα προϊόντα της περισσότερο ανταγωνιστικά. ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΝΙΚΟΛΑΟΣ Χ. ΤΖΟΥΜΑΚΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ Αρχές Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων και Υπηρεσιών 16