ΗΜΕΡΙΔΑ: Το παιδί ως θύμα και ως μάρτυρας κακοποίησης Αίθουσα Δικηγορικού Συλλόγου Βεροίας, Δευτέρα 8 Απριλίου 2013 Εισήγηση: «Το παιδί ως θύμα και ως μάρτυρας κακοποίησης: Προβληματισμοί και ενέργειες». κυρία Νιώπα Θεοδώρα, Κοινωνική Λειτουργός του Συλλόγου Κοινωνικής Πρωτοβουλίας Βέροιας «Πρωτοβουλία για το Παιδί». κυρία Σκουρού Μαρία, Ψυχολόγος του Συλλόγου Κοινωνικής Πρωτοβουλίας Βέροιας «Πρωτοβουλία για το Παιδί». Ο Σύλλογος «Πρωτοβουλία για το Παιδί» ιδρύθηκε στη Βέροια τον Απρίλιο του 2008. Πρόκειται για μία οργάνωση εθελοντών με βασικό σκοπό την παροχή βοήθειας και προστασίας σε παιδιά που βρίσκονται σε κίνδυνο και βιώνουν καθημερινά την ψυχολογική και σωματική βία, την περιθωριοποίηση και την απόρριψη, τόσο μέσα στο σπίτι, όσο και στον ευρύτερο ζωτικό τους χώρο. Τα παιδιά αυτά προέρχονται συνήθως: 1. Από οικογένειες που δυσλειτουργούν ή είναι διαλυμένες. 2. Από μονογονεϊκές οικογένειες. 3. Από οικογένειες στις οποίες υπάρχει πρόβλημα χρήσης ουσιών ή αλκοολισμού. 4. Από οικογένειες όπου κάποιος γονέας έχει βαριά ψυχική νόσο. 5. Από οικογένειες με βαρύ ιστορικό και επαναλαμβανόμενο (φαύλο) κύκλο παραμέλησης, κακοποίησης και χρήσης ουσιών. 6. Από οικογένειες μικτών γάμων (Ελλήνων με αλλοδαπές και αντιστρόφως). 7. Από οικογένειες σε μεγάλη ένδεια. 8. Από οικογένειες με ιστορικό εμπλοκών με την Δικαιοσύνη. 9. Από παιδιά που εμφανίζουν διαταραχές συμπεριφοράς και σε μικρό ποσοστό έχουν εκδηλώσει παραβατικότητα. Η «Πρωτοβουλία για το Παιδί» ανέπτυξε τις ακόλουθες Δομές: Το Κέντρο Αναφοράς Το Κέντρο Ημερήσιας Φροντίδας, «Το Σπίτι της Βέροιας» Tη Στέγη μακροχρόνιας φιλοξενίας, «Το Σπίτι της Βεργίνας», δηλαδή την παροχή κοινωνικής φροντίδας δευτέρου βαθμού σε Ξενώνα Φιλοξενίας στη Βεργίνα που εγκαινιάστηκε το Σεπτέμβριο του 2012. Ο Ξενώνας αυτός μάς παραχωρήθηκε από τον Δήμο Βεροίας. Η αποπεράτωση και ο εξοπλισμός του Σπιτιού της Βεργίνας πραγματοποιήθηκε ήδη με χορηγία του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος».
