3. ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ ΥΛΙΚΩΝ - ΙΑΛΟΓΗ ΣΤΗΝ ΠΗΓΗ 3.1. ιαλογή στη πηγή H ανακύκλωση που πρέπει να συνδυάζεται µε τη σπ ορισµένων κατηγοριών απορριµµάτων, είναι µία µέθοδος που µπορεί να µειώσει σηµαντικά τον όγκο των παραγοµένων απορριµµάτων. Tα πιθανά οφέλη από την ανακύκλωση είναι τα παρακάτω: - Περιορίζεται ο όγκος της συλλογής των απορριµµάτων που πρέπει να µεταφερθούν στο χώρο υγειονοµικής ταφής. - Περιορίζεται ο όγκος της κατόρυξης και έτσι χρειάζεται λιγότερη γη για ΥΤ. - Eξοικονοµούνται πολύτιµες πρώτες ύλες (π.χ. χαρτί κ.λπ.). - Yπάρχει κάποιο κέρδος από την πώληση των ανακυκλούµενων υλικών. - Iκανοποιείται η περιβαλλοντική ευαισθησία των πολιτών. - Σε κάποιες περιπτώσεις µπορεί να βελτιωθεί και το ισοζύγιο πληρωµών (π.χ. το χαρτί στην Eλλάδα είναι συνήθως εισαγόµενο. - ηµιουργούνται νέες θέσεις εργασίας. Με τον όρο «ιαλογή στην Πηγή» περιγράφεται η διαδικασία της ανακύκλωσης µε την οποία επιτυγχάνεται ανάκτηση χρήσιµων υλικών πριν αυτά αναµειχθούν µε την υπόλοιπη µάζα των απορριµµάτων. Η σπ µπορεί να θεωρηθεί ως ολοκληρωµένη, εναλλακτική λύση απέναντι στα συστήµατα διάθεσης και κεντρικής ανάκτησης. Η βιωσιµότητά της εξαρτάται από παραµέτρους όπως η διαθεσιµότητα ανακυκλώσιµων υλικών, το κόστος των άλλων µεθόδων διαχείρισης και η ύπαρξη αγοράς για την απορρόφηση των ανακυκλωµένων υλικών. Οι γενικές προϋποθέσεις επιτυχίας ενός προγράµµατος σπ είναι η ενηµέρωση και συµµετοχή του κοινού, καθώς και το ξεπέρασµα των οργανωτικών δυσκολιών. Με την εφαρµογή της σπ δε λύνεται οριστικά το πρόβληµα της Α. Απαιτείται σχεδιασµός για τη σφαιρική αντιµετώπιση του προβλήµατος που θα περιλαµβάνει την εφαρµογή και άλλων µεθόδων παράλληλα µε τη σπ. 3.2. Σηµασία της σπ για τη διαχείριση απορριµµάτων Η µείωση στην ποσότητα των απορριµµάτων που οδηγούνται σε ταφή συνεπάγεται µικρότερη ρύπανση του εδάφους, του αέρα και των νερών της χωµατερής στην οποία αυτά διατίθενται, όπως και παράταση της διάρκειας ζωής της. Μέσω της σπ επιτυγχάνεται επίσης αποµάκρυνση ανεπιθύµητων υλικών όπως και υλικών µε ανεπιθύµητες εκποµπές, µε συνέπεια να επιτυγχάνεται καλύτερη απόδοση της ενδεχόµενης εγκατάστασης καύσης. Η χρησιµοποίηση (δευτερογενώς) ανακυκλωµένων υλικών έχει ως αποτέλεσµα την εξοικονόµηση πρώτων υλών και ενέργειας, όπως επίσης και τη µείωση της ρύπανσης κατά τη διαδικασία επεξεργασίας και παραγωγής νέων προϊόντων. Η σπ διαθέτει το προτέρηµα ότι, µέσω της συµµετοχής των κατοίκων, ανακτά υλικά πριν αυτά αναµιχθούν µε τα υπόλοιπα απορρίµµατα, έχοντας έτσι θετικές επιπτώσεις και στο κόστος συλλογής των απορριµµάτων επειδή παρεµβαίνει και επηρεάζει τη διαδικασία συλλογής και µεταφοράς τους. Για την υλοποίηση προγραµµάτων σπ απαιτείται η απασχόληση προσωπικού σε σχέση 5:1 µε την ταφή, δηµιουργώντας έτσι νέες θέσεις εργασίας, ενώ παράλληλα προάγεται η περιβαλλοντική παιδεία, ευαισθησία και συνείδηση των κατοίκων που συµµετέχουν. Οι µορφές υλοποίησης της σπ είναι τα µόνιµα και τα περιοδικά (περιστασιακά) προγράµµατα. Τα πρώτα λειτουργούν σε µόνιµη βάση, απασχολούν µόνιµα προσωπικό, 71
διαθέτουν τον απαραίτητο µηχανολογικό εξοπλισµό και εξασφαλίζουν τη διαρκή ενηµέρωση των κατοίκων. Τα δεύτερα στηρίζονται σε ευκαιριακή ανάκτηση υλικών, διενεργούµενη από φορείς όπως εκκλησίες, περιβαλλοντικές οµάδες ή σχολικές κοινότητες και εµφανίζει συχνά πολύ υψηλότερους βαθµούς ανάκτησης από ό,τι τα πρώτα. 3.3. Ανακυκλώσιµα υλικά στα απορρίµµατα Tα απορρίµµατα που µπορούν να ανακυκλώνονται περιλαµβάνουν: I. Xαρτιά, χαρτόνια. II. Γυαλιά. III. PVC και άλλα πλαστικά. IV. Mέταλλα όπως σίδηρος, αλουµίνιο, ψευδάργυρος κ.λπ. V. Ζυµώσιµο κλάσµα (οργανικά απόβλητα). VI. Παλιά υφάσµατα, ρούχα, κουρέλια. VII. Oρυκτέλαια. VIII. Bιοµηχανικά απόβλητα. IX. Mεγάλα απορρίµµατα όπως έπιπλα που γίνονται αντίκες, µεταχειρισµένα αυτοκίνητα, ηλεκτρονικοί υπολογιστές και άλλες ηλεκτρικές-ηλεκτρονικές συσκευές, κ.λπ. Στη συνέχεια περιγράφονται τα πιο διαδεδοµένα υλικά ανακύκλωσης: Χαρτί Το κλάσµα αυτό είναι κατάλληλο για ανακύκλωση (προς παραγωγή χαρτοπολτού και νέων προϊόντων χάρτου), υπό την προϋπόθεση ότι δεν είναι έντονα ρυπασµένο και βρεγµένο (π.χ. χαρτί τουαλέτας) όπως επίσης και αναµιγµένο µε άλλα υλικά (π.χ. ασηπτική συσκευασία). Ακόµη το χαρτί συνεισφέρει σηµαντικά και στη θερµογόνο δύναµη των απορριµµάτων, καθώς αποτελεί καύσιµο υλικό µε υψηλό ενεργειακό περιεχόµενο. Ο προσανατολισµός του συνόλου της Ελληνικής χαρτοβιοµηχανίας στη χρήση ανακυκλωµένου χαρτιού (λόγω του µικρότερου απαιτούµενου βαθµού καθετοποίησης της παραγωγικής διαδικασίας) καθιστά την ανακύκλωση χαρτιού αρκετά ελκυστική στη χώρα µας και ήδη υλοποιούνται αρκετά προγράµµατα διαλογής στην πηγή και συλλογής, ορισµένα από τα οποία µπορούν να χαρακτηρισθούν και µακροχρόνια. Το χαρτί κατασκευάζεται από υψηλά συµπυκνωµένες ίνες κυτταρίνης. Τα είδη του χαρτιού που συνήθως ανακυκλώνονται είναι εφηµερίδες, χαρτοσακούλες, κουτιά από χαρτόνι και χαρτί γραφείου. Το χαρτί των απορριµµάτων χωρίζεται σε κατηγορίες (ποιότητες) ανάλογα µε την ποιότητα των ινών και την περιεκτικότητα σε ξένες προσµίξεις. Εν γένει, όσο µεγαλύτερες είναι οι ίνες του χαρτιού, τόσο καλύτερη η ποιότητά του και τόσο υψηλότερη η τιµή αγοράς του. Με την ανακύκλωση υποβαθµίζονται οι ίνες (η ανάµιξη και επεξεργασία µε νερό τις σπάει και τις κονταίνει) και, ως εκ τούτου, το χαρτί δε µπορεί να επανα-ανακυκλωθεί άπειρες φορές. Στις βιοµηχανίες το χαρτί αναµειγνύεται µε νερό σχηµατίζοντας το χαρτοπολτό. Ο υδροπολτοποιητής (hydropulper) διαχωρίζει τις ίνες του χαρτιού, οι οποίες µαζί µε το νερό συνθέτουν το µίγµα από το οποίο αποµακρύνονται στη συνέχεια τα µέταλλα και οι διάφορες προσµίξεις. Στο µίγµα προσθέτονται χηµικά για αποµελάνωση, λόγω δε του ότι παραµένει αρκετό µελάνι σ αυτό, το τελικό προϊόν έχει χρώµα φαιό. Ο καθαρός πολτός µπορεί να µετατραπεί σε 100% προϊόν ανακυκλωµένου χαρτιού, ενώ 72
µπορεί και να αναµιχθεί µε ξυλοπολτό ή παρθένες ίνες για την παραγωγή χαρτιού και χαρτονιού που εν µέρει αποτελούνται από ανακυκλωµένες ίνες. Κατά τη συλλογή χαρτιού πρέπει να µην υπεισέρχονται ασηπτικές συσκευασίες (π.χ. Tetrapack). Εάν το χαρτί είναι τσαλακωµένο δε συµφέρει να ανακυκλωθεί καθώς καταλαµβάνει πολύ όγκο, ενώ δεν πρέπει να ανακυκλώνεται ρυπασµένο, πλαστικοποιηµένο ή κυρωµένο χαρτί, όπως επίσης ούτε χαρτοπετσέτες ή χαρτιά υγείας (ρυπασµένα και µε ευαίσθητες ίνες). Μία ενδιαφέρουσα παράµετρος είναι ότι σε χώρες όπως η Σουηδία, ο Kαναδάς και η Φινλανδία, παρότι υπάρχει αυξηµένη περιβαλλοντική ευαισθησία των πολιτών, οι ρυθµοί ανακύκλωσης µεταχειρισµένου χαρτιού είναι χαµηλοί γιατί υπάρχουν πολλά δάση και η τιµή του ανακυκλωµένου χαρτιού είναι χαµηλή, ως αποτέλεσµα της έντονης παραγωγής χηµικού χαρτοπολτού. Ανταυτού, το παλαιόχαρτο χρησιµοποιείται εδώ και ως καύσιµο. Στην Εικόνα 26 φαίνονται οι δυνατότητες διαχείρισης του απορριπτόµενου χαρτιού. Εικόνα 26. υνατότητες διαχείρισης απορριπτόµενου χαρτιού (Αρβανίτης κ.ά., 1995). Γυαλί Tο κέρδος εδώ, κατά κύριο λόγο, δεν είναι στην πρώτη ύλη αλλά στην εξοικονόµηση ενέργειας. Η ανακύκλωση του γυαλιού περιλαµβάνει µπουκάλια, γυάλινα δοχεία, τζάµια, πιάτα, θερµοανθεκτικά γυαλιά και κρύσταλλα. Τα τελικά προϊόντα της ανακύκλωσης µπορούν να χρησιµοποιηθούν σε υαλοβάµβακες, fiberglass και σήµατα στους δρόµους. 73
