Η εικόνα του μεταβαλλόμενου Τόκυο σήμερα.

Η εικόνα του μεταβαλλόμενου Τόκυο σήμερα.

Εισαγωγή Το Τόκυο σήμερα, με τον ιδιόμορφο συνδυασμό Ιαπωνικών και Δυτικών στοιχείων, αποτελεί ένα ξεχωριστό αστικό τοπίο. Η πολεοδομία, η ρυμοτομία και η κλίμακα της πόλης έχουν διαμορφωθεί από διάφορα γεγονότα και συνθήκες ανά τους αιώνες και φυσικά από την νοοτροπία του πληθυσμού της πόλης Κοιτάζοντας τη σύγχρονη ιστορία της Ιαπωνίας μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε ένα βασικό χαρακτηριστικό της νοοτροπίας αυτής, που είναι η ρευστότητα και η μη μονιμότητα, η συνεχής αλλαγή. Πιο συγκεκριμένα ο σεισμός το 1923 στο Kanto, οι βομβαρδισμοί κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο το 1942-1945 και οι Ολυμπιακοί Αγώνες στο Τόκυο το 1965 ανάγκασαν την ανοικοδόμηση ολόκληρων περιοχών της Πρωτεύουσας από την αρχή καθώς είχαν καταστραφεί ολοσχερώς. Αυτό σημαίνει ότι υπήρξαν γενεές Ιαπώνων όπου είχαν δει μέχρι και τρείς διαφορετικές όψεις της ίδιας πόλης. Με αυτό τον τρόπο ο κάτοικος του Τόκυο μπορεί να θεωρηθεί πιο συνηθισμένος και πιο δεκτικός στην αλλαγή σε σύγκριση με αυτόν του δυτικού πολιτισμού. Καταστροφή του Τόκυο στο σεισμό του Kanto το 1923 1

Το άνοιγμα προς τη Δύση και η αρχή της Μοντέρνας Ιστορίας της Ιαπωνίας Η Ιαπωνία για μεγάλο μέρος της ιστορίας της ήταν, όπως είναι γνωστό, σε καθεστώς φεουδαρχίας. Η μεγάλη έκταση της ήταν χωρισμένη σε μεγάλα κομμάτια που ανήκαν σε λίγους άρχοντες, και στα οποία εργάζονταν και ζούσαν ως υποτελείς μεγάλο μέρος του πληθυσμού της χώρας. Για αιώνες η Ιαπωνία ήταν απομονωμένη και παρά τα όσα συνέβαιναν στη Δύση, αρνούνταν οποιαδήποτε εμπορική και κοινωνική συναλλαγή. Η αποκατάσταση του καθεστώτος της Αυτοκρατορίας από τον Αυτοκράτορα Μέιτζι (που ξεκίνησε το 1867) άνοιξε τα σύνορα και επέτρεψε στην είσοδο πλοίων και εμπορευμάτων από όλο τον κόσμο και κυρίως από την Ευρώπη. Η περίοδος εξουσίας του Μέιτζι συνέπεσε και με τα πρώτα χρόνια της Βιομηχανικής Επανάστασης στην Ευρώπη και έγινε συνώνυμη με την αρχή της εκ-δυτικοποίησης και εκ- Βιομηχανοποίησης της Ιαπωνίας. Καινούριες τεχνολογίες, βαριά βιομηχανία και νέα μέσα μετακίνησης υιοθετήθηκαν από την καινούρια κυβέρνηση με σκοπό τον εκσυγχρονισμό της Ιαπωνίας σε συνδυασμό με τις άγνωστες μέχρι πρότινος Δυτικές εξελίξεις. Το προϊόν του δυτικού πολιτισμού ήρθε και εγκαταστάθηκε στην ιαπωνική πραγματικότητα, χωρίς κάποια επεξεργασία, και χωρίς να υπάρχει κάποια φυσική εξέλιξη καθώς ήταν κάτι εντελώς καινούργιο και ξένο. Φυσικό επακόλουθο ήταν να υπάρξουν και αντιδράσεις σε αυτή την απότομη στροφή προς την εκ-δυτικοποίσηση και εκ-μοντερνοποίηση. Μέσα σε όλη αυτή τη γενική ατμόσφαιρα γράφει και ο πνευματικός κόσμος της Ιαπωνίας τις δικές του αμφιβολίες. Όπως κάνει ο Kakuzo Okakura στο βιβλίο του «Το βιβλίο του τσαγιού» και ο Junichiro Tanizaki στο «Εγκώμιο της σκιάς». Αλληγορική αναπαράσταση της μάχης του νέου με το παλιό κατά τον εκσυγχρονισμό της Ιαπωνίας (περ.1870, άγνωστος Ιάπωνας καλλιτέχνης) Πιο συγκεκριμένα ο τελευταίος στο «Εγκώμιο της σκιάς» γράφει : «Αυτό που θέλω να πω είναι πως η Δύση έφτασε εκεί που είναι σήμερα ακολουθώντας κανονικά το δρόμο της, ενώ εμείς, έχοντας ν αντιμετωπίσουμε έναν πιο προηγμένο πολιτισμό, δεν μπορέσαμε παρά να τον υιοθετήσουμε, [ ] Θα είχαμε όμως παρόλα αυτά τραβήξει έναν δρόμο θα ταίριαζε στην ιδιοσυγκρασία μας, τίποτα δε 2