Το Σπίτι της Βεργίνας μπορεί να φιλοξενεί για μακρύ χρονικό διάστημα, υπό εξαιρετικές συνθήκες, περί τα 20 παιδιά και των δύο φύλων, που πρέπει να απομακρυνθούν από το οικογενειακό τους περιβάλλον ή είναι ορφανά. Προβλέπεται ακόμη, η προσωρινή φιλοξενία παιδιών, για το χρονικό διάστημα που απαιτείται ώστε να επανακτηθεί η γονική ικανότητα της πλήρους επιμέλειάς τους. Σκοπός των Σπιτιών της Βέροιας και της Βεργίνας είναι, κατ αρχήν, να παρέχουν βοήθεια προς άρση των αιτιών που δημιουργούν την οικογενειακή δυσλειτουργία, να διασφαλίσουν συνθήκες κοινωνικής επανένταξης και αποδοχής των μελών της οικογένειας, και τελικά, εφόσον πλέον αυτό δεν είναι εφικτό, να παρέχουν στα παιδιά αυτών των οικογενειών μια ευκαιρία για να ενταχθούν σε ένα σταθερό περιβάλλον, να αποκτήσουν υγιείς και σταθερές σχέσεις με ενήλικες στη ζωή τους, για να αναπτύξουν, στη συνέχεια, το δυναμικό τους αποτελεσματικά. Συνήθως το μοντέλο στις δομές παιδικής προστασίας στην Ελλάδα έχει ως εξής: Δημιουργία Στέγης μακροχρόνιας Φροντίδας και κατόπιν Δημιουργία Κέντρου Ημερησίας Φροντίδας. Στην περίπτωση της «Πρωτοβουλίας για το Παιδί» αρχικά δημιουργήθηκε το Κέντρο Αναφοράς και το ΚΗΦ ως ανάγκη της πόλης και ως πολιτική πρόληψης και παρέμβασης στα πλαίσια της οικογένειας και σε δεύτερο επίπεδο, μετά από διερεύνηση και αξιολόγηση αναγκών, δημιουργήθηκε το Σπίτι της Βεργίνας, ως δομή μακροχρόνιας φιλοξενίας. Το παιδί ως θύμα και ως μάρτυρας στο «Σπίτι της Βέροιας» Τα περισσότερα παιδιά που έχουν ενταχθεί στο ΚΗΦ παρουσιάζουν πολλαπλή κακοποίηση, δηλαδή συνυπάρχουν περισσότερες από μία μορφές κακοποίησης ή και παραμέλησης μαζί. Πιο συγκεκριμένα το 53% των παιδιών θυμάτων κακοποίησης παρουσιάζει σωματική και συναισθηματική κακοποίηση, το 21% σωματική, συναισθηματική και σεξουαλική κακοποίηση. Τα παιδιά ως μάρτυρες βίας παρουσιάζουν 50% σωματική και συναισθηματική κακοποίηση, το 47% σωματική, συναισθηματική και σεξουαλική κακοποίηση και το 3% των παιδιών μαρτύρων παρουσιάζει συναισθηματική κακοποίηση. Τα παιδιά που είναι θύματα αλλά και μάρτυρες κακοποίησης αγγίζουν το 72%. Το 20% είναι μόνο θύματα και το 8% είναι μόνο θύματα κακοποίησης. Το 27% όλων των παιδιών παρουσιάζει κακοποίηση και παραμέληση μαζί. Όταν η κακοποίηση λαμβάνει χώρα κατά την παιδική ηλικία οι προκλήσεις των εξελικτικών σταδίων για την επίτευξη της αυτονομίας, της πρωτοβουλίας, της επάρκειας, της ταυτότητας και της οικειότητας κλονίζονται. Η θετική εικόνα του εαυτού εξαρτάται από τη σωστή χρήση δύναμης που ασκεί ο άνθρωπος που το προστατεύει. Η σωστή χρήση αυτής της δύναμης των ενηλίκων πάνω στο παιδί, το βοηθούν να αναπτύξει μια αίσθηση αυτοεκτίμησης και αυτονομίας και με αυτόν τον τρόπο αναπτύσσει μια αίσθηση της δικής του ατομικότητας στο περιβάλλον μέσω του ελέγχου των λειτουργιών του σώματός του και της προσωπικής του έκφρασης.