Το γυαλί υποδιαιρείται σε κατηγορίες, σε λευκό, πράσινο και καφέ. Κατά τη συλλογή, το γυαλί θραύεται για να µειωθεί ο όγκος του και δηµιουργείται το υαλόθραυσµα. Γυαλί καφέ χρώµατος χρησιµοποιείται για µπουκάλια µπύρας και φαρµάκων, τα οποία είναι χηµικά ευαίσθητα στο φως, ενώ γυαλί πράσινου χρώµατος χρησιµοποιείται για µπουκάλια κρασιών και αναψυκτικών. Πηγές παραγωγής του είναι τα εργοστάσια κατασκευής, εµφιάλωσης και συσκευασίας µπουκαλιών, τα κέντρα διασκέδασης, τα ξενοδοχεία, τα εστιατόρια, τα νοικοκυριά και διάφορα καταστήµατα. Το προς ανακύκλωση γυαλί συλλέγεται ανάµικτο σε ξεχωριστούς υποδοχείς (κοντέινερς), σε δοχεία για κάθε χρώµα, σε κέντρα ανακύκλωσης, ή µε τη µέθοδο της συλλογής πόρτα-πόρτα. Με την τελευταία µέθοδο, η συλλογή του γυαλιού µπορεί να γίνεται και µαζί µε άλλα υλικά. Στις βιοµηχανίες το υαλόθραυσµα καθαρίζεται και τεµαχίζεται σε πολύ µικρά κοµµάτια που έχουν τη µορφή άµµου. Κατόπιν αναµιγνύεται µε πυριτική άµµο και θραύσµατα ασβεστόλιθου και τήκεται για παραγωγή νέου γυαλιού. Με τη χρήση του υαλοθραύσµατος επιτυγχάνεται σηµαντική µείωση της κατανάλωσης ενέργειας, διότι έτσι είναι µικρότερη η απαιτούµενη θερµοκρασία τήξης στον κλίβανο. Τα προϊόντα του γυαλιού διαφέρουν ως προς τη χηµική σύσταση και το χρώµα. Το υαλόθραυσµα πρέπει να είναι συµβατό µε τα προϊόντα που θα κατασκευασθούν και να προέρχεται από ανάλογες ποιότητες προϊόντων που θα πρέπει να ταιριάζουν στο χρώµα (π.χ. πράσινο γυαλί για υαλόθραυσµα από πράσινο γυαλί). Προϊόντα της βιοµηχανίας γυαλιού είναι οι φιάλες, τα τζάµια παραθύρων, διάφορα βάζα και διακοσµητικά (πεπιεσµένο και φυσικό γυαλί). Στους κλιβάνους γίνεται χρήση χρωµατιστού υαλοθραύσµατος χωρίς πρόβληµα στο τελικό προϊόν, ανάλογα µε την ποιότητα του παραγόµενου γυαλιού για πράσινο γυαλί: 35%, για καφέ γυαλί: 5-10%, για καθαρό (λευκό) γυαλί: 1-5%. Οι τιµές αγοράς του διαχωρισµένου γυαλιού είναι υψηλότερες από εκείνες του ανάµικτου (το τελευταίο χρησιµοποιείται για παραγωγή µόνον πράσινου γυαλιού). Όσον αφορά στις προσµίξεις, οι ετικέτες δεν αποτελούν πρόβληµα. Πρέπει να προσέξουµε τους παρακάτω κανόνες στην ανακύκλωση των γυαλιών: 1) εν πρέπει να αναµιγνύουµε τα διάφορα χρώµατα (διαφανές, πράσινο κ.λπ.) 2) Aν µέσα σε πολλά γυαλιά διαφανή υπάρχουν και µερικά έγχρωµα (π.χ. πράσινα), τότε µπορεί να παραχθεί µόνο πράσινο γυαλί. 3) Kαλό είναι οι καταναλωτές να αποµακρύνουν τα ξένα αντικείµενα (π.χ. πλαστικά πώµατα κ.λπ.) Προβληµατικά κατά την επεξεργασία είναι τα καπάκια, τα πώµατα, τα µεταλλικά αντικείµενα και δακτυλίδια, τα κεραµικά, η σκόνη και οι πέτρες, τα οποία πιθανόν να καταστήσουν τα προϊόντα τους ακατάλληλα για χρήση από τη βιοµηχανία, επειδή µερικά από αυτά δεν τήκονται στον κλίβανο και δηµιουργούν φυσαλίδες στο τελικό προϊόν. Το υαλόθραυσµα µικτού χρώµατος χρησιµοποιείται στα πυρότουβλα και στα τούβλα, στο τσιµέντο και στην άσφαλτο που πολλές φορές δεν είναι επιτυχώς εµπορεύσιµα. Απαιτείται ενηµέρωση ώστε να µην πετιούνται στα κοντέινερς ανακύκλωσης κεραµικά, πορσελάνες (προσοχή στις διαφανείς), µέταλλα (π.χ. σαµπάνιες), ενισχυµένο γυαλί (µε συρµατόπλεγµα), αλεξίσφαιρο γυαλί και γυαλί από τζάµια µε στόκους. Στην Εικόνα 27 φαίνονται οι δυνατότητες διαχείρισης του γυαλιού. Σιδηρούχα µέταλλα Τα σιδερένια κουτιά αποτελούνται από χάλυβα µε λεπτή εσωτερική επικάλυψη κασσιτέρου (tin cans) για να αποφεύγεται το σκούριασµά του και για να προστατεύεται το περιεχόµενο του κουτιού. Η επικάλυψη του κουτιού µπορεί να είναι και από χρώµιο. Ο κασσίτερος είναι υλικό µεγάλης αξίας, πολλαπλάσιας αυτής του χάλυβα, και αντιπροσωπεύει το 0,5-1% του συνολικού βάρους του κουτιού. Ως αποκασσιτεροποίηση ορίζεται η διαδικασία ανάκτησης του κασσιτέρου από τα κουτιά. Προηγουµένως, τα κουτιά ισοπεδώνονται ή θραύονται και µεταφέρονται σε εγκαταστάσεις επεξεργασίας. 74
Η διαλογή και ανακύκλωση των σιδερένιων κουτιών µπορεί να γίνει στο σπίτι ή αυτά να τοποθετούνται σε κοντέινερς και από εκεί να µεταφέρονται στο κέντρο ανακύκλωσης, όπου µε τη χρήση µαγνητικού διαχωριστή επιτυγχάνεται ο διαχωρισµός των αλουµινένιων από τα σιδερένια κουτιά, τα οποία αφού θραυτούν και δεµατοποιηθούν µεταφέρονται στην αντίστοιχη βιοµηχανία. Εικόνα 27. υνατότητες διαχείρισης γυαλιού (Αρβανίτης κ.ά., 1995). Τα διµεταλλικά είναι τα κουτιά µπύρας και αναψυκτικών που αποτελούνται από χάλυβα και τα οποία έχουν αλουµινένιο καπάκι. Το πρόβληµα στην περίπτωση αυτή έγκειται στο ότι και µετά τον ειδικό τεµαχισµό παραµένουν προσµίξεις αλουµινίου στο χάλυβα. Τα ανακυκλωµένα κουτιά οδηγούνται στις εγκαταστάσεις όπου µπορεί να χρησιµοποιηθεί και 100% σκράπ, ή σε κλιβάνους ανοιχτής πυράς. Τα επιθυµητά υλικά για ανακύκλωση δε µεταφέρονται απευθείας σε εγκαταστάσεις λόγω των προσµίξεων, που όµως αν βρίσκονται σε ποσοστό µικρότερο του 5% της πρώτης ύλης δεν αποτελούν πρόβληµα. Οι προσµίξεις που υπάρχουν στο σκράπ δηµιουργούν προβλήµατα στην αποκασσιτεροποίηση. Στην Εικόνα 28 φαίνονται οι δυνατότητες διαχείρισης των σιδηρούχων µετάλλων. 75
Εικόνα 28. υνατότητες διαχείρισης σιδηρούχων µετάλλων (Αρβανίτης κ.ά., 1995). Αλουµίνιο Eίναι από τις πιο εµπορεύσιµες περιπτώσεις. Tο σηµαντικό κέρδος εδώ από την ανακύκλωση, όπως και στο γυαλί, δεν είναι στην πρώτη ύλη (εφόσον αργίλιο υπάρχει άφθονο στο στερεό φλοιό της γης) αλλά στην εξοικονόµηση ενέργειας. Ένας τόνος αλουµινίου που παράγεται από βωξίτη απαιτεί κατανάλωση ενέργειας 51,000 KWh. Ένας τόνος από ανακυκλωµένο αλουµίνιο απαιτεί µόνο 2,000 KWh. Έχουµε λοιπόν 95% εξοικονόµηση ενέργειας. Η ανακύκλωση του αλουµινίου αφορά κυρίως στα κουτιά αναψυκτικών και µπύρας, ενώ ορισµένα άλλα είδη αλουµινίου που θα µπορούσαν να ανακυκλωθούν είναι υδρορροές, πλαίσια παραθύρων, έπιπλα κήπων και εξαρτήµατα αυτοκινήτων. Η µεταφορά των ανακυκλωµένων αλουµινένιων κουτιών στη βιοµηχανία µπορεί να γίνει χύµα, σε δεµατοποιηµένη, ή σε συµπιεσµένη µορφή. Χαρακτηριστικό γνώρισµα του αλουµινίου είναι η πολύ υψηλή τιµή του υλικού ως σκράπ, κάτι που ευνοεί τη σε υψηλά ποσοστά ανακύκλωσή του, λόγω της σηµαντικής εξοικονόµησης ενέργειας που έχει η βιοµηχανία που το χρησιµοποιεί ως πρώτη ύλη (ενεργοβόρα διαδικασία βωξίτη - αλουµίνας - αλουµινίου). Η ανακύκλωσή του µπορεί να γίνει σε δοχεία ανακύκλωσης ή σε κέντρα ανακύκλωσης, κύρια δε σε κέντρα αγοράς υλικών. Κατά την ανακύκλωσή τους, τα κουτιά αλουµινίου πρέπει να διαχωρίζονται από τα σιδηρούχα και τα διµεταλλικά (µαγνητικός διαχωρισµός). Τα κουτιά του αλουµινίου µπορούν να ανακυκλωθούν άπειρες φορές. Στη βιοµηχανία, τα κουτιά εισάγονται σε φούρνο για αποβερνίκωση, αποσµάλτωση και αποµάκρυνση χρωµατικών επιγραφών. Το καθαρό αλουµίνιο εισάγεται σε φούρνο για τήξη και διαµόρφωση σε ράβδους, που όταν ψυχθούν αποτελούν τα φύλλα ή ρολά που θα διαµορφώσουν τελικά τα νέα κουτιά. 76