μας λέει πως κάποια μέρα δεν θα ανακαλύπταμε κι εμείς το δικό υποκατάστατο για το σημερινό τρένο, το αεροπλάνο ή το ραδιόφωνο, δε θα ήταν δανεισμένο από τρίτου, αλλά ένα πραγματικά δικό μας πολιτιστικό επινόημα που θα ταίριαζε στις ανάγκες μας» Στο απόσπασμα αυτό ο Tanizaki αναπολεί το μέλλον της φυσικής εξέλιξης του ιαπωνικού πολιτισμού, που χάθηκε με την επιρροή της Δύσης και του εκσυγχρονισμό που ακολούθησε. Το αστικό τοπίο φυσικά δεν έμεινε ανεπηρέαστο από αυτό. Καταρχήν η κατάργηση των μεγάλων φέουδων και η κρατικοποίηση των περισσότερων εδαφών οδήγησε στην ανασύσταση των πόλεων. Η απόφαση του Αυτοκράτορα να μεταφέρει την πρωτεύουσα από το Κυότο (όπου μέχρι τότε βρισκόταν) στο Έντο, που λίγο αργότερα μετονομάστηκε σε Τόκυο. Η ανάπτυξη αυτής της νέας πρωτεύουσας οδηγήθηκε από τα σύγχρονα μέσα που είχαν πρόσφατα εισαχθεί και οργανώθηκε σύμφωνα με τα Δυτικά πρότυπα της εποχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι η ανάπτυξη του Τόκυο μετά το 1923, όπου λόγω του σεισμού στο Kanto, το μεγαλύτερο ποσοστό της πόλης καταστράφηκε και χρειάστηκε να ανακατασκευαστεί. Μέχρι τότε το Τόκυο ήταν μία πόλη με κανάλια, αντίστοιχη με την πόλη της Βενετίας και του Άμστερνταμ και ο αστικός σχεδιασμός γινόταν σε σχέση με τη φύση, ανοίγοντας καινούργια κανάλια ή αλλάζοντας την πορεία άλλων. Με την επιρροή του δυτικού προτύπου και της βιομηχανοποίησης, εμφανίστηκαν τα πρώτα εργοστάσια πάνω στις όχθες του ποταμού Sumida, μολύνοντας τον και αλλάζοντας την εικόνα της πρωτεύουσας για πάντα. Σήμερα το Τόκυο στέκει ως μία πόλη γεμάτη αυτοκινητόδρομους και ψηλά κτήρια, όπου το κέντρο της Shibuya θυμίζει την Times Square της Νέας Υόρκης και τα κανάλια να αποτελούν μονάχα μια ανάμνηση για του γηραιότερους και τόπος αστικής εξερεύνησης για τους νεότερους. Χάρτης της νεοσύστατης πρωτεύουσας Έντο (Τόκυο), 1844-1848.Τα κανάλια επικρατούν ακόμη. 3

Παράλληλα μεγάλο ενδιαφέρον δείχνει η ανάλυση της Ιαπωνικής αρχιτεκτονικής από τον Kisho Kurokawa στο βιβλίο του Metabolism in Architecture (1977), όπου τη χωρίζει σε τέσσερις φάσεις (η αλλιώς γενιές) μετά την αποκατάσταση του καθεστώτος της αυτοκρατορίας των Μέιτζι. Η πρώτη χαρακτηρίζεται από τυφλή μίμηση των δυτικών στυλ. Η δεύτερη γενιά αρχιτεκτόνων προσπάθησε να συνδυάσει τα δυτικά στυλ, όπως αυτά της Art Nouveau και τη Βιεννέζικη Απόσχιση με την αυξανόμενη βιομηχανοποίηση και την ιαπωνική κουλτούρα. Η τρίτη επηρεάστηκε από το μοντερνισμό και τα συνέδρια του CIAM και προσπάθησε να εισαγάγει ένα πολιτικό υπόβαθρο, με κύριους εκπροσώπους τον Kenzo Tange και Kunio Maekawa. Ο Kurokawa φτάνει με την ανάλυση του στη 4 η γενιά, τη δική του, η οποία και εφεύρε το κίνημα του Μεταβολισμού. 4

