Τεύχος 15 / 2009 Σάκης Γκέκας Θεσµοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας στα µέσα του 19ου αιώνα Ανάτυπο
ΘΕΣΜΟΙ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ Σάκης Η. Γκέκας έρευνα ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Μια κοινωνία χωρίς σχέσεις εξουσίας µπορεί να υπάρξει µόνο στη σφαίρα της αφαίρεσης. Αυτό καθιστά όλο και πιο αναγκαία πολιτικά την ανάλυση των σχέσεων εξουσίας σε µια συγκεκριµένη κοινωνία, τον ι- στορικό τους σχηµατισµό, την πηγή της δύναµης ή ευθραυστότητάς τους, τις αναγκαίες συνθήκες για το µετασχηµατισµό κάποιων και την κατάργηση κάποιων άλλων. Γιατί το να πούµε απλά ότι δεν υπάρχει κοινωνία χωρίς σχέσεις εξουσίας σηµαίνει ή ότι αυτές που εγκαθιδρύονται είναι απαραίτητες ή, σε κάθε περίπτωση, ότι η εξουσία υπάρχει µοιρολατρικά στην καρδιά των κοινωνιών, σε βαθµό που να µην µπορεί να υπονοµευτεί 1. µελέτη τάξεων και οµάδων έχει προκριθεί από τον Eric Hobsbawm ως µια από τις βασικές θεµατικές ενότητες της κοινωνικής ιστορίας εδώ και µερικές δεκαετίες. Σύµφωνα µε τον αειθαλή ιστορικό, «για τον αυτοπροσδιορισµό των ευρωπαϊκών αστικών τάξεων του 19ου αιώνα είχε µεγάλη σηµασία η δυνατότητά τους να ασκούν εξουσία πάνω σε ανθρώπους (µέσω της ιδιοκτησίας, µέσω της απασχόλησης υπηρετών ή ακόµα µέσω της πατριαρχικής οικογενειακής δοµής στις γυναίκες και στα παιδιά) και παράλληλα το να µην ασκείται άµεση εξουσία πάνω τους» 2. Οι θεσµοί αυτοί εδραίωσαν την εξουσία της αστικής τάξης και αποτέλεσαν ένα από τα σηµαντικότερα πεδία αυτοπροσδιορισµού και συγκρότησης εσωτερικής συνοχής. Από τη δεκαετία του 1970, όταν έγραφε ο Hobsbawm, βέβαια έχουν παρέλθει τριάντα χρόνια και έχει επέλθει το κύµα της «µεταµοντέρνας» γλωσσικής Ευχαριστώ τους καθηγητές του τµήµα Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήµιο. Ανωγιάτη-Pelé και Ευ. Πρόντζα, στο σεµινάριο των οποίων παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το κείµενο, καθώς και τους φίλους και συναδέλφους Χαρά Κούκη και Στέλιο Καραγιαννόπουλο που διάβασαν και συζήτησαν µαζί µου παλιότερη εκδοχή του κειµένου. 1. Foucault (1982: 208). 2. Ηοbsbawm (1998: 112). Ίστωρ, 15 (2007), 149-186
150 Σάκης Η. Γκέκας στροφής µε σηµαντικές επιπτώσεις στις Κοινωνικές Επιστήµες καθώς και στην Ιστορία. Πλέον, οι ιστορικοί των κοινωνιών καλούνται να επιλέξουν: ή να αντιµετωπίσουν συγκεκριµένα ζητήµατα όπως αυτό της ιστορικής δια- µόρφωσης τάξεων λαµβάνοντας υπόψη τους την κριτική που έχει ασκηθεί ή να απορρίψουν συνολικά την έννοια της τάξης ως ερµηνευτικό εργαλείο. Υπάρχουν και άλλοι που επιχειρούν να αντικαταστήσουν τέτοια διλήµµατα µε προτάσεις που ορίζουν την πολιτική µε την ευρύτερη δυνατή έννοια και θεωρούν ότι όχι µόνο καθορίζει τις σχέσεις εξουσίας αλλά και αυτές ακόµα τις συνθήκες ύπαρξης του Κοινωνικού (αντικειµένου) 3. Στο ειδικό πεδίο της Κοινωνικής Ιστορίας έχει ενδιαφέρον ότι ήδη εξετάζεται η τάση «επαναφοράς» των εννοιών της κοινωνικής δοµής έπειτα από σχεδόν δύο δεκαετίες ι- στοριογραφίας της Ιστορίας της Κουλτούρας 4. Το άρθρο που ακολουθεί επιλέγει την πρώτη στάση και ανιχνεύει την εισαγωγή θεσµών στην αστική κοινωνία των Επτανήσων το 19ο αιώνα και το ρόλο τους στην εγκαθίδρυση νέων και στην εδραίωση παλιών σχέσεων ε- ξουσίας. Επικεντρώνεται όχι στην παραδοσιακά οριζόµενη άσκηση πολιτικής εξουσίας µέσω θεσµών όπως η Βουλή και η Γερουσία, δηλαδή το νοµοθετικό και εκτελεστικό σώµα του Ιονίου Κράτους, αλλά κυρίως στη σύσταση θεσµών διαχείρισης, ρύθµισης και ελέγχου της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής. Μέσω των θεσµών αυτών, η εξουσία διαχέεται σε µια κοινωνία, στην περίπτωση µας την επτανησιακή, και µε τη βοήθεια αλλά όχι µόνο ιδεολογικών µηχανισµών του κράτους, όπως είναι ο Τύπος και η σχολική εκπαίδευση 5. Συγκεκριµένα παραδείγµατα θεσµών αστικής διακυβέρνησης (ή διακυβέρνησης των πόλεων), όπως η εισαγωγή και εφαρµογή νόµων, κανονισµών, επίσηµων καταλόγων, φιλανθρωπικών ιδρυµάτων και πρακτικών επιτήρησης υπογραµµίζουν την κοινωνική µεταβολή και την αλλαγή στις σχέσεις εξουσίας στις επτανησιακές πόλεις. Το άρθρο αποτελεί µέρος µιας ευρύτερης έρευνας για την «άνοδο» της αστικής τάξης στα Επτάνησα τη βρετανική περίοδο και συµβάλει στην υπάρχουσα ιστοριογραφία 6. 3. Για το συγκεκριµένο «δίληµµα», βλ. το απολαυστικό και προκλητικό, ως συνήθως, κείµενο του Zizek (2000). 4. Stearns (2006: 779). 5. Στην περίπτωση των Επτανήσων το 19ο αιώνα, µη κρατικές εφηµερίδες δεν κυκλοφορούν πριν το 1849 και πολλές από αυτές κλείνουν µετά από λίγα φύλλα λόγω πολιτικών αντιθέσεων µε την κυβέρνηση. Επίσης, λειτουργεί κρατικός εκπαιδευτικός µηχανισµός αλλά εκπαίδευση ποιότητας παρέχεται από ιδιώτες σε όσους µπορούν να πληρώσουν. Οι ιδεολογικοί αυτοί µηχανισµοί (τύπος, σχολικό σύστηµα) δεν εξετάζονται εδώ. 6. Gekas (2004) ενδεικτικά βλ. Hannell (1989), Χυτήρης (1988), Λεοντσίνης (1991), Gallant (2002), Ανωγιάτης, Πρόντζας (2002), Προγουλάκης (2003).
Θεσµοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας 151 Οι θεσµοί ορίζονται ως αποκεντρωµένες (ή πολύκεντρες) οικονοµικές, νοµικές, πολιτικές και ιδεολογικές δοµές εξουσίας. Η εξουσία µέσω αυτών µπορεί να ασκείται έως και στο ελάχιστο εκατοστό του χώρου και του χρόνου των υπηκόων µιας κρατικής οντότητας χωρίς πάντα ή απαραίτητα να γίνεται αντιληπτή ως τέτοια. Μία από τις «κλασικές» εννοιολογήσεις της ε- ξουσίας είναι η διάκριση διαφορετικών µορφών εξουσίας (οικονοµική, πολιτική, ιδεολογική) 7. Με γνώµονα παρόµοιες µαρξιστικές ερµηνείες της εξουσίας, κοινωνιολόγοι και πολιτικοί επιστήµονες µας έχουν δώσει σηµαντικά έργα ιστορικής διαµόρφωσης κοινωνικών τάξεων και σχέσεων εξουσίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα 8. Με εξαίρεση τη µελέτη του Λυριντζή για την Α- χαΐα, ωστόσο, όλα τα υπόλοιπα έργα αντιµετωπίζουν την εξουσία µε τον παραδοσιακό τρόπο, όπως έχει οριστεί εδώ και τρεις περίπου δεκαετίες από τον Lukes, ένα συγκέρασµα δηλαδή µαρξιστικών και φιλελεύθερων απόψεων για την άσκηση της εξουσίας από άτοµα και συλλογικότητες, που εκδηλώνεται µε τη µορφή των πελατειακών σχέσεων 9. Το βιβλίο του Λυριντζή ωστόσο αποτελεί εξαίρεση γιατί συνδιαλέγεται µε αντιλήψεις για την εξουσία επηρεασµένες από τον Φουκώ, χωρίς να εγκαταλείπει µια θεώρηση της πολιτικής ως το «κατ εξοχήν αλλά όχι αποκλειστικό πεδίο έκφρασης και συγκρότησης σχέσεων εξουσίας» και εξετάζοντας εµπειρικά τις πολιτικά ηγε- µονικές οµάδες της Αχαΐας 10. Στο ίδιο πνεύµα έχει προταθεί και η έννοια «τρόπος κυριαρχίας» ως αναλυτικό εργαλείο για τη µελέτη της κοινωνίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα 11. Ποιας κοινωνίας όµως; Αυτής της αθηναϊκής πρωτεύουσας, της ραγδαίας αναπτυσσόµενης αστικής κουλτούρας του Πειραιά, της µετεωρικής ανάπτυξης της Ερµούπολης ή της κοινωνίας της Πάτρας; Πιο πρόσφατα, µια µελέτη της κοινωνικής ιστορίας του Πειραιά εντοπίζει τις κοινωνικές ανισότητες και σχέσεις εξουσίας µε το αφηγηµατικό 7. Πουλαντζάς (1968: 104, 113), σύµφωνα µε τον οποίο η εξουσία ορίζεται ως «η ι- κανότητα µιας κοινωνικής τάξης να πραγµατοποιήσει τα συγκεκριµένα αντικειµενικά της συµφέροντα». Αφήνοντας κατά µέρος σε αυτή τη συζήτηση τα προβλήµατα που φέρει η έννοια «αντικειµενικά συµφέροντα», έχει σηµασία να τονιστεί η αντίληψη περί εξουσίας ως µέσο για την πραγµατοποίηση προκαθορισµένων στόχων. Για τον Πουλαντζά, οι σχέσεις εξουσίας «καθορίζονται στην τελική τους έκφανση από την οικονοµική εξουσία», χωρίς να θεωρεί ωστόσο ότι άλλες µορφές εξουσίας αποτελούν απλή έκφραση της οικονοµικής. 8. Η βιβλιογραφία είναι αρκετά µεγάλη για να αναφερθεί ακόµα και συνοπτικά ενδεικτικά, ωστόσο, βλ. Μουζέλης (1978), Τσουκαλάς (1977). 9. Lukes (2005), Λυριντζής (1991), και ερτιλής (2004), όπου και το ερµηνευτικό σχήµα του «πλέγµατος εξουσίας», κυρίως στην ύπαιθρο, για την Ελλάδα του 19ου αιώνα). 10. Λυριντζής (1991: 42). 11. Μouzelis (1990).
152 Σάκης Η. Γκέκας σχήµα της διαµόρφωσης της αστικής τάξης χωρίς a priori ταξινοµήσεις και µέσα από την ατοµική επιχείρηση, τις γαµήλιες στρατηγικές, τη διαχείριση του αστικού χώρου και τη συλλογική στάση απέναντι στα διογκούµενα προβλήµατα της ραγδαίας αναπτυσσόµενης πόλης 12. Η ανίχνευση των σχέσεων εξουσίας στην πόλη της Κέρκυρας το 19ο αιώνα δεν επιχειρείται στο πλαίσιο της τυπικής διχοτόµησης ισχυρών/ανίσχυρων, η οποία θα θεωρούσε ως δεδοµένη την κυριαρχία µιας τάξης επί µιας άλλης. Ούτε η εξουσία ορίζεται ως άθροισµα που προϋποθέτει την απώλεια εξουσίας από µία τάξη ή κοινωνική οµάδα για την κατοχή της από µια άλλη. Αντίθετα, στόχος είναι, σύµφωνα και µε το «κάλεσµα» του Φουκώ, να ανιχνευθούν οι «τεχνολογίες» της εξουσίας, οι τακτικές, τεχνικές και πρακτικές της κυριαρχίας 13. Αν και ο ίδιος θεωρούσε την ανάλυση που επικεντρώνεται στην άσκηση εξουσίας µέσω θεσµών «συµβατική» αντιµετώπιση της εξουσίας, οι θεσµοί δεν παύουν να είναι µέσα άρθρωσης και άσκησης της εξουσίας, τόσο µε υλικούς όσο και µε συµβολικούς τρόπους. Η ανίχνευση και διάκριση λοιπόν του ρόλου των θεσµών αλλά και των ατόµων που εγκαθιδρύουν, στελεχώνουν και διαµορφώνουν αυτούς τους θεσµούς είναι διαδικασία εξαιρετικά σηµαντική για την απάντηση του ερωτήµατος από ποιον και µε ποιους τρόπους ασκείται η εξουσία. Στην περίοδο της βρετανικής κυριαρχίας, η δηµιουργία τέτοιων θεσµών παίρνει διαστάσεις δυσανάλογες του Ιόνιου Κράτους. Ζητήµατα λοιπόν όπως η «άνοδος» της αστικής τάξης και των µεταβολών στις σχέσεις εξουσίας που επιφέρει στα Επτάνησα η διαµόρφωση νέων κοινωνικών οµάδων δεν µπορούν να ιδωθούν και να ερµηνευθούν ικανοποιητικά χωρίς µια ανάλυση των θεσµών που συνετέλεσαν, αν δεν καθόρισαν, την άνοδο της αστικής τάξης στην κοινωνική ιεραρχία. Η προσέγγιση λοιπόν που υιοθετείται εδώ είναι αυτή της ιστορικής θεσµικής ανάλυσης ή αλλιώς η ανίχνευση της εισαγωγής θεσµών και του ρόλου τους στη διαδικασία κοινωνικού µετασχηµατισµού. Η εισαγωγή και εγκαθίδρυση θεσµών για την άσκηση της εξουσίας θα µπορούσε σχηµατικά να διαχωριστεί σε πολιτικούς και οικονοµικούς. Οι πρώτοι θεσµοί που διαµόρφωσαν τη λειτουργία του Ιόνιου Κράτους έχουν περιγραφεί και αναλυθεί 14. Το συνταγµατικό πλαίσιο που καθορίστηκε από τα πρώτα χρόνια της βρετανικής κυριαρχίας και στη συνέχεια προστασίας αναίρεσε στη θεωρία και στην πράξη τους κανονισµούς λειτουργίας όπως 12. Για µελέτες που αναφέρονται σε, αλλά δεν καλύπτουν, ζητήµατα εξουσίας στις παραπάνω πόλεις, βλ. Τσοκόπουλος (1984), Μπακουνάκης (1988), Καρδάσης (1987). Το βιβλίο του Γιαννιτσιώτη (2006) αποτελεί την πιο καινοτόµο προσέγγιση της ιστορικής διαµόρφωσης της αστικής τάξης σε τοπικό επίπεδο. 13. Foucault (1980: 102). 14. Καλλιγά (1991).
Θεσµοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας 153 θεσπίστηκαν στα αλλεπάλληλα συντάγµατα της Επτανήσου Πολιτείας. Επέβαλε επίσης το αυταρχικό καθεστώς µε τον υπέρτατο ρόλο του βρετανού αρ- µοστή µέσω του ελέγχου στο εκτελεστικό σώµα (Γερουσία) αλλά και στη νο- µοθετική λειτουργία της Βουλής αφού η τελευταία λειτουργούσε µόνο για τρεις µήνες κάθε δύο χρόνια και οι περισσότεροι νόµοι εγκρίνονταν από τον αρµοστή και θεσπίζονταν από την ελεγχόµενη Γερουσία ως Αtti di Governo. Το παρόν άρθρο συµπληρώνει τη συνήθη µελέτη της διαµόρφωσης της πολιτικής εξουσίας µε την ανάλυση τέτοιων πολιτικών (αυστηρά καθορισµένων) θεσµών αλλά προχωρά και στη διερεύνηση οικονοµικών µηχανισµών καθώς και θεσµών όπως η φιλανθρωπία, οι οποίοι όταν αποκτούν χαρακτηριστικά συλλογικής δράσης και οργάνωσης αποτυπώνουν τις προγραµµατικές διαθέσεις των οργανωτών τους ιδίως σε στιγµές κοινωνικής κρίσης, όπως στην περίοδο της επιδηµίας χολέρας το 1855, και αποκαλύπτουν τη «µηχανική» των σχέσεων εξουσίας. Η ανίχνευση της γενεαλογίας των οικονοµικών µηχανισµών-θεσµών καταδεικνύει όχι µόνο την ιστορικότητά τους αλλά και το ρόλο της ανθρώπινης δράσης (agency) στην δηµιουργία και εγκαθίδρυση των θεσµών αυτών, αποκλείοντας έτσι την ερµηνεία τους ως αυτόνοµους και «αυτο-επιβαλλόµενους» οργανισµούς, ανεξάρτητους από ενδογενείς και ιδίως εξωγενείς παράγοντες 15. Ταυτόχρονα, µια τέτοια ανάλυση συµβάλλει και στη διάκριση της διαδικασίας συγκρότησης της αστικής τάξης χωρίς να περιορίζεται στην τµηµατοποίηση της ιστορικής πραγµατικότητας (οικονοµικό-κοινωνικόπολιτικό), αλλά προχωρώντας στη σύνθεση φαινοµενικά διαφορετικών σφαιρών ανθρώπινης δραστηριότητας. Η αφηγηµατική ανάλυση λοιπόν της θεσµοποίησης της επιχειρηµατικής τάξης, της ανάδειξης αυτής της τάξης και µέσω των θεσµών αποτελεί ένα βήµα της µεθοδολογικής προσέγγισης στην έρευνα της εγκαθίδρυσης της εµπορικής αστικής τάξης ως µια από τις κυρίαρχες και ηγεµονικές κοινωνικές οµάδες της εποχής. Η αξία της θεσµικής ι- στορικής ανάλυσης έγκειται ακριβώς στο ότι επιτρέπει να διαφανεί η διαδικασία συγκρότησης εσωτερικής συνοχής ανάµεσα στα µέλη της εµπορικής «κοινότητας», αλλά και η προσπάθεια προσδιορισµού µιας συλλογικής ταυτότητας σε σχέση µε άλλες κοινωνικές οµάδες, τόσο εντός όσο κυρίως και ε- κτός των τειχών της πόλης. Θεσµοί που επιβιώνουν από τη βενετική περίοδο, όπως η σχέση εξάρτησης αγρολήπτη από το γαιοκτήµονα στην ύπαιθρο, δεν 15. Mια τέτοια οπτική, ας αναφερθεί ενδεικτικά, είναι αυτή του Avner Greif (2000), η οποία στηρίζεται στη θεωρία των παιγνίων (game theory), σύµφωνα µε την οποία οι θεσµοί πάντα καταλήγουν σε ισορροπία (equilibrium) λόγω της επιλογής της άριστης λύσης που ορθολογικά θα προτιµήσουν τα άτοµα, δηλαδή της συνεργασίας και όχι της εξαπάτησης µε στόχο το µακροπρόθεσµο αµοιβαίο κέρδος εντολοδόχου και εντολέα.