Το τραυματικό γεγονός, η κακοποίηση μέσα στην οικογένεια, είτε αφορά το παιδί ως θύμα ή ως μάρτυρα, η σωματική και πνευματική ακεραιότητα του ατόμου παραβιάζεται. Βασικό στοιχείο της κακοποίησης είναι η απώλεια ελέγχου που είναι και το πιο χαρακτηριστικό βίωμα που αναφέρεται από τα περισσότερα παιδιά. Σχέση παιδιού με κακοποιητή. Ανασφαλής δεσμός με τον γονέα/ φροντιστή, ο οποίος δε μπορεί να δράσει ως πρότυπο συμπεριφοράς και επιφέρει τεράστια ελλείμματα στη σταθερότητα της συναισθηματικής του ανάπτυξης. Εμφανίζονται μεταπτώσεις στο δεσμό τους, καθώς από τη μία το τραύμα υποχρεώνει το παιδί να αποφεύγει τις στενές σχέσεις και από την άλλη να τις επιζητεί απελπισμένα. Σε ένα δεύτερο επίπεδο η ανάγκη να αποφεύγει οτιδήποτε που μπορεί μέσα στο περιβάλλον να θυμίσει το τραύμα, το κάνουν να αποφεύγει τους στενούς δεσμούς. Ο τρόμος όμως από το τραυματικό γεγονός εντείνει την ανάγκη του να δημιουργήσει προστατευτικούς δεσμούς. Για αυτό συχνά το παιδί παραπαίει ανάμεσα στην απομόνωση και στην προσκόλληση σε άλλους. Συχνά επίσης τα παιδιά αναπτύσσουν παθολογικούς δεσμούς με εκείνους που τα κακοποιούν και τα παραμελούν, θυσιάζοντας τη δική τους ευτυχία, πραγματικότητα και ζωή. Το παραμελημένο- κακοποιημένο παιδί γίνεται αγχώδες ή απαθές απέναντι σε μια ζωή κατά την οποία οι βασικές ανάγκες δεν ικανοποιούνται. Πιο συγκεκριμένα, το 71% των γονέων/ φροντιστών δεν πληρούν άμεσα τις ανάγκες του παιδιού για επιτήρηση, φαγητό, ένδυση, ιατρική, οδοντιατρική, ή ψυχιατρική φροντίδα. Οι κανόνες είναι ασαφείς, ασταθείς ή φανερά άδικοι, οι οποίοι σε συνδυασμό με την απρόβλεπτη βία οδηγούν το παιδί στο να υιοθετήσει μια στάση απόλυτης παράδοσης, καθώς ο μόνος τρόπος να προστατεύσει τον εαυτό του, όταν νιώσει ότι υπάρχει κίνδυνος, είναι είτε να αποφεύγει είτε να ευχαριστεί τον θύτη. Πολλές φορές γίνεται προσπάθεια εξευμενισμού του θύτη από το παιδί. Χαρακτηριστικά και συναισθήματα των παιδιών μας: Στην παιδική ηλικία το επαναλαμβανόμενο τραύμα ταυτόχρονα διαμορφώνει και διαβρώνει την προσωπικότητα αναπτύσσοντας έτσι ένα ανώριμο σύστημα ψυχολογικής άμυνας όπου το παιδί καλείται να αναπληρώσει την έλλειψη φροντίδας και προστασίας των μεγάλων. Αναγκάζεται δηλαδή να βρει τρόπους να διατηρήσει ένα αίσθημα εμπιστοσύνης σε αναξιόπιστα άτομα, ένα αίσθημα ασφάλειας μέσα στην ανασφάλεια, να διατηρήσει τον έλεγχο μιας κατάστασης που είναι τρομακτικά απρόβλεπτη, τη δύναμη μέσα σε μία κατάσταση αδυναμίας. Παρατηρείται η «παγωμένη επαγρύπνηση», δηλαδή τα παιδιά μένουν ήσυχα και ακίνητα με ανέκφραστο πρόσωπο, αποφεύγοντας να εκδηλώσουν οποιαδήποτε εσωτερική ταραχή, παρόλο που βρίσκονται σε συνεχή κατάσταση αυτόνομης υπερδιέγερσης. Ως προς τον φόβο του παιδιού για το φροντιστή ή για άλλους ενήλικες μέσα στο σπίτι υπάρχει ένα ποσοστό που αγγίζει το 71%. Πολλά παιδιά αναπτύσσουν την πεποίθηση ότι ο θύτης τους έχει απόλυτες, σχεδόν υπερφυσικές δυνάμεις, ότι μπορεί να διαβάζει τις σκέψεις τους και να ελέγχει απόλυτα την ζωή τους.