Ο Μεταβολισμός, η ουτοπία και η δεκαετία του 60 Εν όψει του Παγκοσμίου Συνεδρίου Design στο Τόκυο το 1960, και ενώ η Ιαπωνία βίωνε ταχεία οικονομική και βιομηχανική ανάπτυξη, προέκυψε η ανάγκη ανάμεσα στους Ιάπωνες Αρχιτέκτονες για μια νέα επαφή με τις ρίζες. Το μοντέρνο κίνημα (που είδε ήταν αρκετά διαδεδομένο στην Ιαπωνία) κατά την άποψη κάποιων τότε νέων αρχιτεκτόνων έπρεπε να φιλτραριστεί και να συνδυαστεί με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της Ιαπωνικής κουλτούρας αλλά και με την παράδοσή της. Με αφορμή όλα αυτά, και ταυτόχρονα με διάφορες ευρωπαϊκές αρχιτεκτονικές τάσεις προς την ουτοπία, δημιουργήθηκε η ιδέα (ή το κίνημα) του Μεταβολισμού από κάποιους νέους Ιάπωνες Αρχιτέκτονες, με πιο γνωστούς τους Kisho Kurokawa, Kenzo Tange και Kiyonori Kikutake. Ο μεταβολισμός ήταν μια γενναία ανακάλυψη της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής κοινότητας, που σκοπό είχε να ικανοποιήσει την ανάγκη της να δημιουργήσει ένα δικό της στυλ, ένα δικό της ism ικανό να το εξάγει στον υπόλοιπο κόσμο, σαν ένα επιπλέον προϊόν της, και να σταθεί δίπλα στα μεγάλα δυτικά αρχιτεκτονικά κινήματα που είχαν αναπτυχτεί μέχρι τότε. Προτάσεις του Kiyonori Kikutake για μεταβολιστικές πόλεις, που δεν υλοποιήθηκαν ποτέ Ο Μεταβολισμός, παίρνοντας αφορμή από τις σύγχρονες νέες τεχνολογίες και σε συνδυασμό με την Ιαπωνική αντίληψη της ζωής ως μιας συνεχούς μεταβολής, άρθρωσε μια σειρά κειμένων αλλά και σχεδιαστικών προτάσεων (από κτίρια μέχρι και ολόκληρες πόλεις), με έμφαση στη δυνατότητα των αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών δομών για μεταβολή, επέκταση και ανάπτυξη. Η ιδέα αυτή καταρχήν εκμεταλλευόταν τις νέες κατασκευαστικές τεχνολογίες και συχνά την ιδέα του προκατασκευασμένου και της μαζικής παραγωγής και δημιουργούσε τεράστιας κλίμακας modular δομών που δημιουργούνταν με την άθροιση και μετακίνηση μονάδων πάνω σε σταθερούς σκελετούς, ανάλογα με τις αλλαγές των συνθηκών και των αναγκών για υποδομές. Η ιδέα αυτή, πέρα από την ταχεία ανάπτυξη που η Ιαπωνία γνώριζε εκείνη την εποχή (αλλά και την αισιοδοξία για το μέλλον) έχει και επιρροές από την παράδοση και την φιλοσοφία του τόπου. Η ιδέα της πόλης που σαν ένας ζωντανός οργανισμός αναπτύσσεται και μεγαλώνει, αλλά και αντικαθιστά κάποια μέρη του με άλλα, οδήγησε στην πολεοδομική αναλογία αυτού. Άλλωστε η ιδέα της συνεχούς αλλαγής στη ζωή και στη φύση είναι εγγενής στην Ιαπωνική φιλοσοφία και παράδοση. 5

Ο Μεταβολισμός κατά μία έννοια επανέφερε αυτή την ιδέα σε ένα πιο σύγχρονο τεχνολογικό και αρχιτεκτονικό περιβάλλον. Μη υλοποιημένη πρόταση του Kenzo Tange για πλωτή πόλη μέσα στο Tokyo Bay 6

Το τέλος της Ουτοπίας και η Post-Bubble Economy Η αισιοδοξία του Μεταβολισμού σε μεγάλο βαθμό οδηγήθηκε από την οικονομική ανάπτυξη της Ιαπωνίας που επηρέαζε εκείνη την εποχή την Αρχιτεκτονική αλλά και την αγορά ακινήτων. Όμως τα λίγα έργα των Μεταβολιστών που υλοποιήθηκαν (κυρίως στην κτιριακή κλίμακα) υλοποίησαν πολύ μικρό κομμάτι της πρότασης τους για την πόλη συνολικά. Στη δεκαετία του 80 η Ιαπωνία πέρασε σε μία οικονομική περίοδο γνωστή ως «Οικονομία της Φούσκας», που δημιούργησε αρχικά προοπτικές για οικονομική και κατ επέκταση αρχιτεκτονική ανάπτυξη. Όμως το τέλος αυτής της περιόδου και το σκάσιμο της «Φούσκας» διέλυσε την προηγούμενη αισιοδοξία και αναπτυξιακή προοπτική. Το New Sky Building του αρχιτέκτονα Yoji Watanabe, που χτίστηκε το 1972 Ο Μεταβολισμός του 60 ήταν πλέον αρκετά αβάσιμος και ανεπίκαιρος. Τα λίγα υλοποιημένα έργα του κινήματος είχαν καταλήξει αρκετά πιο στατικά από ότι τα φαντάζονταν οι Αρχιτέκτονες σε προηγούμενες δεκαετίες. Η οικονομία της χώρας αδυνατούσε πλέον να υποστηρίξει τις φιλοδοξίες και την ουτοπία των Αρχιτεκτόνων. Το παράδειγμα του Nakagin Capsule Tower του Kisho Kurokawa μαρτυρεί αυτή την αστοχία του κινήματος, καθώς ενώ αρχικά είχε σχεδιαστεί με σκοπό η κάθε κάψουλα να αντικαθίσταται κάθε 25 με 30 χρόνια, η σύγχρονη ζωή της πόλης αναπτύσσεται και μεταλλάσσεται τόσο γρήγορα που κατάφερε να ξεπεράσει το μεταβολισμό που οι ίδιοι οι Μεταβολιστές οραματίστηκαν. Έτσι, σήμερα το κτήριο απειλείται με κατεδάφιση. 7

Το Nakagin capsule Tower, του Kisho Kurokawa, χτίστηκε το 1972 και απειλείται με κατεδάφιση από το 2007 Ωστόσο στον απόηχο του Μεταβολισμού της δεκαετίας του 60, το Τόκυο έχει δημιουργήσει έναν μεγάλο αριθμό υποδομών που μπορούν να μεταβληθούν για να φιλοξενήσουν κινήσεις πληθυσμού μέσα στην πόλη. Το παρατεταμένο sprawl του Τόκυο, κυρίως προς την απέναντι μεριά του Κόλπου έχει ενσωματώσει στον αστικό ιστό διάφορες μικρές πόλεις και έχει δημιουργήσει μια τεράστια ζώνη προαστίων γύρω από το κέντρο. Η διατήρηση των οικονομικών δραστηριοτήτων στην ευρύτερη περιοχή του κέντρου του Τόκυο (ή στα υπό-κέντρα του) έχει δημιουργήσει μεγάλο συνωστισμό από commuters κατοίκους προαστίων που εργάζονται στο κέντρο. Η τάση αυτή είναι ιδιαίτερα αισθητή στον συνωστισμό από εργαζόμενων τις ώρες αιχμής. Το τεράστιο πλήθος των εργαζομένων γραφείου του κέντρου του Τόκυο δειπνεί και διασκεδάζει για λίγες ώρες μετά τη δουλειά και επιστρέφει με τα τελευταία μετρό. Για μεγάλο μέρος των εργαζομένων η ρουτίνα αυτή είναι πανομοιότυπη. Παρενέργεια αυτής της καθημερινότητας και της έλλειψης συγκοινωνιών τις νυχτερινές ώρες είναι πως πολύ συχνά (είτε λόγω φόρτου εργασίας, είτε λόγω παράτασης της διασκέδασης) οι εργαζόμενοι «ξεμένουν» στο κέντρο με λίγες ώρες μπροστά τους μέχρι το επόμενο πρωί. 8