154 Σάκης Η. Γκέκας εξετάζονται εδώ όχι γιατί θεωρούνται λιγότερο σηµαντικοί, αλλά γιατί α- παιτούν διαφορετικά αναλυτικά και εννοιολογικά εργαλεία από ό,τι η ανάλυση κοινωνικών σχέσεων και σχέσεων εξουσίας στις πόλεις των Επτανήσων και συγκεκριµένα στην Κέρκυρα. Η κατανόηση και ερµηνεία της δοµής µιας κοινωνίας δεν είναι δυνατή χωρίς µια ανάλυση της κυρίαρχης ιδεολογίας. Στην έννοια της ιδεολογίας, όπως έχει οριστεί από τους Mannheim και Αlthusser, ιδέες ή και παραστάσεις χρησιµοποιούνται για τη διατήρηση της κοινωνικής ή πολιτικής τάξης και την άσκηση εξουσίας από µία συγκεκριµένη οµάδα 16. Στην περίοδο της βρετανικής κυριαρχίας, η ιδεολογία που διαµορφώνεται και επικρατεί ηγε- µονικά ως κυρίαρχη είναι η ιδεολογία του αστικού φιλελευθερισµού. Η διαπίστωση αυτή όµως, εκτός από κοινότοπη, είναι και ερµηνευτικά ανεπαρκής. Ενδιαφέρον έχει να ανιχνεύσουµε τους τρόπους µε τους οποίους η ιδεολογία διοχετεύεται από την αποικιοκρατική δύναµη, τις µορφές που παίρνει η διαδικασία «µετακένωσής» της, η υποδοχή της από την επτανησιακή αστική κοινωνία, όπως και ο χρόνος εκκίνησης της διαδικασίας αυτής. Η φιλελεύθερη ιδεολογία δεν εκφράστηκε µόνο µέσα στην Ιόνιο βουλή αλλά διαχέεται σε όλη την πόλη καθώς αποτελεί το συστατικό κοµµάτι της νέας αστικής οργάνωσης. Η ίδρυση και λειτουργία βιβλιοθηκών, επιστηµονικών εταιρειών, νέων ιδρυµάτων αλλά και η αρχιτεκτονική της πόλης και η δόµηση του α- στικού χώρου είναι θεσµικές εκφάνσεις του φιλελεύθερου πνεύµατος που µε ταχύ βηµατισµό εµφανίζεται από τις δεκαετίες 1830-40 και εξής και διαµορφώνει τις αστικές σχέσεις εξουσίας. Εξίσου σηµαντική µορφή άσκησης εξουσίας είναι η απογραφή και καταγραφή του πληθυσµού των Επτανήσων ως οικονοµικό δεδοµένο και η ταξινόµησή του σε παραγωγικούς τοµείς (γεωργία, βιοτεχνία, εµπόριο) στο πλαίσιο της αποικιοκρατικής συλλογής πληροφοριών 17. Το βρετανικής διοίκησης κράτος λειτουργεί σε καθεστώς οιονεί αποικιοκρατίας. Η προβληµατική και ιδιόµορφη σχέση µεταξύ Βρετανίας και Επτανήσων δηµιουργείται µε τη συνθήκη του 1815 και ειδικά µε το σύνταγµα Maitland το 1817: τα Ε- πτάνησα αποτελούν κατ επίφαση ανεξάρτητο κράτος που τελεί υπό την προστασία της «Αυτού Μεγαλειότητας», µ όλες τις εξουσίες συγκεντρωµένες στο πρόσωπο του αρµοστή και τα δύο σώµατα της Βουλής και της Γερουσίας σε απλά διακοσµητικό ρόλο που συντηρεί την πρόφαση ανεξαρτησίας. Οι συνθήκες οιονεί αποικιοκρατίας ωστόσο δεν είναι δεδοµένες καθώς αλλάζουν ριζικά µε τις µεταρρυθµίσεις και τον εκλογικό νόµο του Αρµοστή Sea- 16. Burke (1992: 95). 17. National Archives (ΝΑ, Λονδίνο), Public Record Office (PRO), Colonial Office (CO) 136/1391-1425: «Ionian Islands Blue Books of Statistics».
Θεσµοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας 155 ton το 1849 18. Οι καταβολές και οι συνέπειες του νόµου αυτού αναλύονται στη συνέχεια. Από τα πρώτα χρόνια της βρετανικής περιόδου διαφαίνεται το «αναπτυξιακό» όραµα των Βρετανών για τα Επτάνησα και η πρόθεση της διοίκησης να µετατραπούν σε «επάξιο» τµήµα (έστω και προστατευόµενο) της αυτοκρατορίας. Από τις αρχές της δεκαετίας του 1830 ξεκινά µια προσπάθεια «εκπολιτισµού» µέσω της εισαγωγής θεσµών άγνωστων στην επτανησιακή κοινωνία µέχρι τότε. Ο αστικός χώρος, ο χώρος των πόλεων είναι το κατ ε- ξοχήν πεδίο εφαρµογής της ιδεολογίας της βρετανικής κυριαρχίας. Η εισαγωγή νέων θεσµών ανιχνεύεται κυρίως στη δηµοσίευση νόµων, διαταγµάτων, και αποφάσεων του βρετανού Αρµοστή, του Ιονίου Κράτους και των τοπικών συµβουλίων των νησιών. Ωστόσο, οι πηγές αυτές µολονότι αποκαλύπτουν το λόγο (discourse) µε τον οποίο εκφράζεται η κυρίαρχη ιδεολογία αλλά και τις µορφές που πήρε η προσπάθεια «εκσυγχρονισµού» της τοπικής κοινωνίας, δεν συµβάλουν στην κατανόηση της υποδοχής, αποδοχής ή α- πόρριψης των εισαγόµενων θεσµών, δηλαδή στην αξιολόγησή τους, από τους φορείς-επίδοξους ασκητές της εξουσίας στο Ιόνιο Κράτος. Πολύ περισσότερο, δεν επιτρέπουν να εξετάσουµε την υπόθεση κατά πόσο µια κοινωνική οµάδα ενσωµατώνει τη βρετανική ιδεολογία και τις πρακτικές που απορρέουν από αυτή για την άσκηση της εξουσίας στην τοπική κοινωνία. Με µία φράση λοιπόν, ο χαρακτήρας της κυρίαρχης ιδεολογίας όπως µεταφέρθηκε σε αυτήν την γωνιά της βρετανικής αυτοκρατορίας στο πρώτο µισό του 19ου αιώνα συµπυκνώνεται στην έννοια της προόδου. Η «πρόοδος», οικονοµική, ηθική, πολιτική, άρα και κοινωνική, αποτελεί τη λέξη κλειδί στη ρητορική των βρετανών αρµοστών, αλλά και όσων αισθάνονται και αυτόκλητα γίνονται φορείς του «νέου πνεύµατος» που φέρνει η βρετανική εποχή. Κατά συνέπεια αποτελεί και το σηµείο συνάντησης της βρετανικής εξουσίας µε τις οµάδες που διεκδικούν και διαδραµατίζουν ηγεµονικό ρόλο στην επτανησιακή κοινωνία αυτήν την περίοδο. Στο πλαίσιο αυτής της ιδεολογίας και της πιο αποτελεσµατικής διοίκησης υιοθετούνται πρακτικές όπως αυτή της καταγραφής ατόµων ως οικονοµικές µονάδες, ως απασχολούµενων σε τρεις τοµείς της οικονοµίας (γεωργία, βιοτεχνία, εµπόριο) και η συλλογή µιας σειράς «στατιστικών» µε τον ίδιο ακριβώς τρόπο που συλλέγονται για τις αποικίες, αν και τα Επτάνησα δεν αποτελούν αποικία 19. Για το παρόν άρθρο έχει σηµασία η συστηµατικοποίηση της καταγραφής της φτώχειας προς το τέλος 18. Calligas (1994: 7-29). 19. Η περιγραφική στατιστική που καταρτίζεται ετήσια έχει χαρακτηριστεί και ως «επιχειρησιακή έρευνα», «στην οποία αποτυπώνονται τα βέλτιστα µέσα για να επιτευχθούν αποικιοκρατικοί στόχοι» Ανωγιάτης-Pelé και Πρόντζας (2002: 63).