Μετά το τραύμα ο πρωταρχικός στόχος είναι να χτιστεί μία ελάχιστη αίσθηση εμπιστοσύνης, καθώς οι διαβεβαιώσεις ασφάλειας και προστασίας έχουν τεράστια σημασία. Αισθήματα ντροπής, ενοχής και κατωτερότητας, καθήλωση σε προγενέστερα αναπτυξιακά στάδια (με μορφή «ψευδοκαθυστέρησης»). Φοβισμένη και επιφυλακτική στάση απέναντι στους άλλους και απέναντι στο σωματικό άγγιγμα, κυρίως όταν βλέπει απότομες κινήσεις (π.χ. σήκωμα χεριού). Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, όσο περισσότερα τα έτη έκθεσης στην σωματική βία στην παιδική ηλικία, τόσο αυξάνονται στατιστικά οι πιθανότητες μεταγενέστερης χρήσης ουσιών και ανάπτυξης καταθλιπτικής συμπτωματολογίας (Lo & Cheng, 2007). Χαμηλή αυτοεκτίμηση, θλίψη, στεναχώρια ή απάθεια, απόσυρση (καταθλιπτικά συμπτώματα). Ψυχοσωματικά συμπτώματα και έντονη ψυχοκινητική ανησυχία. Πονοκέφαλοι, διαταραχές ύπνου, δευτερογενής εγκόπριση ήταν κάποια από τα συμπτώματα παιδιού που δέχθηκε σεξουαλική κακοποίηση. Ένα άλλο παιδί σε περιόδους που βίωνε καταστάσεις κρίσεως και κακοποίησης εκδήλωνε έντονη συμπτωματολογία με τικ σώματος και προσώπου αλλά και συμπτώματα τριχοτιλλομανίας. Επήλθε υποχώρηση των συμπτωμάτων μέσα από συγκεκριμένη παρέμβαση που περιλάμβανε εξατομικευμένη υποστήριξη, εμψύχωση και φυσική άσκηση. Ωστόσο, σε κάθε νέα κρίση και κακοποιητική συνθήκη πυροδοτούνται αυτομάτως τα συμπτώματα. Διαταραχές συμπεριφοράς. Ο έντονος θυμός και η επιθετικότητα που βιώνει το κακοποιημένο παιδί μπορεί να εκδηλώνεται ως : α) αντιδραστική ή επιθετική συμπεριφορά απέναντι σε συνομηλίκους ή μεγαλύτερους, β) καταστροφική συμπεριφορά στα παιχνίδια ή άλλα αντικείμενα, γ) αυτό-επιθετική συμπεριφορά που μπορεί να κλιμακωθεί σε αυτό-ακρωτηριασμούς (χάραξη καρπών, μπράτσων και απόπειρες αυτοκτονίας). Σε άλλες περιπτώσεις, κυρίως στη εφηβεία, ο θυμός εκτονώνεται μέσω αντικοινωνικής συμπεριφοράς («διαταραχή διάγνωσης») που παραβιάζει τα όρια των ενηλίκων, τους ηθικούς κανόνες ή το νόμο. Για το λόγο αυτό στο ΚΗΦ πραγματοποιείται σε εβδομαδιαία βάση Ομάδα Διαχείρισης Θυμού για τα παιδιά δημοτικού και εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων (μέσα από καθορισμό στόχων και επίτευξη αυτών) και δύο φορές την εβδομάδα γίνεται Ομάδα Εφήβων, όπου αφενός συζητούνται και επιλύονται οι όποιες διαφορές ή συγκρούσεις προκύψουν μέσα στην εβδομάδα, αφετέρου οι έφηβοι συναποφασίζουν με τους συντονιστές της Ομάδας τη θεματολογία της Ομάδας. Χαμηλή επίδοση στο σχολείο ως αποτέλεσμα του ψυχικού πόνου ή μαθησιακές δυσκολίες. Η παρέμβαση της ΠγτΠ έγκειται στο ότι αφενός υπάρχει συνεργασία με το Σχολείο του παιδιού όπου γίνεται ανταλλαγή απόψεων και ενημέρωση της τρέχουσας κατάστασης του παιδιού εκατέρωθεν. Παράλληλα σε καθημερινή βάση τα παιδιά δέχονται μαθησιακή υποστήριξη από τους εθελοντές μας σε εξατομικευμένο επίπεδο, καθώς θεωρούμε