Στην Εικόνα 29 φαίνεται η διαδικασία ανακύκλωσης του αλουµινίου. Εικόνα 29. υνατότητες διαχείρισης µη σιδηρούχων µετάλλων (Αρβανίτης κ.ά., 1995). Πλαστικά H ανακύκλωση πλαστικών είναι γενικά δύσκολη και πολλές φορές οικονοµικά ασύµφορη. Aπό περιβαλλοντική άποψη είναι σηµαντική γιατί πολλά πλαστικά που περιέχουν χλώριο (π.χ. πολυβινυλοχλωρίδιο) όταν καίγονται παράγουν πολύ τοξικές ενώσεις (διοξίνες και φουράνες) και γιατί τα πιο πολλά πλαστικά διασπώνται δύσκολα. Tα πιο διαδεδοµένα είδη προς ανακύκλωση είναι: PVC - Πολυβινυλοχλωρίδιο HDPE - Πολυαιθυλένιο υψηλής πυκνότητας LDPE - Πολυαιθυλένιο χαµηλής πυκνότητας PP - Πολυπροπυλένιο PS - Πολυστυρένιο Χαρακτηριστικό γνώρισµα των πλαστικών, είναι η σχέση βάρους:όγκου που φτάνει και µέχρι 1:3. Η αλλαγή της συσκευασίας των προϊόντων προς όφελος του πλαστικού είχε ως συνέπεια τη δραµατική αύξηση της συµµετοχής του στα απορρίµµατα, ιδίως τα τελευταία χρόνια. Υπάρχουν πολλά προβλήµατα µε τα πλαστικά από την άποψη της δυνατότητας ανακύκλωσής τους. Αυτά οφείλονται στο ότι: (α) υπάρχουν πολλές ποιότητες και τύποι πλαστικών µε 77
διαφορετικές φυσικές ιδιότητες και χηµική σύσταση, (β) είναι αρκετά δύσκολο να αναγνωρισθούν εύκολα, ακόµα και εάν φαίνονται ίδια (π.χ. πλαστικά µπουκάλια), (γ) υπάρχουν σε αυτά πολλές προσµίξεις. Αρκετά πρόσφορη µεθοδολογία ανάκτησης του PVC είναι η συλλογή πόρτα-πόρτα (και όχι η τοποθέτηση σε κοντέινερς) και πιθανόν η µεταφορά του µε ειδικό όχηµα για συµπίεση. Λόγω των προβληµάτων που υπάρχουν, οι προσπάθειες για ανάκτηση πλαστικού έχουν εστιασθεί στα είδη που ανακυκλώνονται ευκολότερα (PET και HDPE). Από ΡΕΤ (Polyethylene terepthalate) είναι κατασκευασµένες οι φιάλες που περιέχουν ανθρακούχα αναψυκτικά λοιπά µπουκάλια αναψυκτικών, ενώ από HDPE (High density polyethelane) είναι τα κουτιά γάλακτος, αναψυκτικών και εµφιαλωµένου νερού. Λόγω της χαρακτηριστικής σχέσης όγκου:βάρους, τα πλαστικά µπουκάλια θραύονται και δεµατοποιούνται για την οικονοµικότερη µεταφορά τους στη βιοµηχανία, όπου κατά την επεξεργασία τους αποµακρύνονται οι προσµίξεις (ετικέτες, κατάλοιπα και σκόνη). Αν και τα θερµοπλαστικά διαθέτουν τη δυνατότητα επαναθέρµανσης και επαναδιαµόρφωσης, η επαναθέρµανση υποβαθµίζει τελικά τα πλαστικά. Άλλα προβλήµατα στα ανακυκλωµένα πλαστικά εµφανίζονται λόγω βιολογικών προσµίξεων που δεν καταστρέφονται. Τα µπουκάλια PET και HDPE δε µπορούν να χρησιµοποιηθούν αυτούσια ως περιέκτες. Τα πλαστικά προϊόντα προέρχονται από ένα είδος ρητίνης ή από σύνθεση ρητινών πολλών ειδών. Η ανακύκλωση στις µονάδες κατεργασίας πλαστικού είναι πιο εύκολη σε πολλές περιπτώσεις. Το πλαστικό σκράπ λειοτεµαχίζεται, αναµιγνύεται µε παρθένους κόκκους (ρητίνες) και τήκεται στην κανονική διαδικασία κατασκευής πλαστικού. Σε πολλές περιπτώσεις, η επαναχρησιµοποίηση πλαστικού είναι πιο πολύπλοκη διαδικασία. Κλειδί στην ανακύκλωση πλαστικού είναι η διάθεση ρητίνης γνωστού µοριακού βάρους χωρίς προσµίξεις. Εκτός των άλλων, αυτό αποτελεί κριτήριο για τη δυνατότητα της µετέπειτα ανακύκλωσής του. Ακριβώς λόγω των προβληµάτων που αναφέρθηκαν, η ανακύκλωση των πλαστικών βρίσκεται ακόµη σε πολύ χαµηλά επίπεδα. Οι πηγές παραγωγής πλαστικών στα απορρίµµατα είναι: i. Μεταφορές, όπως αυτοκίνητα, ποδήλατα, µοτοσικλέτες, φορτηγά κ.λπ. ii. Συσκευασία, όπως µπουκάλια, δοχεία τροφίµων, σακούλες και πλαστικά περιτυλίγµατα. iii. Οικοδοµές και κατασκευές όπως σωλήνες, αποχετεύσεις, πατώµατα, µονώσεις, πόρτες και παράθυρα. iv. Ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά όπως καλώδια και συσκευές επικοινωνίας. v. Επιπλώσεις όπως έπιπλα, καρπέτα, κουρτίνες, έπιπλα γραφείου και καλύµµατα τοίχων. vi. Καταναλωτικά όπως τσάντες, παιχνίδια, εργαλεία κήπων και εξοπλισµός εργαστηρίων. vii. Βιοµηχανία. viii. Θερµοκήπια. Σηµειώνεται εδώ το πανελλήνιο δίκτυο που έχει αναπτυχθεί µε έδρα την Κρήτη για την συλλογή των χρησιµοποιηµένων καλυµµάτων των θερµοκηπίων από ΡΕ, τα οποία οδηγούνται στην Κρήτη όπου και ανακυκλώνονται από τοπική βιοµηχανία. Τέλος, προϊόντα από ανακυκλωµένο ΡΕΤ είναι διάφορα υποβοηθητικά υλικά για επιστρώσεις και επενδύσεις, σχοινιά και σπάγκοι, γεωϋφάσµατα και διαµορφωµένα πλαστικά, ενώ προϊόντα από ανακυκλωµένο HDPE είναι οι διάφορες βιοµηχανικές επιστρώσεις δαπέδων, δεξαµενές και κάδοι, γλάστρες. Στην Εικόνα 30 φαίνονται οι δυνατότητες διαχείρισης των πλαστικών απορριµµάτων. 78
Εικόνα 30. υνατότητες διαχείρισης των πλαστικών απορριµµάτων (Αρβανίτης κ.ά., 1995). Ζυµώσιµο κλάσµα Εδώ περιλαµβάνονται τα απορρίµµατα κουζίνας και τα απορρίµµατα κήπων. Χαρακτηριστικό αυτής της κατηγορίας είναι η µεγάλη περιεκτικότητα σε βιοαποικοδοµήσιµη οργανική ύλη και σε υγρασία, κάτι που καθιστά το κλάσµα αυτό ιδιαίτερα κατάλληλο για αερόβια ή αναερόβια ζύµωση (κοµποστοποίηση) προς παραγωγή Βελτιωτικού Εδάφους (ΒΕ) - Κοµπόστ. Υπογραµµίζεται ότι το µεγαλύτερο ποσοστό της απαντούµενης στα απορρίµµατα υγρασίας προέρχεται από τα ζυµώσιµα (εξαιρουµένων βέβαια διαφόρων εξωγενών παραγόντων όπως π.χ. βροχή). Η κοµποστοποίηση θεωρείται στη χώρα µας ως µία ιδιαίτερα ελκυστική µέθοδος αλλά η εφαρµογή της είναι ακόµη περιορισµένη (µονάδα Καλαµάτας, µονάδα Λιοσίων, πιλοτική µονάδα ΕΣ ΚΝΑ). Σηµειώνεται ότι και για την Θεσσαλονίκη έχει αναφερθεί η ολιγοετής λειτουργία µονάδας κοµποστοποίησης απορριµµάτων κατά τη δεκαετία του 1950 στην περιοχή Καλοχωρίου. Σύµφωνα µε τις πιο πρόσφατες τάσεις, προγράµµατα σπ του ζυµώσιµου κλάσµατος αποτελούν πλέον απαραίτητη προϋπόθεση για τη λειτουργία µε υψηλή απόδοση µονάδων µηχανικής διαλογής. Στα απορρίµµατα κήπων συµπεριλαµβάνονται τα φύλλα των δέντρων, τα κουρέµατα από το γρασίδι, οι θάµνοι και τα κλαδιά των δένδρων. Η αξιοποίηση του ζυµώσιµου κλάσµατος µπορεί να γίνει µε την παραγωγή λιπάσµατος (ΒΕ κοµπόστ), οι ιδιότητες και τα πλεονεκτήµατα της χρήσης του οποίου είναι: (α) Βελτιώνει την ικανότητα του εδάφους για τη συγκράτηση του νερού και θρεπτικών ουσιών (β) Το χώµα καθίσταται ευκολότερα καλλιεργήσιµο. 79