156 Σάκης Η. Γκέκας της περιόδου, µέρος µιας συνολικότερης αντιµετώπισης του οικονοµικοκοινωνικού φαινοµένου. Η αποδοχή του αστικού φιλελευθερισµού από δύο οµάδες, τους εµπόρους και διανοούµενους των επτανησιακών πόλεων, δηλαδή τα µέλη της «αστικής τάξης», έχει διατυπωθεί σε αρκετά από τα έργα της επτανησιακής ιστοριογραφίας, κυρίως στο βαθµό που η δεύτερη οµάδα προώθησε το «εθνικό» ζήτηµα και συγκεκριµένα το ζήτηµα της ένωσης των νησιών µε την Ελλάδα 20. Λείπει ωστόσο µια πιο λεπτοµερής και ακριβής ανάλυση των µορφών ενσω- µάτωσης της ίδιας ιδεολογίας απ όσους είχαν υλικά τουλάχιστον να χάσουν πολύ λιγότερα από τους επτανήσιους εµπόρους και γενικότερα επιχειρηµατίες. Σε αυτό το άρθρο, η εισαγωγή των νέων θεσµών υπό το πρίσµα της παραπάνω ιδεολογίας ανιχνεύεται κυρίως στην οικονοµία και το εµπόριο των πόλεων αφενός και στην προσπάθεια αναδιοργάνωσης του αστικού χώρου και της επτανησιακής κοινωνίας αφετέρου, όπου και φαίνεται ακόµα περισσότερο η ιδεολογική σύµπνοια διαφορετικών οµάδων σε ζητήµατα άλλα εκτός του εθνικού. Στη συνέχεια, ακολουθεί πρώτα µια συζήτηση ορισµού των θεσµών (οικονοµικών και άλλων), απαραίτητη πριν χαραχθεί το πλαίσιο µέσα στο οποίο εξετάζεται η συγκρότηση της νέας αστικής εµπορικής τάξης µέσα από το νόµους και άλλους θεσµούς. Οι µορφές άσκησης της εξουσίας από το κράτος διαφαίνονται µέσα από το δίκτυο επιτήρησης και καταστολής που πλέκεται σταδιακά ενώ αντίστοιχα ένα από τα πιο ορατά πεδία δράσης της ηγεµονικής και κυρίαρχης τάξης είναι η φιλανθρωπία. Η φιλανθρωπική δράση της αστικής τάξης και οι µηχανισµοί της εξετάζονται στο τέλος και αποτελούν µια ανεπαρκή απάντηση στα διογκούµενα οικονοµικά κοινωνικά προβλήµατα των µέσων του 19ου αιώνα (ειδικά της δεκαετίας του 1840) αλλά και σε µια στιγµή κοινωνικής κρίσης, όπως η επιδηµία χολέρας του 1855. ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ Οι εκπρόσωποι και τοποτηρητές (στρατιωτικοί τα πρώτα χρόνια, αυτοκρατορικοί αρµοστές στη συνέχεια) της αποικιακής δύναµης διατράνωσαν επανειληµµένα την πεποίθησή τους ότι η πρόοδος και εξέλιξη των νησιών θα προκύψει µέσα από την οικονοµική ανάπτυξη και πιο συγκεκριµένα µέσα από το εµπόριο 21. Η ταύτιση αυτή της προόδου µε την οικονοµική ανάπτυξη από τη βρετανική διοίκηση και το Ιόνιο Κράτος εκφράστηκαν µέσω της εισαγωγής θεσµών που άλλαξαν τον χαρακτήρα της τοπικής οικονοµίας. Ως θεσµοί που είτε µεταβάλλονται είτε, ακόµα πιο σηµαντικό, «εισάγονται» το 20. Για παράδειγµα, Λεοντσίνης (1991). 21. Ενδεικτικά βλ. Καλλιγά (1991).
Θεσµοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας 157 19ο αιώνα θεωρούνται: η κωδικοποίηση της νοµοθεσίας από τη δεκαετία του 1830 στα πρότυπα του ναπολεόντειου κώδικα µε την εισαγωγή εµπορικού κώδικα η ίδρυση της Ιονικής Τράπεζας στα τέλη της δεκαετίας του 1830 η ίδρυση εµπορικών µηχανισµών, όπως το Εµπορικό Επιµελητήριο, το Χρη- µατιστήριο των Εµπόρων και η Εµπορική Λέσχη η εισαγωγή νέων επιχειρηµατικών πρακτικών, όπως η σύσταση µετοχικών εταιρειών ναυτασφάλισης, καθώς και µια σειρά από νόµους, µέσα από τη λογική των οποίων διαφαίνεται η πρόθεση του κράτους να κατοχυρώσει τα ιδιοκτησιακά δικαιώ- µατα. Αυτά τα δικαιώµατα εκφράζουν µορφές ιδιοκτησίας παραδοσιακές, όπως η έγγειος, αλλά και ιδιοκτησία που µετριέται και αποτιµάται σε κεφάλαιο, είτε χρηµατικό είτε γνώσης (απόκτηση πανεπιστηµιακού διπλώµατος) αλλά και ανάλογα µε το επάγγελµα ή την ιδιότητα. Ο καθορισµός και η θέσπιση ιδιοκτησιακών δικαιωµάτων ξεκινά µε την ανατροπή του ancient regime της βενετικής κυριαρχίας, από τον ερχοµό των γαλλικών επαναστατικών ιδεών έως και την επαναφορά στο αριστοκρατικό καθεστώς διακυβέρνησης της Επτανήσου Πολιτείας, που ωστόσο δεν µπορεί να αγνοήσει τις κοσµογονικές αλλαγές και θεσπίζει για πρώτη φορά εκλογικό νόµο µε κριτήρια οικονοµικά και όχι µόνο αίµατος. Σύµφωνα µε το νό- µο, δικαίωµα συµµετοχής στην διακυβέρνηση του τόπου έχουν οι «ευγενείς» και µόνο. Ενώ όµως τα σπέρµατα της θεσµοθέτησης αυτής βρίσκονται στις αρχές του αιώνα, όταν η λέξη ιδιοκτησία αποκτά κεντρική θέση ανάµεσα στα κριτήρια για την παροχή πολιτικών δικαιωµάτων και µάλιστα ιδιοκτησία που εκφράζεται τόσο σε χρηµατικό κεφάλαιο όσο και γνωστικό (συγκεκρι- µένο ποσό για κάθε νησί ή πανεπιστηµιακό δίπλωµα), ο εκλογικός νόµος του 1849, µια από τις τρεις µεταρρυθµίσεις του αρµοστή Seaton (οι άλλες δύο ήταν το δικαίωµα της Βουλής να έχει λόγο στα δηµοσιονοµικά, και η ελευθεροτυπία), παγιώνει και διευρύνει την ισχύ του καθορισµού των ιδιοκτησιακών δικαιωµάτων πρωτίστως σε κεφάλαιο, αλλά και σύµφωνα µε το επάγγελµα. Η διάταξη αυτή ουσιαστικά παρέκαµπτε τη ρύθµιση περί συγκεκρι- µένου ποσού για την άσκηση του δικαιώµατος του εκλέγειν και εκλέγεσθαι 22. 22. Άρθρο 1: «Πας Ιόνιος πολίτης δια να είναι Εκλογεύς οφείλει να κατέχει τα ακόλουθα προσόντα: α) Να είναι γεννηµένος εις το Κράτος τούτο ή να είναι πολιτογραφηµένος και να πρεσβεύη την Χριστιανικήν Θρησκείαν β) Να έχη πλήρη ηλικία 21 ετών γ) Να είναι κάτοικος του Ιονίου Κράτους δ) Να έχη ιδιοκτησία ή επικαρπία, ή να κατέχη επ αιωνίω δικαιώµατι ή δια καιρόν αόριστον, ακίνητα αγαθά (ελεύθερα εδαφικών ή µερίδων) της αξίας διστήλων 3000 δια την πόλιν και 1800 δια την εξοχήν. Και τούτο αφορά τας 3 πρώτας µεγαλυτέρας νήσους, Κέρκυραν Κεφαλληνίαν και Ζάκυνθον. ια την Αγ. Μαύραν δίστηλα 1500 δια την πόλιν και 750 δια την εξοχήν. ια τας µικροτέρας νήσους Ιθάκη, Κύθηρα και Παξούς δίστηλα 100 δια την πόλιν και 500 δια την εξοχή. Οι υιοί µη αποχωρισµένοι από τον πατέρα έχοντα την ρηθείσαν κτηµατική ή επικαρπωτική ιδιοκτησία, δύνανται όλοι να είναι εκλογείς, ωσαύτως δε