Λύση Ανάγκης για αυτή την ανάγκη αποτελούν τα Capsule Hotels, που έχουν χτιστεί τα τελευταία 30 χρόνια στο κέντρο του Τόκυο. Το πρώτο Capsule Hotel σχεδιάστηκε από τον Kisho Kurokawa και χτίστηκε το 1979 στην Osaka. Όπως και άλλα κτίρια κατοικιών με κάψουλες του Kurokawa και των υπόλοιπων Μεταβολιστών υλοποιούσαν την ιδέα των δομών που, με προσθαφαίρεση μονάδων, κατάφερναν να ανταποκριθούν στις μεταβαλλόμενες ανάγκες. Η μοντερνιστική ιδέα του Minimum Exiztenz βρήκε γόνιμο έδαφος στο συνωστισμένο έδαφος του Τόκυο και, σε συνδυασμό με την γενικότερη τάση των Ιαπώνων (από παλαιότερες εποχές) για ασκητική ζωή, οδήγησε στην ιδέα του Capsule Living. Η ανθρωπομετρία της αρχιτεκτονικής και η ανάγκη για οικονομία χώρου έρχονται σε συνδυασμό και δημιουργούν τον απόλυτα ελάχιστο χώρο που απαιτείται για τη διανυκτέρευση ενός ατόμου. Οι εργαζόμενοι του κέντρου της πόλης, αν χάσουν το τελευταίο τρένο για τα προάστια πηγαίνουν σε ένα από τα Capsule Hotels και διανυχτερεύουν μέσα σε μια κάψουλα, απολαμβάνοντας τις βασικές υπηρεσίες που αυτή παρέχει (συνήθως ένα κρεβάτι και μια τηλεόραση) και κάποιες άλλες έξτρα μέσα σε κοινόχρηστους χώρους (καθαριστήριο, σάουνα, ντους). Η ιδέα αυτή (κυρίως με τη μορφή ξενοδοχείων και όχι τόσο μόνιμων κατοικιών εξαπλώθηκε στο Τόκυο και στις άλλες μεγάλες ιαπωνικές πόλεις σύντομα μετά τις πρώτες σχεδιαστικές απόπειρες των Μεταβολιστών. Τυπική διάταξη διαδρόμου ενός Capsule Hotel 9

Οι τεράστιες αποστάσεις (που πολύ συχνά φτάνουν και τις 2 ώρες από το προάστιο στο κέντρο) και η ταλαιπωρία του συνωστισμού οδηγεί του εργαζόμενους του Τόκου (και ιδιαίτερα τις νεαρές ηλικίες να προτιμούν να μένουν στο κέντρο, παρά το μικρό μέγεθος των σπιτιών και το αυξημένο κόστος. Η αυξημένη ζήτηση για σπίτια ή δωμάτια σε ορισμένες περιοχές δημιούργησε περισσότερα Capsule Hotels ή ανάγκασε σε υποδιαίρεση των υπαρχόντων σπιτιών στο βαθμό που πλέον πλησίαζαν στις διαστάσεις της κάψουλας. Παράλληλα, διάφορες κοινωνικές ομάδες που ήθελαν να εγκαταλείψουν τα προάστια και να αποκοπούν από την οικογένειά τους, αναζητούσαν την τύχη τους στο κέντρο της πόλης, πολύ συχνά καταφεύγοντας και αυτοί σε αυτά τα ξενοδοχεία. Μια μεγάλη ομάδα του νεαρού πληθυσμού της πόλης που δρώντας κάπως πιο «τυχοδιωκτικά» ζούσε με ελάχιστα υπάρχοντα αλλάζοντας συχνά δουλειές εύρισκαν συχνά οικονομική στέγη σε κάποια από αυτές τις τυπικές ή άτυπες κάψουλες. Εργαζόμενος γραφείου διανυκτερεύει στο εσωτερικό μιας κάψουλας 10