(γ) Επιτυγχάνεται αύξηση των οργανικών συστατικών του χώµατος. Στην περίπτωση αξιοποίησης αυτών των απορριµµάτων, το συνηθέστερο συστατικό για κοµπόστ είναι τα φύλλα των δένδρων. Παραλλαγή αυτής της µεθόδου είναι η κατ'οίκον κοµποστοποίηση, η οποία όµως προσφέρεται για ηµιαστικές και αγροτικές περιοχές όπου υπάρχει ο σχετικός χώρος (αυλή, κήπος, κ.λπ.). Τα απορρίµµατα κήπων περιέχουν φύλλα, κλαδιά, κορµούς δέντρων και υπολείµµατα γκαζόν προερχόµενα κυρίως από δηµοτικά πάρκα και ιδιωτικούς κήπους. Ως διακριτή κατηγορία απορριµµάτων συναντάται κυρίως στην οικονοµικά αναπτυγµένες πόλεις των ΗΠΑ, όπου οι ιδιωτικοί κήποι καλύπτουν µεγάλες εκτάσεις. Στις περιοχές αυτές, οι τοπικοί φορείς έχουν προβλέψει τέλη για τη διάθεση των απορριµµάτων των κήπων στους χώρους υγειονοµικής ταφής, προσδοκώντας κατ' αυτό τον τρόπο να ενισχύσουν τη διάθεση τους προς εγκαταστάσεις κοµποστοποίησης ή καύσης. Στη χώρα µας, τα απορρίµµατα των κήπων δεν αποτελούν µεγάλο ποσοστό του συνόλου των αστικών απορριµµάτων και ως εκ τούτου δε διαχωρίζονται από τα υπόλοιπα απορρίµµατα. Όµως, µεγάλες ποσότητες απορριµµάτων αυτού του είδους παράγονται σε ηµιαστικές και αγροτικές περιοχές. Σε αυτές τις περιοχές υπάρχουν µεγάλα περιθώρια τόσο για την οικονοµική αξιοποίηση των αγροτικών απορριµµάτων (π.χ. µε την παραγωγή εδαφοβελτιωτικών), όσο και για την ενεργειακή αξιοποίησή τους. Παραδείγµατα τέτοιου τύπου συναντιόνται µέχρι στιγµής σε εκκοκκιστήρια, όπου τα υπολείµµατα του βαµβακιού καίγονται σε ειδικούς λέβητες για να καλύψουν µέρος των ενεργειακών αναγκών τους, σε εργοστάσια µεταποίησης φρούτων, όπου τα κουκούτσια διαχωρίζονται και χρησιµοποιούνται επίσης ως καύσιµο. Ελαστικά Παρά το χαµηλό ποσοστό των ελαστικών στο συνολικό όγκο των απορριµµάτων (~1%), το µέγεθος και η φυσικοχηµική τους σύσταση τα καθιστά απορρίµµατα που χρήζουν ειδικής διαχείρισης. Κάθε χρόνο, σε κάθε άνθρωπο που ζει και εργάζεται σε µια οικονοµικά αναπτυγµένη χώρο αντιστοιχεί απόρριψη ενός; περίπου ελαστικού. Περισσότερο από τα µισά από αυτά τα ελαστικά εξακολουθούν να διατίθενται σε χώρους υγειονοµικής ταφής αντί να ανακτώνται και επαναχρησιµοποιούνται. Η ύπαρξη ελαστικών σε χώρους υγειονοµικής ταφής δηµιουργεί σειρά προβληµάτων που έχουν σχέση µε τη αδυναµία συµπίεσής τους. Τα προβλήµατα αυτά έχουν σχέση τόσο µε τη µείωση του ωφέλιµου όγκου, όσο και µε τη καταστροφή του τελικού καλύµµατος λόγω ανοµοιόµορφης καθίζησης. Για τους παραπάνω λόγους, ως βέλτιστη µέθοδος διάθεσης των ελαστικών θεωρείται η καύση τους σε εγκαταστάσεις εξοπλισµένες µε ειδικές διατάξεις ελέγχου των συνθηκών καύσης και δέσµευσης των παραγόµενων αερίων ρύπων, αφού προηγούµενα τεµαχιστούν σε µέγεθος περίπου 5 cm x 5 cm. Η λύση αυτή ευνοείται και από τη θερµογόνο δύναµη των τεµαχίδιων ελαστικών, η οποία κυµαίνεται από 33.000 έως 36.000 kj/kg, ανάλογα µε το εάν έχει αποµακρυνθεί η όχι το µεταλλικό πλέγµα, τη στιγµή που η θερµογόνος δύναµη του ξύλου είναι 10.000 kj/kg και του λιγνίτη 17.000 kj/kg. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η ανεξέλεγκτη καύση ελαστικών σε χαµηλές θερµοκρασίες έχει ως συνέπεια την έκλυση µεγάλων ποσοτήτων άκαυστων υδρογονανθράκων (µαύρος καπνός) και άλλων βλαβερών συστατικών στην ατµόσφαιρα. Ιδιαίτερη µέριµνα απαιτείται επίσης στη συγκέντρωση και προσωρινή αποθήκευση των ελαστικών σε ανοιχτούς χώρους που ανήκουν είτε σε επιχειρήσεις διαχείρισης στερεών απορριµµάτων, είτε σε εταιρίες εµπορίας ελαστικών (βουλκανιζατέρ). Τόσο ο κίνδυνος εκδήλωσης πυρκαγιάς όσο και η ρύπανση των υδροφόρων λόγω της αποσύνθεσης των ελαστικών, η οποία επιταχύνεται υπό τη δράση των καιρικών συνθηκών, µπορούν να προκαλέσουν σηµαντικές δυσµενείς επιπτώσεις στο περιβάλλον. 80
Μπαταρίες Η Τ των µπαταριών έχει αυξηµένη περιβαλλοντική σηµασία, παρά των µικρό όγκο που αυτές αντιπροσωπεύουν στο σύνολο των απορριµµάτων, λόγω της ύπαρξης βαρέων µετάλλων, όπως υδράργυρου, µολύβδου και καδµίου. Οι µπαταρίες χωρίζονται σε 2 υποκατηγορίες για τις οποίες ενδείκνυνται διαφορετικές πρακτικές διαχείρισης και Τ : οι µπαταρίες οχηµάτων και οι συνήθεις µπαταρίες οικιακών συσκευών (ραδιόφωνων, φακών, ρολογιών, κ.λπ). Η εφαρµογή προγράµµατος ανάκτησης των µπαταριών από τον κύριο όγκο των οικιακών απορριµµάτων αποσκοπεί στην ελαχιστοποίηση των ποσοτήτων µπαταριών που καταλήγουν σε ΧΥΤΑ, σε αποτεφρωτήρες ή εγκαταστάσεις κοµποστοποίησης. Η ρύπανση των νερών που µπορεί να προκληθεί από την ύπαρξη µπαταριών σε ένα ΧΥΤΑ είναι συνάρτηση της παραµένουσας φόρτισης της µπαταρίας, των συνθηκών που επικρατούν µέσα στο ΧΥΤΑ, της αποτελεσµατικότητας του συστήµατος στεγανοποίησης και την εγγύτητας του υδροφόρου ορίζοντα. Υλικά οικοδοµών Στη συγκεκριµένη κατηγορία κατατάσσονται απορρίµµατα που προκύπτουν κατά τη διαδικασία ανέγερσης οικοδοµών καθώς και κατά την ηθεληµένη ή µη κατεδάφιση οικοδοµών και λοιπών κατασκευών. Έξαρση στις ποσότητες υλικών οικοδοµών που διατίθεται προς απόρριψη παρατηρείται προφανώς σε περιόδους κρίσης όπως πολέµων, σεισµών ή άλλων καταστροφών. Τα απορρίµµατα αυτού του τύπου περιέχουν κυρίως σκυρόδεµα (>60% κ.β.), τούβλα, κεραµίδια και άλλα δοµικά στοιχεία κατασκευασµένα από άργιλο (15%), ξύλο (~20%), σίδηρο, χαλκό, µόλυβδο, αλουµίνιο, πλαστικό, γυαλί, κλπ. Ενδιαφέρον για την ανακύκλωση παρουσιάζουν κυρίως το ξύλο, το οποίο βρίσκεται σε µεγάλες ποσότητες (οροφή, πατώµατα, κουφώµατα, ντουλάπια, κλπ) και µπορεί να χρησιµοποιηθεί ξανά ως δοµικό υλικό ή ως καύσιµο, και τα διάφορα µέταλλα. Τα υλικά από τούβλα και σκυρόδεµα χαρακτηρίζονται ως αδρανή και είναι προτιµότερο να µη διατίθενται σε χώρους υγειονοµικής ταφής, περιορίζοντας έτσι το διαθέσιµο για την υποδοχή οικιακών απορριµµάτων όγκο. 'Λευκά' απορρίµµατα Ως 'λευκά' απορρίµµατα χαρακτηρίζονται λόγω του συνήθους χρώµατός τους τα ψυγεία, τα πλυντήρια, οι κουζίνες, οι θερµοσίφωνες και άλλες ηλεκτρικές οικιακές συσκευές. Το ενδιαφέρον της βιοµηχανίας ανακύκλωσης για τις συσκευές αυτές προέρχεται από τη δυνατότητα ανάκτησης σηµαντικών ποσοτήτων σιδηροκραµάτων. Ένα ψυγείο, για παράδειγµα, περιέχει περίπου 35 kg χάλυβα, από τα οποία τα περισσότερα βρίσκονται σε µορφή ψύλλων τοποθετηµένων στα τοιχώµατα και την πόρτα του. 3.4. Μέθοδοι σπ Η σπ µπορεί θεωρητικά να πάρει άπειρες µορφές εφαρµογής. Στην πράξη όµως περιορίζονται, λόγω του ότι πρέπει να διέπονται από ένα συγκεκριµένο οργανωτικό σχήµα και να λειτουργούν µε βάση κάποιες αρχές. Αυτές που εφαρµόζονται σε ευρεία κλίµακα παρουσιάζονται στα ακόλουθα εδάφια. Συνδυασµένη συλλογή γενικών και διαχωρισµένων απορριµµάτων Η συλλογή σε αυτήν την περίπτωση εκτελείται µε τα παρακάτω µέσα: 81