ότι είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει ένα πλαίσιο σταθερότητας και προσωπικής σχέσης ανάμεσα στο παιδί και τον εθελοντή. Στοιχεία ψευδοωριμότητας: Το παιδί δείχνει σοβαρό, λιγότερο αυθόρμητο και πιο προβληματισμένο από τους συνομηλίκους του. Μπορεί ακόμα να καταβάλλει υπερβολική προσπάθεια για να γίνει αγαπητό, εκδηλώνοντας υποδειγματική ή πειθήνια συμπεριφορά, άριστη σχολική επίδοση ή τελειομανία. Η ψευδής αυτή εικόνα ωριμότητας συνδέεται με τη χαμηλή αυτοεκτίμηση του κακοποιημένου παιδιού, το φόβο απόρριψης ή επανάληψης της κακοποίησης, αλλά και τις αυξημένες ευθύνες του για τη φροντίδα του γονέα. Αξίζει να αναφέρουμε ότι αυτά τα στοιχεία ήταν πιο έντονα στα παιδιά που έχουν υποστεί σεξουαλική κακοποίηση. Αν το παιδί καταφέρει να διασώσει μια πιο θετική ταυτότητα, συχνά φτάνει στο επίπεδο της αυτοθυσίας. Κακοποίηση πώς επηρεάζει το ίδιο το παιδί και τη σύνδεσή του με την κοινότητα. Συχνά το παιδί θύμα προτιμά να πιστεύει ότι η κακοποίηση δεν έγινε πραγματικά. Για να το επιτύχει αυτό, μέσα από την ικανότητα αυθυποβολής και αποσύνδεσης, προσπαθεί να την κρατήσει μυστική από τον εαυτό του και τον ευρύτερο ζωτικό του χώρο, σα να έχει έναν διπλό εαυτό για να αποφύγει τον όποιο στιγματισμό και κοινωνικό αποκλεισμό. Εάν πάλι το παιδί είναι αδύνατον να αποφύγει την πραγματικότητα, τότε δημιουργεί ένα σύστημα εκλογίκευσης που να δικαιολογεί την κακοποίηση. Λόγω της εγωκεντρικής του σκέψης θεωρεί τον εαυτό του κακό και τους θύτες καλούς προσπαθώντας μάταια με αυτό το τρόπο να αποκτήσει τον έλεγχο της κατάστασης και να αλλάξει την πραγματικότητα. Η εμπειρία στην «Πρωτοβουλία για το Παιδί» Στα πλαίσια της λειτουργίας και των δύο Δομών, δραστηριοποιείται μεγάλος αριθμός εθελοντών όλων των ειδικοτήτων, σε διάφορους τομείς (μάγειροι, συνοδοί, καλλιτέχνες και παιδαγωγοί, εκπαιδευτικοί, γιατροί και φαρμακοποιοί, δημιουργοί ειδών για τα Bazaar κλπ). Το ζήτημα της κακοποίησης παραμέλησης των παιδιών αντιμετωπίζεται σύμφωνα με την «Παιδοκεντρική» αντίληψη μέσα στο σύστημα της οικογένειας με δεδομένο ότι τα παιδιά είναι φορείς Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων μέσω της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Ως προς την αντιμετώπιση της παιδικής κακοποίησης σύμφωνα με την παγκόσμια εμπειρία απαιτείται διεπιστημονικότητα και διασυνδετική συνεργασία υπηρεσιών και επαγγελματιών αλλά και εξοικείωση του κάθε εμπλεκόμενου με την ορολογία και με το πλαίσιο και τις προϋποθέσεις των υπόλοιπων εμπλεκόμενων προκειμένου να προσεγγίσει τις βιο- ψυχο- κοινωνικό- πολιτικές παραμέτρους του φαινομένου.