Η Μετατόπιση και ο Μετασχηματισμός της Κατοικίας Εσωτερικό ατομικής κατοικίας-δωματίου στο σύγχρονο Τόκυο Παρατηρήθηκε έτσι μια τάση τα τελευταία χρόνια νεαροί Ιάπωνες να μένουν αρκετές μέρες συνεχόμενα ή μέχρι και για έναν μήνα στα Capsule Hotels. Οι τιμές των δωματίων αναδιαμορφώθηκαν γύρω από αυτή τη ζήτηση σε εβδομαδιαία ή και μηνιαία ενοίκια. Σχετικά παράλληλα οι Κάψουλες ξενοδοχείων μετατράπηκαν σε μόνιμες (ή ημι-μόνιμες) κατοικίες ενώ τα σπίτια προς ενοικίαση κατακερματίστηκαν σε ατομικά δωμάτια-«κάψουλες». Το σημαντικότερο προσόν μιας κατοικίας (σε όρους αγοράς ή ενοικίασης ακινήτων) είναι η θέση της μέσα στην πόλη και η απόστασή της από το κέντρο. Το μέγεθος της και οι ανέσεις του εσωτερικού αποτελούν δευτερεύοντα χαρακτηριστικά. Αυτή η κατάσταση ανάγκασε φυσικά σε μια πολύ λιτή συνθήκη κατοίκησης. Το δωμάτιο ή η κάψουλα περιείχε καταρχήν ένα κρεβάτι και κατ επέκταση όσα από τα υπάρχοντα του κάτοικου χωρούσαν εκεί. Συχνά μετακομίζοντας από ένα μεγαλύτερο (οικογενειακό) σπίτι σε ένα μικρότερο σπίτι-δωμάτιο, ο κάτοικος αναγκαζόταν να μειώσει και το πλήθος της ιδιοκτησίας του, πετώντας πολλά από τα προσωπικά του υπάρχοντα. Όλες οι παροχές και οι υπηρεσίες, όπως είναι φυσικό, οργανώθηκαν συμπληρωματικά με αυτή τη λιτότητα της κατοικήσιμης μονάδας. Τα δωμάτια και οι κάψουλες καταρχήν δεν περιείχαν πλυντήριο, λουτρό και κάποιες φορές ούτε και τουαλέτα. Οι λειτουργίες αυτές λοιπόν, αν δεν υπήρχε η δυνατότητα να οργανωθούν μέσα στο κτίριο που φιλοξενεί τα δωμάτια, έπρεπε να παρέχονται στην γύρω περιοχή. Παράλληλα, οι λιτές αυτές κατοικίες δεν παρείχαν χώρο και εξοπλισμό για την 11

παρασκευή φαγητού, οπότε αυτό έπρεπε επίσης να μπορεί να εξασφαλιστεί από κάπου έξω από το σπίτι. Σύγχρονο δημόσιο λουτρό Αυτή η κατάσταση λοιπόν δημιούργησε ένα δίκτυο από δημόσια λουτρά και καθαριστήρια αλλά και διάφορα εστιατόρια και μικροκαταστήματα. Σημαντικό ρόλο σε όλο αυτό το άτυπο δίκτυο παροχών στις περιοχές κατοικίας του κέντρου παίζουν τα λεγόμενα Conbini. Το όνομά τους προκύπτει από την προσαρμογή στην Ιαπωνική γλώσσα του Αμερικάνικου Convenience Store, δηλαδή του καταστήματος που πουλάει μια μεγάλη ποικιλία προϊόντων πρώτης ανάγκης σε «βολικά» (όπως δηλώνει και το όνομά τους) ωράρια. Τα Conbini συχνά ξεπερνούν τα αμερικάνικα αντίστοιχά τους σε ποικιλία προϊόντων σε συμπλήρωμα των ελλείψεων της κατοικίας. Κάθε είδους τρόφιμα και αναλώσιμα πωλούνται δίπλα σε σιδερωμένα λευκά πουκάμισα (για κατάλληλη ένδυση την επόμενη μέρα στο γραφείο) ενώ παράλληλα δίνεται η δυνατότητα ταχυδρομικών συνδιαλλαγών, και όλα αυτά 24 ώρες το 24ωρο μέσα στο ίδιο Conbini. Οι ελλείψεις της κατοικίας τόσο σε χώρο, όσο και σε εξοπλισμό και ανέσεις αναγκάζει την κατοικία σε μια εξωστρέφεια και ωθεί τον κάτοικο να περνά μεγάλο μέρος της καθημερινότητας του έξω από αυτήν. Οι διάφοροι χώροι όπου εξυπηρετούνται αυτές οι ανάγκες, που μέχρι πρότινος υπήρχαν σε ένα σπίτι, επαναπροσδιορίζουν την έννοια του ιδιωτικού και του δημόσιου και του ποιες δραστηριότητες απαιτούν απομόνωση και ποιες όχι. Ο χώρος διανυκτέρευσης (το κρεβάτι και ο ελάχιστος χώρος που απαιτείται γύρω του) παραμένει ο μόνος αποκλειστικά ιδιωτικός χώρος και όλοι οι άλλοι αποκόπτονται από την κατοικία και διασκορπίζονται γύρω από αυτή σε ένα άτυπο δίκτυο χώρων και υπηρεσιών. Ο κατακερματισμός αυτός της κατοικίας αποτελεί κυρίαρχο πρότυπο ζωής για το νεαρό πληθυσμό του Τόκυο, κυρίως στο κέντρο αλλά συχνά και σε περιοχές μακριά από αυτό. 12

Τυπικό conbini στο Τόκυο Προκύπτει μέσα σε αυτή την κατάσταση ένα νέο είδος κατοίκου της πόλης, ο Homo Movens, όπως αναφέρεται από τους ερευνητές της κατάστασης, ο οποίος κινείται συνεχώς μέσα στη μέρα ανάμεσα τον χώρο εργασίας και σε διάφορους άλλους χώρους για να εξυπηρετήσει κοινωνικές, οικονομικές και βιολογικές του ανάγκες και πηγαίνει στο σπίτι-κάψουλα μόνο όταν είναι απαραίτητο να κοιμηθεί, για να πάρει δυνάμεις για την επόμενη υπερκινητική μέρα. Ώρα αιχμής στο κέντρο του Τόκυο, στη διάβαση της Shibuya 13