- Mε τρέϊλερ. - Mε απορριµµατοφόρα µε διαµερίσµατα. - Mε συρόµενα κοντέϊνερ. H αυξηµένη συµµετοχή είναι το βασικό πλεονέκτηµα αυτής της µεθόδου. Tα απορριµµατοφόρα µε διαµερίσµατα απαιτούν ελάχιστο επιπλέον χρόνο συλλογής. Tα συρόµενα κοντέϊνερ έχουν εύκολη εκφόρτωση. Tα τρεϊλερ έχουν αυξηµένη χωρητικότητα µε µικρή µεταβολή του όλου συστήµατος συλλογής. Έχουν βέβαια το µειονέκτηµα της δυσκολίας ελιγµών σε στενούς δρόµους. Γενικά η συνδυασµένη συλλογή έχει σηµαντικό κόστος. Κέντρα συλλογής υλικών Κατά τη λειτουργία των προγραµµάτων αυτών, οι κάτοικοι αφού διαχωρίσουν στο σπίτι τα προς ανακύκλωση υλικά, τα µεταφέρουν µόνοι τους στο κέντρο συλλογής. Από εκεί ο φορέας οργάνωσης του προγράµµατος τα µεταφέρει στο τελικό χρήστη (π.χ. αντίστοιχη βιοµηχανία). Tα πλεονεκτήµατα είναι η δυνατότητα ελέγχου, η συµµετοχή της κοινότητας και το χαµηλό κόστος. Το κύριο µειονέκτηµα έγκειται στο ότι οι πολίτες δυσανασχετούν και πολλές φορές εγκαταλείπουν την προσπάθεια. Κέντρα αγοράς υλικών Τα κέντρα αγοράς υλικών αποτελούν ουσιαστικά επέκταση των κέντρων συλλογής υλικών, µε τρόπο ώστε η διαχείρισή τους να περιλαµβάνει και το οικονοµικό κίνητρο. Η λειτουργία τους στηρίζεται στο ότι οι κάτοικοι µεταφέρουν σε αυτά τα διαχωρισµένα υλικά και αµείβονται για αυτά σε τιµή µικρότερη από αυτήν που το κέντρο αγοράς εισπράττει από τον τελικό χρήστη. Η αµοιβή αυτή αποτελεί και το κίνητρο προς τον κάτοικο που συµµετέχει. Τις περισσότερες φορές λειτουργούν ως κέντρα ανακύκλωσης ενός υλικού, συνήθως υλικού µεγάλης αξίας ως σκράπ, για το οποίο δίδεται αυτό το οικονοµικό κίνητρο. Τα κέντρα αγοράς υλικών είναι τα πιο συνηθισµένα για συλλογή και ανακύκλωση κουτιών αλουµινίου, η λειτουργία των οποίων υποστηρίζεται από τους κατασκευαστές αλουµινίου. Στα κέντρα αυτά µερικές φορές γίνεται και συλλογή εφηµερίδων και µπουκαλιών. Ευρισκόµενα συνήθως σε αστικές περιοχές, µπορούν να παρέχουν υπηρεσίες µε κινητά µέσα και σε αγροτικές περιοχές. Συλλογή πόρτα-πόρτα Με τη µεθοδολογία αυτή, οι κάτοικοι βγάζουν στην πόρτα τους τα προς ανάκτηση υλικά σε καθορισµένες ηµέρες, µε σκοπό αυτά να περισυλλεγούν από το όχηµα συλλογής και να οδηγηθούν στον τελικό χρήστη. Το πρόγραµµα αφορά ένα ή περισσότερα υλικά που συλλέγονται, είτε όλα µαζί (ανάµεικτα) είτε το κάθε υλικό χωριστά. Τα µοντέλα ανάκτησης που πιθανότερα θα οδηγήσουν σε υψηλά επίπεδα συµµετοχής των κατοίκων περιλαµβάνουν και κάποιες µορφές ή υπηρεσίες συλλογής. Η συµµετοχή σε προγράµµατα συλλογής πόρτα-πόρτα µπορεί να είναι εθελοντική ή υποχρεωτική, ενώ στους κατοίκους παραχωρούνται πολλές φορές δοχεία για την αποθήκευση των ανακυκλώσιµων υλικών στο σπίτι. Με τη µέθοδο αυτή ανακτώνται συνήθως εφηµερίδες, όπως επίσης µπουκάλια και κουτιά, σπάνια όµως περισσότερα είδη υλικών. Ευκαιριακά µπορεί να ανακτώνται και µπάζα. Tα πλεονεκτήµατα περιλαµβάνουν την ευελιξία στη συχνότητα και τον έλεγχο ποιότητας. Tα µειονεκτήµατα έγκειται στο µεγάλο κόστος και τη σύγχυση που δηµιουργείται σχετικά µε το ποιά µέρα µαζεύεται το κάθε είδος απορριµµάτων. Χαρακτηριστικό είναι εδώ το παράδειγµα της Ιαπωνίας κατά το 2002, όπου σε πολλές πόλεις η κάθε ηµέρα της εβδοµάδας είναι αφιερωµένη στην συλλογή πόρτα-πόρτα ενός διαφορετικού υλικού κάθε φορά. 82
Συλλογή σε κάδους Οι οργανωτές ενός τέτοιου προγράµµατος τοποθετούν ειδικά δοχεία (κοντέινερς) σε καθένα από τα οποία οι κάτοικοι τοποθετούν τα προς ανακύκλωση υλικά. Τα δοχεία ανακύκλωσης τοποθετούνται σε κεντρικά σηµεία, ώστε να υπάρχει εύκολη πρόσβαση σε αυτά. Η συχνότητα συλλογής τους εξαρτάται από τον όγκο των υλικών και την τοποθεσία των δοχείων, ενώ η συλλογή µπορεί να είναι εβδοµαδιαία ή δεκαπενθήµερη, ή ακόµη µπορεί να γίνεται µετά από σχετική ειδοποίηση, ή σε συγκεκριµένες µέρες. Τα δοχεία αδειάζονται επί τόπου ή µεταφέρονται και αντικαθίστανται από άλλα που είναι άδεια, τα δε υλικά µεταφέρονται σε χώρο προσωρινής αποθήκευσης ή απευθείας στον τελικό χρήστη. Tο βασικό πλεονέκτηµα είναι ότι απαιτείται µικρή επένδυση σε κεφάλαιο και εργατικό δυναµικό. Tα µειονεκτήµατα περιλαµβάνουν την έλλειψη ελέγχου, πιθανούς βανδαλισµούς, κλοπές και µολύνσεις. Ανακύκλωση χαρτιού γραφείων Επιδίωξη είναι, οι απασχολούµενοι σε µία επιχείρηση να κρατούν τα άχρηστα χαρτιά χωριστά από τα υπόλοιπα απορρίµµατα. Για το σκοπό αυτό συνήθως παρέχεται κάποιος φάκελος ή δοχείο δίπλα στον κάδο των απορριµµάτων, στον οποίο τοποθετούνται τα άχρηστα χαρτιά και ο οποίος αδειάζει περιοδικά σε άλλον, µεγαλύτερο κάδο. Η αναλογία είναι 1 κάδος ανά 20-30 απασχολούµενους στην επιχείρηση. Το άδειασµα των µικρών στα κεντρικά δοχεία ή και σε σακούλα γίνεται από το ίδιο το προσωπικό, ή την υπηρεσία καθαριότητας, ή και από το θυρωρό. Τα µεγάλα δοχεία τοποθετούνται σε σηµεία µε µεγάλη παραγωγή χαρτιού (π.χ. αίθουσες υπολογιστών ή φωτοτυπικών µηχανηµάτων), ενώ όταν το χαρτί µαζευτεί σε αρκετή ποσότητα µεταφέρεται στον τελικό αγοραστή από τον ίδιο τον οργανισµό ή από ιδιώτη. Πρέπει να σηµειωθεί ότι τα χαρτιά γραφείου είναι καλύτερης ποιότητας και φυσικά έχουν µεγαλύτερη αξία από αυτά άλλων προγραµµάτων σπ. Ο απαιτούµενος εξοπλισµός είναι ελάχιστος. Σαν δοχεία για τα γραφεία χρησιµοποιούνται φθηνά χαρτονένια κουτιά ή πλαστικά δοχεία. Ανακύκλωση χαρτονιού Η συλλογή χαρτονιού από διάφορες εµπορικές πηγές έχει µεγάλη παράδοση και ιστορία. Το χαρτόνι αποτελεί το 50-60% των απορριµµάτων των εµπορικών κέντρων και των άλλων εµπορικών δραστηριοτήτων. Τα χαρτόνια δεµατοποιούνται και φορτώνονται στο αυτοκίνητο του προµηθευτή ή άλλου ιδιώτη, µεταφέρονται στην κεντρική εγκατάσταση αποθήκευσης και από εκεί στον τελικό χρήστη. Γίνεται σηµαντική τέτοια ανακύκλωση σε σούπερ µάρκετ και εµπορικά κέντρα και στην χώρα µας. Ανακύκλωση απορριµµάτων κήπου Η παραγωγή τους είναι εποχιακή. Το φθινόπωρο και την άνοιξη είναι µεγάλη ενώ το χειµώνα µικρή, εξαρτώµενη από τις καιρικές συνθήκες και τον τύπο των φυτεµάτων. Μέσω του κοµποστοποίησης επιτυγχάνεται µείωση του όγκου τους κατά 60-80%. Πολυσυλλεκτικό σύστηµα Τα λειτουργικά στοιχεία της σπ και ο Μηχανικός ιαχωρισµός (Μ ) (βλ. κεφάλαιο 5) έχουν κατά τα τελευταία χρόνια αποκτήσει έναν κοινό στόχο, τις συσκευασίες: Ο καταναλωτής καλείται να προδιαλέξει όχι επιµέρους υλικά αλλά το σύνολο των απορριµµάτων συσκευασίας (ξηρό) από τα υπόλοιπα (κυρίως) οικιακά, ήτοι τα ζυµώσιµα. Η σηµαντικότερη διαδικασία στη µέθοδο της ανάκτησης είναι η συλλογή και ταξινόµηση των ετερογενών επαναχρησιµοποιήσιµων απορριµµάτων (ξηρό κλάσµα). Σε διάφορα σχήµατα ανακύκλωσης τα υλικά συσκευασιών µαζεύονται ξεχωριστά σε ειδικές σακούλες ή σε ειδικούς κάδους που χρησιµοποιούνται για τα οικιακά ανακυκλώσιµα απορρίµµατα. Μετά διαχωρίζονται και ταξινοµούνται µε έναν συνδυασµό µηχανικής και χειρωνακτικής διαλογής. Η διαδικασία της 83