158 Σάκης Η. Γκέκας Αυτή είναι και µια από τις πιο σηµαντικές αλλαγές στην οικονοµική και κοινωνική οργάνωση των νησιών και υποδεικνύει την ύπαρξη πολλαπλών κοινωνικών µεταβολών σε µια δυναµική κοινωνία από τις αρχές του 19ου αιώνα και εξής 23. H επέκταση του δικαιώµατος ψήφου οδήγησε, όπως είναι γνωστό, στην απορύθµιση του πολιτικού συστήµατος µε την είσοδο των ριζοσπαστών ενωτικών βουλευτών στη Βουλή. Ο ρόλος τους ωστόσο στην απόφαση της Βρετανίας για την παραχώρηση των Επτανήσων δεν θα πρέπει να υπερεκτιµάται, αγνοώντας τις αποικιοκρατικές προτεραιότητες της υπερδύναµης ή υ- ποτιµώντας τη δυνατότητα των Βρετανών να διοικούν χωρίς κοινοβούλιο αναστέλλοντας τη λειτουργία του, κάτι εξάλλου που συνηθιζόταν. Αν όµως οι πολιτικοί θεσµοί έχουν εξεταστεί, αντίθετα, οι θεσµοί που καθόρισαν την οικονοµική δραστηριότητα την περίοδο της βρετανικής κυριαρχίας περιµένουν τη µελέτη τους. Σε θεωρητικό επίπεδο, οι θεσµοί αυτοί µπορούν να ι- δωθούν µε στενά κριτήρια περιορισµού της οικονοµικής συµπεριφοράς ως κανόνες, διαδικασίες συµµόρφωσης και ηθικής που εξασφαλίζουν τη µεγιστοποίηση του πλούτου µέσα από την εξειδίκευση και τα κέρδη από το ε- και οι αδελφοί ηνωµένοι όντες και έχοντες συµπεριληπτικώς την ρηθείσαν ιδιοκτησίαν ή επικαρπίαν. Ισοδυναµεί εις το ανώτερον ποσόν της ιδιοκτησίας, ο Στέφανος, ή το Απολυτήριον, εις οιανδήποτε επιστήµην, ληφθέντα εν των Ιονίω, ή εν οιωδήποτε άλλο ξένω Παν/µίω. Η εξάσκησις του Επαγγέλµατος ικηγόρου, Υποδικηγόρου, Ιατρού, Χειρούργου, Συµβολαιογράφου, Φαρµακοποιού, ηµοσίου ή Ιδιωτικού καθηγητού Επιστήµης τινός, Γραµµάτων, ή Ωραίων Τεχνών, ή ιδασκαλού των ευτερευόντων, ή του Ιονικού Γυµνασίου. Το ηµόσιον Επάγγελµα, ο εκ του οποίου ο µισθός αναλογεί προς την πρόσοδον της ιδιοκτησίας προσδιορισθείσης ως προσόν, ή η ισόβιος σύνταξις αναλογούσα εις αυτήν. Να είναι Έµπορος ή και Γελγοπώλης [παντοπώλης], έχων ανοικτόν εργαστήριον, όταν η κυκλοφορία των Κεφαλαίων του α- ναλογεί προς την αξίαν της ιδιοκτησίας προσδιορισθείσης ως προσόν. Να είναι Πλοίαρχος ή ιδιοκτήτης πλοίου, ή Κολλυβιστής ή Μεσίτης. Να είναι επικεφαλής ή ι- διοκτήτης οιουδήποτε χειροτεχνικού καταστήµατος ε) Να ηξεύρη να αναγινώσκη και να γράφη ζ) Να µην εχρεοκόπησε ποτέ δολίως, ούτε να εκηρύχθη ένοχος αδική- µατος κλοπής, απάτης, ή πλαστοποιίας, ή άλλου τινός οιουδήποτε κακουργήµατος, εξαιρουµένων των επανικανωθέντων και εξαιρουµένων πάντοτε των πολιτικών αδικηµάτων Επίσηµος Εφηµερίς Ιονίου Κράτους (στο εξής ΕΕΙΚ), 54 (31 εκεµβρίου 1849). Για τις µεταρρυθµίσεις του Seaton, βλ. Calligas (1994). 23. Μεταξύ των «αποτυχιών» της βρετανο-επτανησιακής διακυβέρνησης συµπεριλαµβάνεται η αδυναµία ή µάλλον απροθυµία των αρχών να µεταβάλουν το α- παρχαιωµένο ηµιφεουδαρχικό καθεστώς γαιοκτησίας που ίσχυε µε βάση τους νόµους της βενετικής περιόδου και έγινε ιδιαίτερα ορατό στις πιστωτικές σχέσεις κυρίως από τη δεκαετία του 1840 και εξής.
Θεσµοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας 159 µπόριο 24. Η θέσπιση και ο σαφής καθορισµός των ιδιοκτησιακών δικαιωµάτων από το κράτος και η µείωση του υψηλού κόστους συναλλαγών έχουν συνέπειες για την απόδοση µιας οικονοµίας σε δεδοµένο χώρο και χρόνο. Σύµφωνα λοιπόν µε αυτό το θεωρητικό-ιστορικό σχήµα, οι καινοτοµίες που ελαχιστοποίησαν το κόστος συναλλαγών µεταξύ οικονοµικών εντολέων και εντολοδόχων συντέλεσαν α) Στην αύξηση κινητικότητας του κεφαλαίου β) Στην ελαχιστοποίηση του κόστους ανταλλαγής πληροφοριών και γ) Στον καταµερισµό του επιχειρηµατικού κινδύνου 25. Ενώ το µοντέλο του North κυριαρχεί σχεδόν στο χώρο της θεσµικής οικονοµικής ιστορίας, δεν λείπουν και οι ενστάσεις όπως και oι απόπειρες ελέγχου της θεωρίας του από κοινωνιολόγους που δεν βλέπουν το οικονοµικό και το κοινωνικό ως χωριστές σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας. Σύµφωνα µε τον Grannovetter, το ζήτηµα της συλλογικής οικονοµικής δραστηριότητας έχει παραµεληθεί από την οικονοµική θεωρία. ραστηριότητα που είτε εκφράζεται µε τη συλλογική συµµετοχή σε εταιρείες (µετοχικές, περιορισµένης ευθύνης, κ.ά.) είτε ακόµα και µε την αυτο-οργάνωση εµπορικών µηχανισµών και κέντρα αποφάσεων, όπως το χρηµατιστήριο και το εµπορικό επιµελητήριο. Έτσι οι θεσµοί στη σκέψη του Grannovetter µπορούν να αναλυθούν µόνο ως κοινωνικές κατασκευές, οι οποίες είναι έτσι και αλλιώς αφού προϋποθέτουν την ανθρώπινη δράση 26. Το επιχείρηµα αυτό έχει ιδιαίτερη σηµασία και για την διαδικασία συγκρότησης της αστικής τάξης στις πόλεις του Ιονίου Κράτους. Οι παραπάνω µηχανισµοί του εµπορίου και της οικονοµίας αποτελούν πεδία ιεράρχησης όσο και συγκρότησης εσωτερικής συνοχής της εµπορικής τάξης. Στο βαθµό που αποτέλεσαν µοχλό διαµόρφωσης των σχέσεων εξουσίας (οικονοµικής τουλάχιστον) και πεδίο συνάντησης εµπόρων και άλλων οµάδων και σύγκρουσης εµπόρων µεταξύ τους, δεν µπορούν να αγνοηθούν. ΕΜΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΘΕΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ Η οµάδα των εµπόρων της Κέρκυρας θα πρέπει να οριστεί αρχικά ως σύνολο ετερόκλητο µε διαφορές τόσο έντονες και καταλυτικές (διαφορές θρησκεύµατος, καταγωγής, δραστηριότητας και οικονοµικής επιφάνειας), ώστε η ευρεία έννοια της εµπορικής «κοινότητας» εξαντλητικά χρησιµοποιηµένη από ιστορικούς ελληνορθόδοξων κοινοτήτων σε πόλεις-λιµάνια της Μεσο- 24. «Στην περίπτωση των πολιτικών ή οικονοµικών θεσµών, ο πλούτος ή η ωφέλεια µεγιστοποιείται µέσω της άντλησης κερδών από το εµπόριο, τα οποία είναι αποτέλεσµα της εξειδίκευσης. Η βασική διάκριση σ αυτό το µοντέλο είναι εκείνη µεταξύ ε- ντολοδόχων και εντολέων» North (2001: 308). 25. North (1991: 101). 26. Grannovetter (1992).