Οι Αρχιτέκτονες της Post-Bubble City Το έργο των Αρχιτεκτόνων του Τόκυο της τελευταίας 15ετίας αποτελείται σε μεγάλο μέρος από τέτοιου χαρακτήρα και κλίμακας αναθέσεις, παράλληλα με την έντονη ενασχόληση με το Τόκυο και την ανάγνωση του με βάση την προαναφερθείσα κατάσταση. Η γενιά αυτή των αρχιτεκτόνων θα μπορούσαμε να πούμε πως αποτελεί την 5 η Γενιά που διαδέχεται τις τέσσερεις γενιές που αναγνωρίζει ο Kurokawa στη σύγχρονη ιστορία της Ιαπωνίας. Αρχιτέκτονες όπως οι SANAA και οι Atelier Bow Wow ξεκίνησαν την έρευνα και το σχεδιασμό τους σε μια τέτοια βάση οικονομικής δυσκολίας και στο αρχιτεκτονικό τοπίο που αυτή δημιούργησε. Πέραν του που έχει σήμερα οδηγηθεί ο σχεδιασμός για αυτούς τους Αρχιτέκτονες, έχει μεγάλο ενδιαφέρον και το ερευνητικό και θεωρητικό τους έργο. Το Τόκυο, ως μια μεγάλη μητρόπολη με μεγάλη ιστορία και πολλές και έντονες αλλαγές, αποτελεί, όπως είναι φυσικό, το κύριο ενδιαφέρον αυτών των ερευνητών. Η πόλη αυτή αντιμετωπίζεται ως κάτι το υπερμέγεθες και ανοργάνωτο. Στο βιβλίο Pet Architecture Guide Book τονίζεται από τους Momoyo Kaijima και Yoshiharu Tsukamoto των Atelier Bow Wow η ιδιόμορφη κλίμακα της πόλης με τον κατακερματισμό της γης σε μικρές ιδιοκτησίες και την διακύμανση των χτισμάτων πάνω σε αυτές. Μαζί με τις προαναφερθείσες οικονομικές συνθήκες, αναγνωρίζεται και η έλλειψη κεντρικού σχεδιασμού ως παράγοντας για τη διαμόρφωση του σύγχρονου αστικού τοπίου. Αναφέρεται πως το sprawl αποτελεί την κύρια επεκτατική διαδικασία για το Τόκυο και πως ο όποιος σχεδιασμός έρχεται κατόπιν, για να συμμορφώσει όσο είναι δυνατόν τα όποια προβλήματα. Τονίζεται από άλλες έρευνες της ίδιας γενιάς ερευνητών πάνω στο Τόκυο μια έντονη αίσθηση της γρήγορης αλλαγής και της συνεχούς ανοικοδόμησης. Η κατασκευή (εν σχέση με την αγορά γης) στο Τόκυο αναφέρεται πως είναι σχετικά φτηνή και εύκολη. Τονίζεται από διαφορετικούς ερευνητές πως αυτή η τάση έχει οδηγήσει τον τελευταίο αιώνα στην μείωση του μέσου όρου ζωής ενός σπιτιού στα 26 χρόνια. Το τοπίο λοιπόν, αν και η δομή του παραμένει κατακερματισμένη και σταθερή, τα κομμάτια (οι κόκκοι), που την αποτελούν, έχουν, όπως δηλώνεται, την ικανότητα να μεταλλάσσονται γρήγορα. Όλοι οι παραπάνω παράγοντες διαμόρφωσαν και διαμορφώνουν τη σημερινή φυσιογνωμία της πρωτεύουσας της Σύγχρονης Μεταβιομηχανικής Ιαπωνίας. Μέσα σε αυτή την κατάσταση οι σύγχρονοι μελετητές αναγνωρίζουν μια τάση της αρχιτεκτονικής της πόλης να μεταβάλλεται και να προσαρμόζεται στις όποιες αλλαγές και να αναπτύσσεται ή να συρρικνώνεται ανάλογα με αυτές. Την ιδιότητα αυτή ο Yoshiharu Tsukamoto την παραλληλίζει με τον προαναφερθέντα Μεταβολισμό και την ονομάζει Void Metabolism (Μεταβολισμό του Κενού). Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτός ο δεύτερος Μεταβολισμός δεν είναι σχεδιαστική πρόταση για την πόλη (όπως ο πρώτος), αλλά παρατήρηση πάνω στην εξέλιξη και συμπεριφορά αυτής. Αφορά στην γρήγορη και εύκολη ανοικοδόμηση της πόλης και στο πως αυτή, σε συνδυασμό με την υψηλή κατάτμηση της ιδιοκτησίας διαμορφώνει ένα ετερόκλητο και γρήγορα μεταβαλλόμενο αστικό τοπίο. Πολύ συχνά ένα σπίτι γκρεμίζεται και αφήνει στη θέση του ένα «κενό» (void) το οποίο σχεδόν άμεσα έρχεται να καλύψει κάποιο άλλο κτίσμα. 14