διαλογής φαίνεται παραστατικά στην Εικόνα 31. Τα συλλεχθέντα επαναχρησιµοποιήσιµα απορρίµµατα αδειάζονται από τα απορριµµατοφόρα στην τάφρο όπου µπορούν να αποθηκευθούν προσωρινά. Από αυτό το σηµείο, το κλάσµα µεταφέρεται µέσω ενός δοσοµετρικού συστήµατος ταινιόδροµου στην πρώτη συσκευή διαχωρισµού (που συνήθως είναι ένα δονούµενο ή περιστρεφόµενο κόσκινο), όπου και διαχωρίζεται ανάλογα µε το µέγεθος. Το µέγεθος του κλάσµατος προς διαχωρισµό καθορίζει το είδος και το µέγεθος του κόσκινου και του πλέγµατος. Η έξοδος της φάσης αυτής διαχωρίζεται περαιτέρω µε µηχανική ή χειρωνακτική διαλογή. Οι ποικίλοι σταθµοί διαλογής και ο χρησιµοποιούµενος µηχανολογικός εξοπλισµός συνδέονται µε ταινιόδροµους. Εικόνα 31. ιαχωρισµός αξιοποιήσιµων απορριµµάτων (πηγή: Zellner and Mulloy, 1995). 3.5. Εξοπλισµός προγραµµάτων σπ Ο χρησιµοποιούµενος εξοπλισµός σε προγράµµατα σπ (τόσο για τη συλλογή όσο και για την επεξεργασία των ανακατωµένων υλικών) είναι σε πολλές περιπτώσεις απλός, ενώ σε άλλες γίνεται εξειδικευµένος και πολύπλοκος, εξαρτώµενος από την ποσότητα των υλικών που ανακτώνται, τη µέθοδο ανακύκλωσης και τις απαιτήσεις της αγοράς. Eξοπλισµός συλλογής υλικών Οι παράµετροι που πρέπει να λαµβάνονται υπόψη για την επιλογή αυτού του εξοπλισµού είναι η αποδοτικότητά του, το κόστος του, η ασφάλεια χρήσης του, οι απαιτήσεις επάνδρωσής του και η συχνότητα συλλογής των υλικών. Ο εξοπλισµός αυτός περιλαµβάνει τα οχήµατα 84
συλλογής, τους κάδους προσωρινής αποθήκευσης των υλικών και τα οχήµατα µεταφοράς των υλικών από το κέντρο συλλογής στη βιοµηχανία. Εξοπλισµός επεξεργασίας ανακατωµένων υλικών Εδώ συµπεριλαµβάνονται φορτωτές, περονοφόρα οχήµατα, µεταφορικές ταινίες, αγωγοί πνευµατικής µεταφοράς υλικών, δεµατοποιητές, µαγνητικοί διαχωριστές, ισοπεδωτές και τεµαχιστές κουτιών, θραυστήρες γυαλιών και ζυγαριές. 3.6. Παράµετροι της σπ Όπως χωρίς την εξασφάλιση αγορών δε νοείται ανακύκλωση, έτσι δίχως τη διερεύνηση και ανάλυση των παραµέτρων σχεδιασµού και λειτουργίας ενός προγράµµατος σπ είναι αδύνατη η επιτυχία µίας αποτελεσµατικής ανακύκλωσης π.χ. στα πλαίσια ενός ήµου. Οι βασικές παράµετροι που πρέπει να διερευνηθούν πριν την έναρξη ενός τέτοιου προγράµµατος είναι τα χαρακτηριστικά της περιοχής εφαρµογής, το υφιστάµενο καθεστώς Α αυτής της περιοχής, τα στοιχεία σχεδιασµού και εφαρµογής του προγράµµατος, οι λειτουργικές του παράµετροι και οι αγορές για τα ανακτώµενα υλικά. 1. Χαρακτηριστικά της περιοχής Ως τέτοια χαρακτηριστικά εξετάζονται οι γεωγραφικές συνθήκες (κλιµατολογικές και εδαφικές συνθήκες και εποχιακές διακυµάνσεις) και οι κοινωνικο-οικονοµικοί παράγοντες (νοικοκυριά, πληθυσµός, βιοτικό επίπεδο και ηλικία των κατοίκων). Έτσι, οι κακές καιρικές συνθήκες (π.χ. βροχή, αέρας) εµποδίζουν τη συµµετοχή στο πρόγραµµα, ιδιαίτερα όταν αυτή είναι εθελοντική, µε αποτέλεσµα οι ρυθµοί ανάκτησης να παραµένουν χαµηλοί. Ο βροχερός καιρός υγραίνει το χαρτί, ο ήλιος καταστρέφει τα πλαστικά, ο άνεµος προκαλεί διάσπαρτα απορρίµµατα (µικροαπορρίµµατα-litter), ενώ οι καιρικές συνθήκες εν γένει επιδρούν στο ρυθµό ΠΑ κήπων όπως και στο ρυθµό παραγωγής του κοµπόστ. Ο ζεστός καιρός προκαλεί άνοδο στην κατανάλωση αναψυκτικών και µπύρας, το φθινόπωρο και την άνοιξη υπάρχει αύξηση στην ΠΑ κήπων, ενώ το χειµώνα η ανάκτηση εφηµερίδων είναι µειωµένη. Όταν εφαρµόζεται η µέθοδος της συλλογής πόρτα-πόρτα, οι απότοµοι και επικλινείς δρόµοι δυσχεραίνουν τη συλλογή, για τους χώρους αποθήκευσης απαιτείται καλή αποστράγγιση, ενώ πιθανή κακή πρόσβαση στο κέντρο ανακύκλωσης οδηγεί σε µικρότερη συµµετοχή του κοινού. Η εξέταση των κοινωνικο-οικονοµικών παραγόντων αφορά στο σχεδιασµό του προγράµµατος, στο κόστος των προϊόντων από ανακτώµενα υλικά και στο βαθµό συµµετοχής του κοινού. Έτσι, σε αραιοκατοικηµένες περιοχές η συλλογή πόρτα-πόρτα είναι λιγότερο αποτελεσµατική, ενώ σε πολύ πυκνοκατοικηµένες περιοχές πιο αποτελεσµατική θεωρείται η εφαρµογή της συλλογής σε κάδους. Ένα πολύ σηµαντικό στοιχείο για την επιλογή της µεθόδου σπ είναι η ύπαρξη χώρου προσωρινής αποθήκευσης στο σπίτι, καθώς η ανυπαρξία τέτοιων χώρων είναι µάλλον απαγορευτική για την εφαρµογή συστήµατος συλλογής πόρτα-πόρτα. Η ύπαρξη εµπορικών κέντρων στις αστικές περιοχές καθιστά περισσότερο βιώσιµη την ανάκτηση εµπορικών ανακυκλώσιµων υλικών (π.χ. χαρτονιών). Σε ένα πρόγραµµα σπ, το βιοτικό επίπεδο και η ηλικία των κατοίκων αποτελούν τις κοινωνικές παραµέτρους που επηρεάζουν τη συµµετοχή, ενώ άλλοι παράγοντες που την επηρεάζουν είναι η ενηµέρωση του κοινού και ο βαθµός της παρεχόµενης ευκολίας ανακύκλωσης. 85
2. Υφιστάµενο καθεστώς διαχείρισης Ο τρόπος λειτουργίας της υπηρεσίας καθαριότητας του ήµου και τα διάφορα συστήµατα Α που εφαρµόζονται τόσα χρόνια σε µία κοινότητα µπορούν να έχουν σηµαντική επίδραση στην εισαγωγή και επέκταση κάποιων προγραµµάτων ανακύκλωσης. Tελικός στόχος είναι η συνύπαρξη της ανακύκλωσης µε τη Α και η αλληλοσυµπλήρωσή τους. Όταν η µεταφορά των απορριµµάτων γίνεται από τους ίδιους τους κατοίκους (π.χ. σε αγροτικές η αραιοκατοικηµένες περιοχές), οι χώροι διάθεσης είναι συνήθως ανεξέλεγκτοι και ενδείκνυται η δηµιουργία ενός µικρού κέντρου συλλογής υλικών στην είσοδο του χώρου διάθεσης. Σε περίπτωση ύπαρξης σταθµού µεταφόρτωσης, είναι σκόπιµη η κατασκευή κέντρων συλλογής και αγοράς υλικών κοντά σε αυτόν. Το κόστος διάθεσης των απορριµµάτων γίνεται αισθητό στον παραγωγό µέσω της πληρωµής των τελών καθαριότητας. 3. Στοιχεία σχεδιασµού του προγράµµατος Επειδή η Α είναι σχεδόν στο σύνολο της αρµοδιότητα της ΤΑ, όλο το σχετικό πλαίσιο σχεδιασµού καθίσταται µέληµά της. Ευνοϊκές προϋποθέσεις αποτελούν η βελτίωση των αγορών για τα ανακτώµενα υλικά, η αύξηση της ζήτησής τους, η ενηµέρωση των κατοίκων γύρω από τις εναλλακτικές προοπτικές διαχείρισης, η εφαρµογή προγραµµάτων ανάκτησης πρώτων υλών και ενέργειας, όπως και η προβολή και ανάπτυξη του εγκεκριµένου προγράµµατος µε στόχο την κάλυψη των εσόδων του. Μέσα στο περίγραµµα που συνθέτουν οι προϋποθέσεις αυτές πρέπει να κινηθούν οι τοπικές αρχές και να αναπτύξουν περισσότερο εξειδικευµένες πολιτικές. Απαραίτητο στοιχείο σχεδιασµού είναι η καταγραφή της ΠΑ, η γνώση της ανά άτοµο ηµερήσιας παραγωγής και της σύστασής τους, όπως και της εποχιακής διακύµανσης αυτών. Ως δηµοτικά χαρακτηρίζονται τα οικιακά και τα εµπορικά απορρίµµατα. Τα προγράµµατα της σπ µπορούν να επανδρωθούν κάτω από πολλά σχήµατα όπως δήµο, σύνδεσµο ΟΤΑ, (δια)δηµοτική επιχείρηση, αναπτυξιακό σύνδεσµο και από