160 Σάκης Η. Γκέκας γείου καταλήγει να είναι ερµηνευτικά ανεπαρκής. Η ύπαρξη ξένων (κυρίως άγγλων και γερµανών) εµπόρων στην Κέρκυρα, το Αργοστόλι και στη Ζάκυνθο, πολλών Ηπειρωτών, αλλά και εµπόρων διαφορετικής θρησκείας και δόγµατος (Ορθόδοξοι, Καθολικοί, Προτεστάντες και Εβραίοι) καθιστά αδύνατη την ανάλυση των εµπόρων ως µία κοινότητα. Εξάλλου, οι πολλαπλοί ρόλοι που αναλαµβάνουν οι έµποροι στην Κέρκυρα (εισαγωγείς-εξαγωγείς, πρόξενοι ξένων δυνάµεων, ιδρυτές εταιρειών), εκτός από τις διαφορές θρησκείας και καταγωγής, υποδηλώνουν την απώλεια εξειδίκευσης (φαινόµενο αναπτυγµένων οικονοµιών) και την ανάγκη υιοθέτησης αναλυτικών εργαλείων, όπως οι οικονοµικοί θεσµοί (κανονισµοί και νοµικοί περιορισµοί) για την εξέταση της συγκρότησης της εµπορικής αστικής τάξης την περίοδο αυτή. Ποιοι θεωρούνται έµποροι στα Επτάνησα το 19ο αιώνα; Ο ακριβής καθορισµός της έννοιας του εµπορικής πράξης αλλά και του εµπόρου είναι µια διαδικασία που ξεκινά µε τον Εµπορικό Κώδικα το 1841 και συνεχίζεται µέχρι το τέλος της περιόδου µε την σύνταξη επίσηµων καταλόγων µε όλους τους εγγεγραµµένους εµπόρους του κάθε νησιού και τη δηµοσίευσή τους στην επίσηµη εφηµερίδα του κράτους. H σύµπλευση οικονοµικών συµφερόντων αλλά και ο άνεµος ενός καινούριου «επιχειρηµατικού πνεύµατος» διαφαίνεται κυρίως µέσα από τη συµµετοχή στις νέες επιχειρηµατικές ευκαιρίες που δηµιουργούνται, όπως οι µετοχικές εταιρείες (κυρίως ναυτασφάλισης, αλλά και παραγωγής κρασιού και καλλιέργειας µεταξιού), χαρακτηριστικό της αστικής οικονοµικής δράσης που συµπυκνώνεται στην αρχή της επένδυσης 27. Σε αυτές τις εταιρείες δεν συµµετέχουν ενεργά µε την αγορά µετοχών µόνο έµποροι, αλλά και εκπρόσωποι κοινωνικών στρωµάτων που παραδοσιακά απέφευγαν τις επιχειρηµατικές δραστηριότητες µέσα δε από αυτές τις κινήσεις, διαφαίνεται η άνοδός τους 28. Η διαδικασία διαµόρφωσης της εµπορικής αστικής τάξης δεν µπορεί να γίνεται a priori, άρα δεν είναι στατική ούτε καθορισµένη από τις υπάρχουσες «δοµές». Αντίθετα, η διαµόρφωση τάξεων καθορίζεται από την άρθρωση η- γεµονικού λόγου και πράξεων. Ένα από τα κεντρικά επιχειρήµατα αυτού του άρθρου είναι ότι η άνοδος και ανάδειξη της επιχειρηµατικής τάξης στην κοινωνική ιεραρχία συντελείται σε µεγάλο βαθµό και µέσα από τους θεσµούς που τα µέλη της προωθούν. Για παράδειγµα, ένα από τα καθήκοντα και αρµοδιότητες του χρηµατιστηρίου των εµπόρων είναι ο διαχωρισµός τους σε τρεις τάξεις (1η, 2η, Μεσίτες) και η δηµοσίευση των σχετικών καταλόγων. Εξάλλου, από το 1858 ξεκινά η καταγραφή στο επιµελητήριο των ε- µπόρων του κάθε νησιού. Αυτές όµως είναι µόνο οι ορατές και ρητές διαδι- 27. Για τους οικονοµικούς θεσµούς στα Επτάνησα, βλ. Πρόντζας (2001: 43-60). 28. Πρόντζας (χ.έ.έ.).
Θεσµοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας 161 κασίας ιεράρχησης των µελών της εµπορικής κοινότητας. Η ιεράρχηση των σχέσεων µεταξύ πιστωτών-χρεώστη διαπιστώνεται και µέσα από τις υποθέσεις που καταλήγουν στο Εµποροδικείο, όταν οι χρεώστες αναγκάζονται να σταµατήσουν τις πληρωµές 29. Οι περιπτώσεις δηµοσιευµένων δικών στο κακουργιοδικείο για δόλια ή και απλή χρεοκοπία δείχνουν την κατάληξη µιας πιστωτικής σχέσης, µε τον κατηγορούµενο είτε να δικάζεται και να καταδικάζεται ερήµην είτε να φυλακίζεται µέχρι και δυόµισι χρόνια. Η άσκηση ε- ξουσίας σε αυτήν την περίπτωση αποκτά απτή µορφή και επιβάλλεται ακό- µα και στο σώµα όσων δεν συµµορφώνονται µε τις επιταγές των πιστωτών ή της επικρατούσας οικονοµικής λογικής γενικότερα 30. Προφανώς, ο φιλελευθερισµός της περιόδου, όπως εκφράστηκε από τους θιασώτες του, δεν επεκτάθηκε και στην κατάργηση της προσωποκράτησης (καθιερωµένη από τη βενετική περίοδο), ακόµα και σε περιπτώσεις όπου, από την προφυλάκιση ήδη οι κατηγορούµενοι εκλιπαρούν είτε να µην κατασχεθούν όλα τους τα υπάρχοντα προς πλειστηριασµό είτε να προβλεφτεί το ελάχιστο εισόδηµα για την οικογένειά τους. Είναι βέβαια σαφές ότι οι υποθέσεις εµπορικής πίστης δεν αφορούν µόνο εµπόρους αλλά, για παράδειγµα, και τους αρτοποιούς, µια εξίσου σηµαντική οµάδα, που αγόραζαν το σιτάρι από τους εµπόρους µε τρεις µήνες πίστωση, όπως και άλλους εµπόρους λιανικής πώλησης, µαγαζάτορες, «ρακοπώλες», αλλά και πλανόδιους εµπόρους. Στην πόληλιµάνι της Κέρκυρας, όπως σε κάθε οικονοµία που στηρίζεται στο εµπόριο, ένας αρκετά µεγάλος αριθµός µεταπρατών εξαρτάται από τους εµπόρουςεισαγωγείς, και δεν έχει ακόµα µελετηθεί ούτε, φυσικά, «ενταχθεί» σε κάποιο από τα υπάρχοντα ερµηνευτικά σχήµατα της βιβλιογραφίας («ευγενείς» αστοί χωρικοί) για την επτανησιακή κοινωνία. Η µελέτη και αξιολόγηση εµπορικών µηχανισµών ανοίγει επίσης το κεφάλαιο της δράσης ντόπιων και ξένων εµπόρων. Ετερόκλητη καθώς είναι η εµπορική κοινότητα, µέσα από θεσµούς και γεγονότα, όπως η ίδρυση χρη- µατιστηρίου, διαφαίνεται η ύπαρξη και σύµπλευση µιας υπό διαµόρφωση επιχειρηµατικής τάξης. Οι προθέσεις αυτής της τάξης φαίνονται επίσης και από το κάλεσµα των ιδρυτών του χρηµατιστηρίου προς «όλους όσους α- σκούν εµπορικές πράξεις», ακόµα και αν αυτοί είναι κτηµατίες. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει και η ρητορική του αρµοστή στην τελετή θεµελίωσης του χρηµατιστηρίου (borsa) το 1843. Το δηµόσιο γεγονός και ο εορτασµός που ακολούθησε την τελετή, όπως µεταφέρεται δηµοσιογραφικά και in extenso στην επίσηµη εφηµερίδα, υπογραµµίζουν την αρµονική συµβίωση κράτουςεµπορικής τάξης, όπως αυτή διαφαίνεται από την οµιλία στην εκδήλωση του 29. Βλ. Ιστορικό Αρχείο Κέρκυρας (στο εξής ΙΑΚ), φάκ. «Εµποροδικείο. Πτωχεύσεις» πρβλ. Fontaine (2001) και Gekas (2006). 30. Για τις πιστωτικές σχέσεις πόλης-υπαίθρου, βλ. Προγουλάκης (2003).