Η αυξημένη φορολογία κατά την κληρονόμηση γης σε συνδυασμό με τη μεγάλη ζήτηση για οικόπεδα και κατοικίας συχνά οδηγεί σε υψηλή κατάτμηση της γης ακόμα και στα προάστια του Τόκυο. Άμεση συνέπεια αυτού είναι η ανοικοδόμηση παρόμοιων «ελάχιστων κατοικιών», με τη μορφή μονοόροφων κτισμάτων σε μικροσκοπικά οικόπεδα. Σε αυτό το τοπίο λαμβάνει χώρα ο «Μεταβολισμός του Κενού», η θεωρία του Yoshiharu Tsukamoto που αναφέρθηκε νωρίτερα. Παράλληλα, τα οικόπεδα που προκύπτουν από αυτή την κατάτμηση χαρακτηρίζονται από κακές συνθήκες φωτισμού, αερισμού και θέας. Αυτό οδηγεί τους νέους, να προτιμούν να μένουν σε ένα δωμάτιο για να κοιμούνται, αρκεί να βρίσκεται στο κέντρο, καθώς όλα τα άλλα μπορούν να τα κάνουν μέσα στο αστικό περιβάλλον. Η κατάτμηση της ιδιοκτησίας κατά την περίοδο 1940-2005. Αλλάζει οριστικά ο ιστός της πόλης. Η αγορά γης και ακινήτων αλλά και η Αρχιτεκτονική έχουν σε μεγάλο βαθμό οργανωθεί γύρω από αυτή την τάση για κατακερματισμό της κατοικίας και έντονης κινητικότητας μέσα στην πόλη. Οι γρήγοροι ρυθμοί της ανοικοδόμησης (όπως αναφέρονται από τον Tsukamoto αλλά και άλλους ερευνητές) σε συνδυασμό με την Μεταβολιστική αντίληψη του σπιτιού ως ένα αποσπώμενο κομμάτι μιας μεγαλύτερης σταθερής δομής τείνουν (μέσα στα σύγχρονα καταναλωτικά πλαίσια) να ανάγουν και την ίδια την κατοικία σε ένα προϊόν προς κατανάλωση και με σχετικά προκαθορισμένη διάρκεια ζωής. Η εξατομίκευση αυτής της ατομικής κατοικίας (σε σύγχρονους όρους marketing και παραγωγής: Customization) αποτελεί επίκεντρο του σχεδιασμού και αυτού του τύπου τα κτίρια απασχολούν σημαντικό μέρος των Αρχιτεκτόνων που εργάζονται στο Τόκυο. Ταυτόχρονα ο Tsukamoto περιγράφει πως οι μικρές μονάδες-κόκκοι που διαμορφώνουν τον αστικό χώρο αφήνουν ανάμεσά τους (λόγω της ελεύθερης διάταξής τους) έναν αρνητικό χώρο (ένα δεύτερο κενό void) το οποίο έρχονται να καταλάβουν διάφορες δημόσιες και ιδιωτικές χρήσεις, και πάλι να συμπληρώσουν το «κενό». Αυτή η τάση του Τόκυο να δημιουργεί, να μετατρέπει και να γεμίζει διαφορετικά «κενά» είναι αυτό που ο Tsukamoto αποκαλεί Void Metabolism. Διάφορες γενιές σπιτιών, όπως εμφανίζονται κατά τον κατακερματισμό της ιδιοκτησίας 15

Λόγω της κλίμακας των κτιρίων και των οικοπέδων, και δεδομένης της πυκνότητας της πόλης, τα δεύτερα «κενά», όπως αναφέρονται παραπάνω, αποκτούν μεγαλύτερη αξία. Και λόγω της κλίμακάς τους, αυτά τα κενά γίνονται πιο εύκολα οικειοποιήσιμα. Ο Ιδιωτικός-εσωτερικός χώρος του σπιτιού εξαπλώνεται στο εξωτερικό και αναμειγνύεται με το Δημόσιο. Πρόταση του Ryue Nishizawa για πολλές μικρές κατοικίες στο ίδιο οικόπεδο με ανάλογου μεγέθους ενδιάμεσα κενά. Εμπνευσμένη από τη τυπική ελεύθερη διάταξη κτισμάτων στο Τόκυο. 16

Μικρό κατάστημα πώλησης ποδηλάτων στο κενό του πεζοδρομίου που αφήνει κτήριο γραφείων. (Pet Architecture Guide Book των Atelier Bow-Wow 17