Οι εμπλεκόμενοι μπορούν να κατηγοριοποιηθούν με βάση τους εξής παράγοντες: Ιατροδικαστές Εισαγγελείς και Επιμελητές Ανηλίκων Νομικοί (Δικηγόροι, Δικαστικοί και Εγκληματολόγοι) Αστυνομικοί Παιδίατροι Γιατροί και Νοσηλευτές ΠγτΠ, Κοινωνική Λειτουργός Σε τοπικό επίπεδο θα μπορούσε να σχεδιαστεί ένα πρωτόκολλο σύμφωνα με το οποίο θα συνεργάζονται οι προαναφερθέντες εμπλεκόμενοι, δηλαδή οι φορείς παιδικής προστασίας, το Νοσοκομείο και η Αστυνομία. Για παράδειγμα, στο σκίτσο γίνεται μία απόπειρα διαχωρισμού του τυχαίου και μη τυχαίου τραυματισμού ενός παιδιού. Γνωστική ανάπτυξη και μαθησιακή υποστήριξη παιδιού Σχολείο, Εκπαιδευτικοί και Παιδαγωγοί ΚΕΔΔΥ & Σχολικοί Σύμβουλοι ΠγτΠ, Προσωπικό & Εθελοντές μαθησιακής υποστήριξης Σχολείο και παιδί θύμα ή μάρτυρας Εκπαιδευτικός της πρωτοβάθμιας ή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ο οποίος, κατά την εκτέλεση του εκπαιδευτικού του έργου, με οποιονδήποτε τρόπο πληροφορείται ή διαπιστώνει ότι έχει διαπραχθεί σε βάρος μαθητή έγκλημα ενδοοικογενειακής βίας, ενημερώνει, χωρίς καθυστέρηση, τον διευθυντή της σχολικής μονάδας. Το 2006 σύμφωνα με τις διατάξεις της παραγράφου 1 του άρθρου 37 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας ο διευθυντής της σχολικής μονάδας ανακοινώνει, αμέσως, την αξιόποινη πράξη στον αρμόδιο εισαγγελέα ή στην πλησιέστερη αστυνομική αρχή. Την ίδια υποχρέωση έχουν οι εκπαιδευτικοί και οι διευθυντές των ιδιωτικών σχολείων, καθώς και οι υπεύθυνοι των πάσης φύσεως Μονάδων Προσχολικής Αγωγής. Κατά την προδικασία και τη διαδικασία στο ακροατήριο, ο διευθυντής της σχολικής μονάδας, ο οποίος ανακοίνωσε την αξιόποινη πράξη στις παραπάνω αρμόδιες αρχές, και ο εκπαιδευτικός, ο οποίος την πληροφορήθηκε ή τη διαπίστωσε, καλούνται να εξετασθούν ως μάρτυρες, μόνο αν η πληροφορία δεν αποδεικνύεται με οποιοδήποτε άλλο αποδεικτικό μέσο. Ψυχοκοινωνική υποστήριξη (δικτύωση / υποστήριξη παιδιού και οικογένειας)
Τοπικοί Φορείς Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης & Παιδικής Προστασίας (Πρόνοια, Κοινωνική Υπηρεσία Δήμου, Κοινωνική Υπηρεσία Νοσοκομείου, Όμιλος Προστασίας Άπορου Παιδιού, Πρόσβαση, ΠγτΠ) Ψυχίατροι και παιδοψυχίατροι Κοινωνικοί Λειτουργοί Ψυχολόγοι Κοινωνικοί Επιστήμονες και Κοινωνιολόγοι Σε επίπεδο δικτύωσης και διασυνδετικής συνεργασίας να αποσαφηνιστεί ποια είναι τα κριτήρια καταλληλότητας ή μη ενός οικογενειακού περιβάλλοντος και κατά επέκταση πότε ένα παιδί χρήζει απομάκρυνσης. Είναι σημαντικό επίσης να υπάρχει συμπληρωματική σχέση, καθώς μία και μόνο δομή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης δε μπορεί να παρέμβει στο σύστημα της οικογένειας που εμφανίζει πολλαπλή κακοποίηση ή και παραμέληση. Για παράδειγμα, μία οικογένεια όπου ο πατέρας έχει εξάρτηση από το αλκοόλ, η μητέρα έχει διαγνωσθεί με κάποια ψυχιατρική διαταραχή και κατά επέκταση το παιδί υφίσταται μία πολλαπλή κακοποιητική κατάσταση προϋποθέτει τη συνεργασία πολλών φορέων ώστε να αντιμετωπισθούν ξεχωριστά τα προβλήματα ουσιοεξάρτησης, ψυχικής υγείας και κακοποίησης του παιδιού. Εν κατακλείδι, η αντιμετώπιση των περιστατικών κακοποίησης ανηλίκων δεν είναι μια τυποποιημένη διαδικασία, καθώς συχνά, εμπλέκονται σε αυτήν ηθικά, ιδεολογικά και ψυχολογικά ζητήματα των επαγγελματιών. Επιπρόσθετα, πιθανολογείται ο κίνδυνος να υπάρξει μη αποδοτική διεπιστημονική ή διασυνδετική συνεργασία. Το σημαντικό είναι να δημιουργηθούν νέοι «τόποι συνάντησης» όλων των εμπλεκόμενων και κατάλληλος σχεδιασμός, προσαρμοσμένος στις ανάγκες που προκύπτουν σε τοπικό επίπεδο.