162 Σάκης Η. Γκέκας προέδρου της Λέσχης των Εµπόρων (που είχε ιδρυθεί λίγα χρόνια πριν). Βασικός άξονας της ρητορικής σε αυτήν αλλά και σε άλλες περιπτώσεις, καθώς και της κυρίαρχης ιδεολογίας που καθορίζει εν µέρει και τις ενέργειες του αρµοστή και της επιχειρηµατικής τάξης, είναι η πεποίθηση ότι µόνο ή κυρίως µέσω της ανάπτυξης του εµπορίου και συνεπώς της οικονοµίας θα επέλθει οικονοµική και κοινωνική πρόοδος 31. Το χρηµατιστήριο ωστόσο δεν λειτούργησε µόνο ως θεσµός και µέσο πραγµάτωσης των φιλοδοξιών αρµοστήεµπορικής τάξης να προωθήσουν το ζήτηµα της «προόδου» της νησιωτικής κοινωνίας. Η δηµοσίευση σε εβδοµαδιαία βάση των τιµών των σηµαντικότερων εισαγόµενων και εξαγόµενων προϊόντων στα λιµάνια-αγορές µε τα οποία συνδεόταν εµπορικά η Κέρκυρα είναι εξαιρετικά σηµαντική. Η λειτουργία αυτή του χρηµατιστηρίου αύξησε σηµαντικά τη ροή πληροφοριών σχετικά µε τις τιµές, επέτρεψε την πρόβλεψη και τον προσεκτικό υπολογισµό, άρα και τον περιορισµό του επιχειρηµατικού κινδύνου. Ο εµπορικός µηχανισµός του χρηµατιστηρίου µείωσε το κόστος συναλλαγών για τους ε- µπόρους 32, υποδεικνύοντας έτσι στον ιστορικό της επτανησιακής οικονοµίας µια στιγµή θεσµικής καινοτοµίας. Εξίσου σηµαντικό για την οικονοµική λειτουργία αλλά κυρίως για τον αυτοπροσδιορισµό και την ιεράρχηση της επιχειρηµατικής τάξης, εκτός από την παροχή εµπορικής πίστης και την διαδικασία πτωχεύσεων, υπήρξε και το Εµπορικό Επιµελητήριο. Στην απόφαση ίδρυσης του επιµελητηρίου διαβάζουµε ότι στόχευε στην «ανάπτυξη και πρόοδο του εµπορίου σε αυτό το νησί» 33. Η διοίκηση του επιµελητηρίου αποτελούνταν από πέντε εκλεγµένα µέλη (ο γηραιότερος χρίζονταν πρόεδρος) του «σώµατος των εµπόρων». Ο αυτοπροσδιορισµός των εµπόρων µε τη λέξη «σώµα» έχει άµεσες αναφορές στον αυτοπροσδιορισµό των κερκυραίων αριστοκρατών ως «σώµα των ευγενών» στην περίοδο της βενετοκρατίας 34. Οι έµποροι που αυτοχαρακτηρίζονται ως Corpo di Negozianti παρουσιάζονται ως η συνέχεια του κυρίαρχου στρώµατος στην πόλη από τη βενετοκρατία. Με ποιον τρόπο όµως ορίζονταν οι εκλογείς για το προεδρείο του επιµελητηρίου; Όπως είδαµε, µε τον σαφή ορισµό του εµπόρου στον Εµπορικό Κώδικα ξεκινάει µια απόλυτα ορθολογική διαδικασία ρύθµισης και ελέγχου του εµπορικού κόσµου, η οποία µε την ίδρυση του χρηµατιστηρίου και του επιµελητηρίου συνεχίζεται και συστηµατοποιείται µέσω της καταγραφής όλων των εµπόρων του κάθε νησιού από το επιµελητήριο και τη δηµοσίευση των καταλόγων στην επίσηµη εφηµερίδα. Τα κριτήρια συµµετοχής στις διαδικασίες των νέων θεσµικών 31. ΕΕΙΚ, 539 (12/24 Απριλίου 1841). 32. North (χ.έ.έ.). 33. EEIK, 148 (20 Οκτωβρίου 1851). 34. Βλάχος-Πολίτης (2001).
Θεσµοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας 163 οργάνων µπαίνουν από τους ίδιους τους εµπόρους-µέλη µιας οµάδας προώθησης συµφερόντων, η οποία αυτά τα χρόνια οργανώνεται θεσµικά. Οι παραπάνω πηγές σε συνδυασµό µε άλλες, η κυριότερη από τις οποίες είναι ο Εµπορικός Κώδικας, επιτρέπουν και τη διάκριση των κυριότερων χαρακτηριστικών της εµπορικής δραστηριότητας. Έτσι, γίνεται σαφές ότι το επάγγελµα του εµπόρου ήταν και θεωρούνταν ως το κατεξοχήν δηµόσιο επάγγελ- µα που ασκείται στην αγορά, κάτι που φυσικά δεν ισχύει µόνο για την Κέρκυρα του 19ου αιώνα, ενώ το παράπτωµα της δόλιας χρεοκοπίας εξεταζόταν στο κακουργιοδικείο και µπορούσε να οδηγήσει σε φυλάκιση µέχρι δύο χρόνια. Μια διαδεδοµένη πρακτική προώθησης ατοµικών και συλλογικών συµφερόντων στο Ιόνιο Κράτος ήταν η συγγραφή υποµνηµάτων προς την κεντρική διοίκηση. Το πιο εντυπωσιακό και ταυτόχρονα ενοποιητικό στοιχείο πολλών υποµνηµάτων εµπόρων είναι ο λόγος τους περί ελεύθερου εµπορίου. Η αντίληψη αυτή φαίνεται να ήταν τόσο διαδεδοµένη στους εµπορικούς κύκλους που οποιαδήποτε άλλη αντίληψη προστατευτικής τάσης θα πρέπει να φάνταζε τουλάχιστον αναχρονιστική αν όχι και συντηρητική και άρα α- πορριπτέα και ακατάλληλη για την οικονοµία του κράτους, του προστατευόµενου από τη Βρετανία, την πρωτοπόρο του ελεύθερου εµπορίου. Υπο- µνήµατα βέβαια υπέβαλαν αρκετά συχνά και µεµονωµένοι έµποροι, ζητώντας την παρέµβαση του αρµοστή και του βρετανού πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη για τη διευθέτηση εµπορικών υποθέσεων που προέκυπταν µε τις ανταλλαγές µε εµπόρους της απέναντι οθωµανικής ηπείρου, καθώς και άλλες επαγγελµατικές οµάδες που προσπαθούσαν να κατοχυρώσουν συντεχνιακά συµφέροντα. Όλα τα παραπάνω παραδείγµατα εισαγωγής ή γέννησης των οικονοµικών θεσµών και η δράση µιας οµάδας µε επιχειρηµατικές δραστηριότητες στο Ιόνιο Κράτος συνέβαλαν αποφασιστικά και στη συγκρότηση της τάξης αυτής ως ηγεµονικής. Εξάλλου, θεσµοί όπως η κατοχύρωση και προστασία ιδιοκτησιακών δικαιωµάτων, απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη και λειτουργία µιας κεφαλαιοκρατικής αγοράς (σε αντίθεση για παράδειγµα µε τις πρώιµες οικονοµίες ανταλλαγής), έχει ιδιαίτερη σηµασία. Η εµπορική τάξη, η οποία συγκροτείται µέσω και των οικονοµικών θεσµών όπως ορίστηκαν παραπάνω, αποτελεί συστατικό µέρος της αστικής τάξης των Επτανήσων. Αντίστοιχα, η αστική τάξη διαµορφώνεται εν µέρει και χαρακτηρίζεται από την κοινή παρουσία των µελών της σε κάποιες από τις θεσµικές καινοτοµίες, όπως για παράδειγµα στη σύσταση τραπεζικών και ασφαλιστικών µετοχικών εταιρειών, µέθοδο ελαχιστοποίησης επιχειρηµατικού κινδύνου αλλά και κοινωνικής µέθεξης. Η ίδρυση χρηµατο-οικονοµικών θεσµών, της Ιονικής Τράπεζας, της Τράπεζας Εξοικονοµήσεως («Εξοικονοµητικής») και των ασφαλιστικών-τραπεζι-
164 Σάκης Η. Γκέκας κών καταστηµάτων, από τη δεκαετία του 1830 και εξής, καταδεικνύει τις αλλαγές που πραγµατοποιούνται στην οικονοµία των Επτανήσων. Η συσσώρευση κεφαλαίου στην περίπτωση των ασφαλιστικών εταιρειών κερδοσκοπικού χαρακτήρα από τους ντόπιους κεφαλαιούχους ήταν αποτέλεσµα της βρετανικής προστασίας των επτανησιακών πλοίων, της ενδυνάµωσης εµπορικών σχέσεων και δικτύων µε άλλα λιµάνια της Αδριατικής και της εντυπωσιακής δραστηριότητας επτανησίων στο εµπόριο σιτηρών της Μαύρης Θάλασσας 35. Η συµµετοχή στην Ιονική Τράπεζα επιφανών «εκπροσώπων» της κερκυραϊκής αστικής τάξης, όπως ο Ναπολέων Ζαµπέλιος όχι µόνο ως σηµαντικός µέτοχος αλλά και ως τοπικός διευθυντής, υπογραµµίζει τη στενή σχέση του βρετανικής διοίκησης τραπεζικού µηχανισµού µε «προσωπικότητες» της πόλης 36. ΘΕΣΜΟΙ ΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ Η Κοινωνική Ιστορία έχει περάσει από δύο σχηµατικά στάδια ανάλυσης των σχέσεων εξουσίας 37. Το πρώτο, επηρεασµένο από το έργο του Γκράµσι, αλλά και την πολιτική σκέψη, ανανέωσε την οπτική των σχέσεων εξουσίας αναδεικνύοντας τις συνθήκες κατάκτησης και διατήρησης ηγεµονίας επί υπάλληλων τάξεων και οµάδων 38. Το δεύτερο στάδιο είναι σηµαντικά επηρεασµένο από το έργο του Φουκώ. Σε αυτό το πλαίσιο και ως ένα από τα ση- µαντικά εργαλεία ανάλυσης του ρόλου των ελίτ των πόλεων έχει προταθεί η έννοια της διακυβέρνησης-άσκησης εξουσίας (governance) 39. Μελέτες βρετανικής ιστορίας έχουν καταδείξει αφενός τη διαδικασία αυτονόµησης του «οικονοµικού» και του «κοινωνικού» ως σφαίρες συλλογής και διαχείρισης γνώσης και αφετέρου την άσκηση εξουσίας µέσω τεχνικών και πρακτικών που απορρέουν από φιλελεύθερες ιδέες και εφαρµόστηκαν για πρώτη φορά στις µεγαλουπόλεις της Βρετανίας αποκαλύπτοντας µια νέα νοοτροπία φιλελεύθερης διακυβέρνησης (liberal governmentality) 40. Σε ποιο βαθµό οι δύο διαδικασίες µπορούν να ανιχνευθούν και στην Κέρκυρα και να αναλυθούν µε βάση το παραπάνω ερµηνευτικό σχήµα; Οι θεσµοί-πεδία δράσης, παραγωγής ιδεολογίας και άσκησης εξουσίας εντοπίζονται στους οργανισµούς διακυβέρνησης της πόλης και τους µηχα- 35. Για το τελευταίο ζήτηµα ειδικά, βλ. Ηarlaftis (1996: 3-38). 36. British Library of Economic and Political Sciences, Ionian Bank Archive, φάκ. «Staff», 8/1-8/3. 37. Gunn (2006). 38. Σε αυτό το πλαίσιο θα µπορούσε να ενταχθεί ενδεχοµένως και το έργο του E.P. Thompson. 39. Smith (2000). 40. Poovey (1995), Joyce (2003).
Θεσµοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας 165 νισµούς οργάνωσης της οικονοµικής και κοινωνικής ζωής, όπως αυτή ορίζεται από την βρετανική κυριαρχία και ενσωµατώνεται από οµάδες της αστικής τάξης. Η Εξοικονοµητική Τράπεζα, η Εταιρεία προς Βελτίωσιν της Γεωργίας, η Αναγνωστική Εταιρεία, η Ιόνιος Εταιρεία, οι επιτροπές Υγιεινής, καθώς και ένας αριθµός φιλανθρωπικών οργανώσεων και κινήσεων σχηµατίζουν ένα πλέγµα διακυβέρνησης-άσκησης εξουσίας στην πόλη τόσο πυκνό ώστε να µην επιτρέπει την παραµέλησή του από τους ιστορικούς. Το ζητού- µενο είναι η αναζήτηση της επιβολής και άσκησης εξουσίας µέσα από αστικούς θεσµούς, για τους οποίους το κράτος παρέχει το ιδεολογικό πλαίσιο, την διαχείρισή τους ωστόσο αναλαµβάνει πρόθυµα η αστική τάξη. Το κράτος από τη µεριά του ανέλαβε τον παραδοσιακό ρόλο επιτήρησης και καταστολής, όπως θεσµοθετήθηκε µε νόµους-ψηφίσµατα και εφαρµόστηκε από την αστυνοµική δύναµη του κράτους µε ένα σύνθετο µηχανισµό που συνοψίζεται στο τρίπτυχο συλλογή πληροφοριών, επιτήρηση, τιµωρία. Οι υπάλληλοι και ο διευθυντής της Εκτελεστικής Αστυνοµίας ήταν υπεύθυνοι για τη συλλογή πληροφοριών, τον έλεγχο του χαρακτήρα των πολιτών και την ε- νηµέρωση των υπολοίπων αρχών και υπηρεσιών, την τήρηση της τάξης, την προσωποκράτηση σε περιπτώσεις κατηγορουµένων για δόλια χρεοκοπία και υπόπτων φυγής, τη σύλληψη των παραβατών, ληστών, δολοφόνων αλλά και άλλων λιγότερο επικίνδυνων ατόµων, όπως οι επαίτες. Η φιλανθρωπία αντίθετα αποτελεί πεδίο δραστηριοποίησης της αστικής τάξης καθώς η κακή κατάσταση των δηµόσιων οικονοµικών δεν επέτρεπε στη διοίκηση να παρεµβαίνει και να λύνει σηµαντικά προβλήµατα όπως οι κακές συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων στα προάστια αλλά και σε πολλές συνοικίες της πόλης. Ακολουθώντας µια βραχυπρόθεσµη πολιτική και υιοθετώντας το βρετανικό πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης µε τις πρακτικές που αυτό συνεπάγεται (επιτήρηση, εξορθολογισµός και «πρόοδος»), το κράτος ενθάρρυνε την άνθηση της φιλανθρωπίας και την εφαρµογή της, όχι µόνο γιατί έτσι επιβεβαίωνε τον ευεργετικό ρόλο και την παρουσία της αποικιοκρατικής εξουσίας, αλλά κυρίως για να συµπληρώσει το κενό κοινωνικής πρόνοιας που δηµιουργούσε η ανικανότητά του να αντεπεξέλθει στα αιτή- µατα των πολιτών για εκπαίδευση, υγεία αλλά κυρίως για ένα βιώσιµο εισόδηµα από την αγροτική παραγωγή και την εµπορική κίνηση του λιµανιού 41. Από τα πιο σηµαντικά πεδία ορισµού και άσκησης της εξουσίας όµως είναι και ο ίδιος ο χώρος. Το αστικό περιβάλλον της Κέρκυρας αλλά και των άλλων αστικών κέντρων των Επτανήσων µεταµορφώνεται, σηµατοδοτώντας 41. Τα υποµνήµατα των πολιτών προς την κεντρική διοίκηση για βελτίωση των όρων ζωής είναι δεκάδες και υποδεικνύουν το βαθµό παρέµβασής τους στην κοινωνική ζωή, ανεξάρτητα αν κατείχαν ή όχι το δικαίωµα ψήφου βλ. διάφορους φάκελους στο ΝΑ/PRO/CO 136: «Petitions, 1827-1864».
166 Σάκης Η. Γκέκας την νέα εποχή. ραστηριότητες και ρόλοι επαναπροσδιορίζονται στο δηµόσιο χώρο και η µελέτη τους µπορεί να είναι ένα σηµείο «εισόδου» στην ιδεολογία που κατευθύνει τον επιχειρούµενο µετασχηµατισµό της κοινωνίας. Η προσπάθεια αναδιοργάνωσης του αστικού χώρου είναι ένα παράδειγµα της επιβολής στοιχείων που θα µπορούσαν να καταστήσουν την επτανησιακή κοινωνία επάξια των κοινωνιών της αποικιακής δύναµης και να την κατατάξουν έτσι στις «προοδευµένες». Η εικόνα που κυριαρχεί στις αφηγήσεις βρετανών περιηγητών και πρώην ανώτερων υπαλλήλων της κεντρικής διοίκησης είναι εκείνη της Κέρκυρας ως µια πόλη µε στενούς, βρώµικους δρό- µους, µε ένα λιµάνι σε χαώδη κατάσταση. Η εικόνα αυτή ωστόσο συµπληρώνεται από εκείνη του µετασχηµατισµού που πραγµατοποιείται στον αστικό χώρο την ίδια περίοδο. Το αστικό τοπίο στην Κέρκυρα, στην Ζάκυνθο, το Αργοστόλι και το Ληξούρι αλλάζει µε το χτίσιµο νέων κτιρίων µε αισθητική, συµβολική αλλά και χρηστική αξία. Το παλάτι των Αγ. Γεωργίου και Μιχαήλ, στην Κέρκυρα, η κατασκευή στα χρόνια του Napier (δεκαετία του 20) στην Κεφαλονιά µόλων, δικαστηρίων και αγορών είχαν στόχο τον εκσυγχρονισµό αλλά και τον εξωραϊσµό των τόπων άσκησης της εξουσίας. Αντίστοιχα, τα κτίρια που οικοδοµήθηκαν στην Κέρκυρα τις δεκαετίες 1830 και 1840 έδωσαν µια διαφορετική διάσταση στο αστικό τοπίο. Σωφρονιστήρια, το Άσυλο των Φρενοβλαβών, νοσοκοµεία, το «θερινό» ανάκτορο του Μον Ρεπό, το κτίριο του χρηµατιστηρίου, τα κτίρια που στέγασαν τα καταστήµατα της Ιονικής Τράπεζας σε Κέρκυρα και Αργοστόλι πιστοποιούν τον οικοδοµικό οργασµό. Οι βρετανικές αρχιτεκτονικές παρεµβάσεις αντιπροσωπεύουν την νέα τάξη, δηµιουργώντας στην ουσία µια νέα πόλη 42. Η νέα τάξη αντικατοπτρίζει την πεποίθηση στην αναγκαιότητα να δοµηθεί η πόλη ορθολογικά, µε νέους δρόµους και µε την επέκταση και καλλωπισµό της Σπιανάδας για παράδειγµα, όπου βρίσκεται και το εµπορικό κατάστηµα ειδών πολυτελείας του Taylor. Η υγιεινή και το χτίσιµο εντυπωσιακών κτιρίων είναι η αντίθεση στην υπάρχουσα εικόνα του λαβύρινθου που αποτελούν τα καντούνια της παλιάς πόλης για τους Βρετανούς και το χάος του λιµανιού που συναντά ο κάθε επισκέπτης. Τα νέα κτίρια έχουν επίσης χρηστική αξία. Οι κλειστές αγορές τροφίµων χτίζονται και λειτουργούν από τη δεκαετία του 1830, ενώ στο Ληξούρι οικονοµικές και διοικητικές λειτουργίες συνδυάστηκαν µε τη συστέγαση της αγοράς µε άλλες δηµόσιες υπηρεσίες. Όπως αναφέρθηκε, οι βρετανοί αφηγητές δεν παραλείπουν να σηµειώσουν τη σηµασία των νέων κτιρίων που έχουν πολύ συγκεκριµένους ρόλους, χρηστικούς αλλά και συµβολικούς και για αυτό αναφέρονται όχι µόνο ως δείγµατα εντυπωσιακής αρχιτεκτονικής αλλά και ως συµβολή στην ανάπτυξη της κοινωνίας. Η επίτευξη του στόχου αυτού περνά µέσα από τη δηµιουργία µιας κοινωνίας 42. Zucconi (1998: 265).