Ο Κατακερματισμός της Κατοικίας Σε παλαιότερες εποχές το σπίτι όπου κατοικούσε η τυπική ιαπωνική οικογένεια, συμπληρώνονταν από ένα βασικό ελάχιστο χώρο με συγκεντρωτικό χαρακτήρα, καθώς εκεί μαζευόταν όλη η οικογένεια Όμως η βιομηχανοποίηση και η εξέλιξη του Τόκυο στην πορεία, εκτός από τις επιπτώσεις της πάνω στην πόλη, οδήγησε και στην αποξένωση τον μελών της οικογενείας, καθώς η μητέρα δε χρειάζεται να είναι αφοσιωμένη μονάχα στο σύζυγό και τα παιδιά της. Ο πατέρας δουλεύει όλη μέρα στο γραφείο και τα παιδιά μετά το σχολείο και το φροντιστήριο απασχολούνται κυρίως με την οθόνη του υπολογιστή τους. Παράλληλα σε όλα αυτά ο κατακερματισμός της γης και η ιδέα του Μεταβολισμού για μια ζωή μέσα στην πόλη χωρίς ρίζες, αλλά μεταβαλλόμενη και ρευστή, οδήγησαν στην κατάργηση του παραδοσιακού τρόπου ζωής και κατοίκησης. Σήμερα, λοιπόν το τυπικό ιαπωνικό σπίτι έχει περιοριστεί μονάχα στο ελάχιστο χώρο κατοίκησης, όπου μαζεύονταν όλη η οικογένεια, τώρα όμως με μονάχα ένα κάτοικο. Αυτό σημαίνει η μετατροπή του σπιτιού σε δωμάτιο ακολουθείται και με τη μετάλλαξη της οικογένειας σε μονάδα, στο ένα άτομο, το οποίο ζει και δρα μέσα στο αστικό περιβάλλον, καταλύοντας τα όρια του ιδιωτικού με το δημόσιο. Φυσικά η ιαπωνική αρχιτεκτονική κοινότητα ανταποκρίθηκε σε αυτά τα κοινωνικοοικονομικά γεγονότα, οδηγώντας έτσι στην εμφάνιση της 5 ης γενιάς αρχιτεκτόνων, η οποία, σε αντίθεση με την αρχιτεκτονική άλλων μέχρι πρότινος, όπως του Tadao Ando, όπου έχτιζαν εσωστρεφή σπίτια, σύμφωνα με παλαιότερα πρότυπα, χτίζει σπίτια όπου ικανοποιούν την μαζική ανάγκη του πληθυσμού για την ελάχιστη κατοικία, με την προϋπόθεση ότι αυτή βρίσκεται στο κέντρο και σε συνεχή επαφή με το αστικό τοπίο. Ο σύγχρονος κάτοικος του Τόκυο μένει σε ένα δωμάτιο, όπου μόνο κοιμάται και βλέπει τηλεόραση με σήριαλ, όπου οι πρωταγωνιστές τους μένουν και αυτοί σε ένα παρόμοιο δωμάτιο. Πηγαίνει στα δημόσια λουτρά για να κάνει μπάνιο. Πάει σε ειδικούς χώρους με πλυντήρια για να πλύνει τα ρούχα του κι αν δε προλαβαίνει, λόγω των γρήγορων ρυθμών, θα ψωνίσει καινούργια από το conbini. Δε χρειάζεται να μαγειρέψει, γιατί θα πάρει κάτι να φάει από το κοντινότερο conbini που είναι ανοικτό 24 ώρες την εβδομάδα.. Θα πληρώσει λογαριασμούς και θα στείλει ένα πακέτο από το conbini και θα αγοράσει από εκεί ένα περιοδικό, όπου απευθύνεται σε θέματα αυτού του τρόπου ζωής. Όπως φαίνεται τα conbini έχουν πάρει τέτοιες λειτουργίες όπου τα καθιστούν ως σε ένα καινούργιο στοιχείο της πόλης. Είναι το προϊόν της εξέλιξης του Τόκυο από τη στιγμή της εκ-βιομηχανοποίησης του, που συνοψίζει και μαρτυρά όλα τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου μοντέλου ζωής, καθώς και το κοινωνικοοικονομικό του υπόβαθρο. Ο κατακερματισμός αυτός της κατοικίας και η ανάγκη του Homo Movens για υπηρεσίες, υλικά αγαθά, αλλά και για κοινωνικοποίηση μπορούν να σχηματοποιηθούν στα παρακάτω διαγράμματα. 18

Αρχικά η κατοικία είναι ένα αδιάσπαστο σύνολο, αφού όλες οι βασικές παροχές βρίσκονται εντός των ορίων του σπιτιού. Η κατοικία συρρικνώνεται στο βαθμό όπου περιέχει μόνο τα απαραίτητα για τη διανυκτέρευση. Οι ελλείψεις καλύπτονται από δημόσιους χώρους που βρίσκονται έξω από αυτήν. 19

Η γενικευμένη υιοθέτηση αυτού του μοντέλου κατοίκησης, σε ορισμένες περιοχές του Τόκυο, δημιουργεί ένα πυκνό δίκτυο αλληλεξαρτώμενων ιδιωτικών και δημόσιων χώρων. Η έλλειψη κεντρικού σχεδιασμού έχει ως αποτέλεσμα, η όλη κατάσταση να οδηγείται από την βραχυπρόθεσμη προσφορά και ζήτηση. 20

Αυτό το πολύπλοκο και απρόβλεπτα μεταβαλλόμενο δίκτυο επηρεάζει την αρχιτεκτονική και την τελική εικόνα της πόλης. 21

Βιβλιογραφία και Πηγές για την Έρευνα: Βιβλία και Έντυπο Υλικό: Tokyo Metablizing, Koh Kitayama, Yoshiharu Tsukamoto, Ryue Nishizawa What is Japanese Architecture, Kazuo Nishi, Kazuo Hozumi Do Android Crows Fly Over the Skies of an Electronic Tokyo?, Akira Suzuki Bow Wow from Post-Bubble City, Yoshiharu Tsukamoto, Momoyo Kajima Pet Architecture guide book Vol. 2, Yoshiharu Tsukamoto, Momoyo Kajima Made in Tokyo, Yoshiharu Tsukamoto, Momoyo Kajima, Junzo Kuroda Το Εγκώμιο της Σκιάς, Junichiro Tanizaki Το βιβλίο του Τσαγιού, Okakura Kakuzo Tokyo Fluxus, Michaela Busenkel TOKYO- A spatial anthropology, Jinnai Hidenobu Architecrure in a simulated city, Toyo Ito Too much magazine issue 1 Ιστοσελίδες: http://en.wikipedia.org/wiki/metabolist_movement http://en.wikipedia.org/wiki/kisho_kurokawa http://en.wikipedia.org/wiki/kiyonori_kikutake http://en.wikipedia.org/wiki/capsule_hotel http://en.wikipedia.org/wiki/economic_history_of_japan http://en.wikipedia.org/wiki/japanese_asset_price_bubble http://www.japantimes.co.jp/text/fl20110116x2.html http://www.nytimes.com/2010/01/02/business/global/02capsule.html http://www.nytimes.com/2010/01/02/business/global/02capsule.html http://issuu.com/coffeedubs/docs/special.study http://issuu.com/brentallpress/docs/by-product-tokyo http://issuu.com/thehiddentokyo/docs/the_hidden_tokyo_rmit_adelaide 22