ιδιώτες, όπως και ως συνδυασµός δηµοτικών και ιδιωτικών προγραµµάτων. Από την εµπειρία φαίνεται ότι τα δηµοτικά προγράµµατα αντιµετωπίζουν προβλήµατα όπως χρονοβόρες διαδικασίες λήψης αποφάσεων και διενέργειας προµηθειών, νοµικοί ακροβατισµοί για τη λύση πολλών προβληµάτων και δυσκολία (ως αδυναµία) δηµιουργίας και παροχής κινήτρων. Τα προβλήµατα αυτά λύονται εν µέρει εάν το πρόγραµµα σπ λειτουργήσει ως δηµοτική επιχείρηση. Η Τοπική Αυτοδιοίκηση (ΤΑ) µπορεί να ενισχύσει την ανακύκλωση στα πλαίσια της δικαιοδοσίας της, εισάγοντας διατάξεις υποχρεωτικής συµµετοχής όπως επίσης και αντικλεπτικές. Η αρχική εφαρµογή και λειτουργία ενός προγράµµατος σπ έχει ανάγκη οικονοµικής ενίσχυσης παρότι απαιτεί πολύ λιγότερη αρχική επένδυση από άλλες µορφές ανακύκλωσης. Η οικονοµική ενίσχυση µπορεί να εξασφαλίζεται µε πόρους του ιδίου του δήµου (επιβολή πρόσθετου χρηµατοδοτικού τέλους), πρόσθετη επιβάρυνση της διαχείρισης (είτε στη φάση συλλογής είτε στη φάση διάθεσης), ειδικά τέλη στην αδειοδότηση εγκαταστάσεων Α και βιοµηχανιών απορρόφησης ανακυκλωµένων υλικών και καθιέρωση διευκολύνσεων για τη λειτουργία κέντρων ανακύκλωσης. 4. Στοιχεία εφαρµογής του προγράµµατος Οι παράγοντες που πρέπει να λαµβάνονται σοβαρά υπόψη κατά τη λειτουργία ενός προγράµµατος σπ είναι ο προσεκτικός του σχεδιασµός, η συµµετοχή των κατοίκων, η διαρκής πληροφόρηση γύρω από την εξέλιξη του προγράµµατος και η καθιέρωση κινήτρων. Όσον αφορά στην πληροφόρηση, ένα σχετικό πρόγραµµα πρέπει να έχει ως στόχο να πείσει τους κατοίκους ότι ο φορέας ενδιαφέρεται για την επιτυχία του προγράµµατος και να δώσει τις κατάλληλες πληροφορίες ώστε οι πολίτες να γνωρίζουν τα υλικά που συλλέγονται, το χρόνο και τον τρόπο συλλογής των υλικών, το εάν θα χρησιµοποιηθεί µία ειδική µέθοδος ή δοχεία για τα διαχωρισµένα υλικά και ποιες προσµίξεις θα πρέπει να βεβαιωθούν ότι δεν περιέχονται στα διαχωρισµένα υλικά. Στο περιεχόµενο του προγράµµατος πληροφόρησης πρέπει να αναπτύσσονται ως θέµατα η προστασία του περιβάλλοντος, η εξοικονόµηση των αποθεµάτων 86
φυσικών πόρων και τα ενδεχόµενα οικονοµικά οφέλη από την επιτυχία του προγράµµατος. Το πρόγραµµα πληροφόρησης διακρίνεται στη φάση αφύπνισης (ενηµέρωση του κοινού για τους σκοπούς του προγράµµατος, η οποία ξεκινά 6 µήνες-1 χρόνο πριν την έναρξη του), στη φάση ενηµέρωσης (1 µήνα πριν την έναρξη και κατά τη διάρκεια του προγράµµατος) επάνω στον τρόπο διεξαγωγής της συλλογής και στη φάση υπενθύµισης και ενθάρρυνσης (δηµοσίευση αποτελεσµάτων του προγράµµατος, όποια και αν είναι αυτά, η οποία διαρκεί 6 µήνες-1 χρόνο από την έναρξη και κατόπιν ανά τακτά χρονικά διαστήµατα). Τα κανάλια πληροφόρησης µπορούν να χωρισθούν σε δύο οµάδες: Απευθείας ενηµέρωση του κοινού. Το πλεονέκτηµα της µεθόδου είναι ότι κάνει δυνατή την προσωπική επαφή µε κάθε νοικοκυριό και παρέχει άµεση πληροφόρηση γύρω από το πρόγραµµα. Τα µέσα που χρησιµοποιούνται συνήθως είναι τα φυλλάδια-διαφηµιστικά, οι επιστολές, τα ηµερολόγια, τα αυτοκόλλητα και λοιπό πληροφοριακό υλικό. Χρήση των µέσων µαζικής ενηµέρωσης. Αυτή η µέθοδος δεν επικοινωνεί µε το κάθε νοικοκυριό ξεχωριστά αλλά µεταφέρει πληροφορία για το πρόγραµµα ανακύκλωσης σε όλη την κοινότητα µε κοστολόγιο σαφώς µικρότερο. Παράλληλα µε την πληροφόρηση και την ενθάρρυνση των κατοίκων που συµµετέχουν στη δραστηριότητα της ανακύκλωσης, αναγκαία είναι επίσης και η ενηµέρωση των εργαζοµένων στην αποκοµιδή των απορριµµάτων, ώστε να εξασφαλισθεί η συνεργασία και συµπαράστασή τους. 5. Οργανωτικές παράµετροι και οργανωτικοί παράγοντες Οργανωτικές παράµετροι θεωρούνται ο φορέας αποκοµιδής και η εφαρµοζόµενη µεθοδολογία. Οργανωτικοί παράγοντες θεωρούνται η πυκνότητα των σηµείων συλλογής, η συχνότητα συλλογής, το ποσοστό συµµετοχής, τα προγράµµατα πληροφόρησης, το κόστος µεταφοράς των υλικών και η τοποθέτηση των κάδων και των σηµείων συλλογής. 6. Αγορές ανακυκλούµενων υλικών Η ανακύκλωση δεν ολοκληρώνεται όταν οι κάτοικοι διαχωρίζουν τα υλικά που κατόπιν συλλέγονται και αποθηκεύονται, αλλά όταν οι βιοµηχανίες χρησιµοποιούν τα ανακυκλούµενα υλικά, απορροφώντας τα ως πρώτη ύλη και στην βάση των κανόνων προσφοράς και ζήτησης. Η διερεύνηση των αγορών για κάθε υλικό πρέπει να ακολουθήσει τα παρακάτω στάδια: Καθορισµός των υλικών που ήδη ανακυκλώνονται ή που θα συµµετέχουν στο νέο σύστηµα ανακύκλωσης. Ανάλυση των υπαρχουσών και των µελλοντικών αγορών (τόσο για τα ανακυκλωµένα υλικά όσο και για τα προϊόντα που παράγονται από αυτά). Εκτίµηση των παραγόντων που είναι δυνατόν να επιδράσουν αρνητικά στην ανάπτυξη της βιοµηχανίας, όπως και περιγραφή και εκτίµηση των οικονοµικών και µη εµποδίων στην ανάπτυξη των αγορών. Λόγω του ότι η αυξηµένη χρήση των υλικών που δε µπορούν να ανακτηθούν αποτελεί σηµαντικό εµπόδιο για την ανακύκλωση, απαιτείται στρατηγική ανάπτυξης των αγορών για κάθε υλικό. Η σχέση του προγράµµατος µε τη βιοµηχανία επικεντρώνεται στο γεγονός ότι αυτή απαιτεί µεγάλες ποσότητες υλικών, σταθερή παροχή αυτών των υλικών και συγκεκριµένη ποιότητά τους, κάτι που πολλές φορές δε µπορούν να εξασφαλίσουν τα τοπικά προγράµµατα. Ο έµπορος παίζει το ρόλο του µεσάζοντα, ο οποίος αγοράζει τα ανακυκλωµένα υλικά και τα µεταπωλεί στον τελικό χρήστη. Απαλλάσσεται έτσι το τοπικό πρόγραµµα σπ από τα έξοδα µεταφοράς και την υποχρέωση ξεχωριστών συµβολαίων µε κάθε βιοµηχανία, ενώ συχνά γίνεται στις σχετικές εγκαταστάσεις επεξεργασία και αναβάθµιση της ποιότητας των υλικών. Σηµαντικά στοιχεία στις επαφές µε τις αγορές είναι οι απαιτούµενες προδιαγραφές των υλικών, το τιµολόγιο ανά είδος, οι ποσότητες και οι διακυµάνσεις και ο υπεύθυνος µεταφοράς. 87
3.7. Ποσοστό ανάκτησης υλικών Ο υπολογισµός του ποσοστού ανάκτησης των υλικών δίνεται από τον παρακάτω τύπο: Ανάκτηση Ποσότητα που ανακυκλώνεται (%) = 100 Ποσότητα που παράγεται 3.8. Ποσοστό συµµετοχής πολιτών Ο υπολογισµός του ποσοστού συµµετοχής των πολιτών δίνεται από τον παρακάτω τύπο: Συµµετοχή Νοικοκυριά που ανακυκλώνουν 1φορά/µήνα (%) = 100 Σύνολο νοικοκυριών στην περιοχή 3.9. Οικονοµική ανάλυση προγράµµατος σπ Η οικονοµική προσέγγιση της σπ πρέπει να γίνει µε τον ίδιο τρόπο µε τον οποίο προσεγγίζονται όλες οι οικονοµικές δραστηριότητες και οι άλλες µέθοδοι Α. Επιβάλλεται η ανάλυση όλων των συστατικών του προγράµµατος, µε σκοπό την εξέτασή του για κάθε συγκεκριµένη περίπτωση. Με τη σπ ανακτώνται υλικά που διαφορετικά θα έπρεπε να συλλεγούν και να ταφούν στη χωµατερή. Σε όλη τη διάρκεια του προγράµµατος είναι απαραίτητη η παρακολούθηση της σχέσης κόστους-ωφελειών και του καθαρού ισοζυγίου, µε στόχο την καταγραφή των στατιστικών στοιχείων και τη δυνατότητα άµεσης παρέµβασης όποτε κριθεί αυτό αναγκαίο. 3.10. απάνες και κέρδη ανακύκλωσης 3.10.1. απάνες Το κόστος ενός προγράµµατος σπ περιλαµβάνει: Αγορά εξοπλισµού (π.χ. κάδοι, ειδικά απορριµµατοφόρα κ.λπ.). Κόστος λειτουργίας Έξοδα για την επιµόρφωση του κοινού και την προβολή και διαφήµισή του. Eνδεχόµενη διαλογή. Η απόσβεση του εξοπλισµού πραγµατοποιείται σε προκαθορισµένο χρονικό διάστηµα ενώ λαµβάνεται µέριµνα να µην επιβαρύνεται ο προϋπολογισµός του πρώτου χρόνου λειτουργίας 88
του προγράµµατος. Ο εξοπλισµός περιλαµβάνει τα οχήµατα συλλογής των ανακυκλωµένων υλικών, τους κάδους συλλογής αυτών των υλικών, την αγορά ρυµουλκούµενων (για τη συλλογή πόρτα-πόρτα), την πιθανή αγορά ή ενοικίαση του αποθηκευτικού χώρου, την οργάνωση αυτού του χώρου, τον εξοπλισµό του (κτίρια, δεµατοποιητές, ανυψωτές υλικών). Όσον αφορά στην επιλογή του υπεύθυνου φορέα, υπάρχει ένα αριθµός υποψηφίων διαθέσιµων για τη συλλογή και σπ ανακυκλούµενων υλικών: Ο ίδιος ο παραγωγός απορριµµάτων µπορεί να παραδίδει τα υλικά σε έναν τοπικό έµπορο. Οι ποσότητες που διακινούνται µε αυτόν τον τρόπο δεν είναι σηµαντικές. Οι επιχειρηµατίες συλλέκτες. Οι έµποροι αυτοί επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους σε µεγάλες εµπορικές και βιοµηχανικές πηγές απορριµµάτων και αγνοούν τα νοικοκυριά και άλλες µικρότερες εµπορικές πηγές. Οι ΟΤΑ, οι οποίοι είναι και υπεύθυνοι για τη συλλογή-µεταφορά και διάθεση των απορριµµάτων. Οι ΟΤΑ έχουν το πλεονέκτηµα της άµεσης επαφής µε τους πολίτες, κάτι που αποτελεί βασική προϋπόθεση για υψηλό ποσοστό ανταπόκρισης στο πρόγραµµα. Οι έµποροι σκράπ, αν και οι δραστηριότητές τους δείχνουν να συγκεντρώνονται αποκλειστικά στη συλλογή µετάλλων και είναι σποραδικά εµφανείς όταν η αγορά του σκράπ βρίσκεται σε άνοδο. Οι εθελοντικές οµάδες εργασίας (πρόσκοποι, σχολεία, εκκλησιαστικές και φιλανθρωπικές οργανώσεις), η συµβολή των οποίων είναι σηµαντική µόνον στη λειτουργία περιοδικών προγραµµάτων σπ (ο εθελοντισµός προωθείται στην χώρα µας σε πολλά επίπεδα και ενόψει των Ολυµπιακών Αγώνων του 2004). Πολλοί ερευνητές έχουν επισηµάνει ότι υπάρχει κίνδυνος δηµιουργίας ανταγωνισµού µεταξύ των διαφόρων φορέων ανακύκλωσης, ο οποίος θα µπορούσε να έχει δυσµενείς συνέπειες στο συνολικό αποτέλεσµα του προγράµµατος σπ. Όµως στις περισσότερες χώρες και ειδικά στην Ελλάδα οι οικιακές πηγές είναι ως επί το πλείστον καλυµµένες από οµάδες εθελοντών και από τοπικές αρχές, ενώ οι έµποροι συγκεντρώνουν τη δραστηριότητά τους µόνον σε βιοµηχανικές και εµπορικές πηγές. Επίσης, τα µέχρι τώρα αποτελέσµατα των προγραµµάτων ανακύκλωσης αφήνουν άνετα περιθώρια και για συνύπαρξη µε ανταγωνιστικά τους (π.χ. εντός των ορίων του ήµου Θεσσαλονίκης υπάρχει πρόγραµµα διαλογής χαρτιού του ιδίου του ήµου όπως και του Συνδέσµου ΟΤΑ Μείζονος Θεσσαλονίκης). 3.10.2. Kέρδη από την ανακύκλωση Tα κέρδη αυτά µπορούν να συνοψισθούν ως εξής: 1) Έσοδα από την πώληση των υλικών (π.χ. χαρτί, γυαλιά, αλουµίνιο). 2) Oικονοµία στην αποκοµιδή του βασικού όγκου των απορριµµάτων. 3) Oικονοµία στη διάθεση των απορριµµάτων (λιγότερη γη θα απαιτηθεί τώρα για την ΥΤ). Eίναι αλήθεια ότι πολλές φορές στην ανακύκλωση το βασικό κίνητρο δεν είναι το κέρδος, αλλά αυτή συντηρείται χάρη στην περιβαλλοντική ευαισθησία των πολιτών και των εργαζοµένων. Πάντως, η οργάνωση προγραµµάτων ανακύκλωσης οφείλει να γίνεται µε ιδιωτικοοικονοµικά κριτήρια και όχι πρόχειρα και συγκυριακά: Είναι πολύ χαρακτηριστική η περίπτωση κατά την οποία για ένα διάστηµα στην δεκαετία του 1990 οι τιµές του χαρτιού παγκοσµίως είχαν φτάσει στα ύψη µε αποτέλεσµα να υπάρχει µεγάλη ζήτηση για ανακυκλώσιµο παλαιόχαρτο. Τότε «ξεφύτρωσαν» στην χώρα µας πολλά πρόχειρα προγράµµατα σπ χαρτιού, τα οποία σχεδόν όλα εξέπνευσαν µετά από λίγους µήνες, όταν οι τιµές ξαναέπεσαν και η ζήτηση ήλθε στα φυσιολογικά της επίπεδα. Προφανώς, οι παραµένουσες εντυπώσεις από αυτά δεν ήταν και οι καλύτερες, κάτι που αφήνει άσχηµες προϋποθέσεις και για µελλοντικά προγράµµατα σπ στην ίδια περιοχή. 89
3.11. Καθορισµός στόχων και προτεραιοτήτων Ο αρχικός σχεδιασµός ενός προγράµµατος ανακύκλωσης είναι ιδιαίτερα κρίσιµος για την τελική του επιτυχία. Κύριος στόχος της προσπάθειας αυτής πρέπει να είναι η αρµονική ένταξη του προγράµµατος ανακύκλωσης στο υφιστάµενο σύστηµα διαχείρισης των στερεών αποβλήτων. Στους βραχυχρόνιους στόχους ενός προγράµµατος ανακύκλωσης περιλαµβάνονται: 1. Η επιλογή των υλικών που θα ανακυκλωθούν. 2. ΟΙ µέθοδοι µε τις οποίες τα υλικά αυτά θα συλλεχθούν από τον οικιακό, εµπορικό και βιοµηχανικό τοµέα. 3. Ο προσδιορισµός της ενδεικνυόµενης δυναµικότητας του συστήµατος συλλογής, επεξεργασίας και διάθεσης υλικών. 4. Η σύναψη συµφωνιών µε τους παράγοντες της αγοράς ανακυκλώσιµων υλικών. 5. Η διεξαγωγή µιας ενηµερωτικής - εκπαιδευτικής καµπάνιας. Οι µακροχρόνιοι στόχοι ενός προγράµµατος ανακύκλωσης αφορούν συνήθως: Την αύξηση του ποσοστού των υλικών που ανακυκλώνονται. Τη µείωση του κόστους. Την επέκταση της εφαρµογής του προγράµµατος σε νέα υλικά. Αξίζει να τονιστεί ότι δεν υπάρχει πρόγραµµα ανακύκλωσης που θα µπορούσε να εφαρµοστεί µε επιτυχία σε κάθε περίπτωση. Ο επιτυχής σχεδιασµός ενός τέτοιου προγράµµατος προϋποθέτει την αποτίµηση των γεωγραφικών και δηµογραφικών ιδιαιτεροτήτων της υπό εξέτασης περιοχής, των υφιστάµενων µεθόδων συλλογής και Τ των απορριµµάτων, της αγοράς ανακυκλώσιµων υλικών και των νοµικών και οικονοµικών περιορισµών. 3.12. Ανάπτυξη αγοράς Όπως κάθε αγορά προϊόντων, έτσι και η αγορά ανακυκλώσιµων υλικών υπόκειται στο νόµους της αγοράς και της ζήτησης που συνδέουν την προσφορά ενός υλικού µε την τιµή του. Στην αγορά αυτή εµπλέκονται οι ακόλουθοι παράγοντες: Οι παραγωγοί των προς ανακύκλωση υλικών. Οι εταιρίες ανακύκλωσης (συλλογής, µεταφοράς, επεξεργασίας, κ.λπ). Οι εταιρίες ή βιοµηχανίες που χρησιµοποιούν τα ανακυκλωµένα υλικό ως πρώτες ύλες. Οι καταναλωτές ανακυκλωµένων προϊόντων. Η ορθολογική ανάπτυξη µιας αγοράς ανακυκλωµένων προϊόντων έχει ως στόχο να προλάβει ανισορροπίες και να προωθήσει οικονοµικά βιώσιµες διαδικασίες. Ο πρώτος στόχος αφορά την υπέρµετρη ανάπτυξη των διαδικασιών συλλογής ανακυκλώσιµων υλικών σε σύγκριση µε τις διαδικασίες που έπονται: επεξεργασία, µεταποίηση και διάθεση σε τελικούς χρήστες. Ο δεύτερος στόχος αφορά την προσπάθεια αύξησης των ποσοτήτων υλικών που ανακυκλώνονται και τις παρενέργειες µιας τέτοιας προσπάθειας στην ισορροπία µεταξύ προσφοράς - ζήτησης και τιµής. Σε πολλές περιπτώσεις, οι κρατικοί και δηµοτικοί φορείς, προκειµένου να επισπεύσουν την επίτευξη των ποσοτικών στόχων των προγραµµάτων ανακύκλωσης, εφαρµόζουν δράσεις που επικεντρώνονται στους τοµείς εµπορίου και βιοµηχανίας. Αγνοούν όµως ότι στους 90