Σ.Δ.Η ΑΝΑΣΟΛΗΚΖ ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ - ΘΡΑΚΖ ΥΟΛΖ: ΗΟΗΚΖΖ ΚΑΗ ΟΗΚΟΝΟΜΗΑ ΣΜΖΜΑ: ΗΟΗΚΖΖ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΩΝ

Σ.Δ.Η ΑΝΑΣΟΛΗΚΖ ΜΑΚΔΓΟΝΗΑ - ΘΡΑΚΖ ΥΟΛΖ: ΗΟΗΚΖΖ ΚΑΗ ΟΗΚΟΝΟΜΗΑ ΣΜΖΜΑ: ΗΟΗΚΖΖ ΔΠΗΥΔΗΡΖΔΩΝ ΟΗ ΠΑΡΑΓΟΝΣΔ ΠΟΤ ΔΠΖΡΔΑΕΟΤΝ ΣΖΝ ΑΓΡΟΣΗΚΖ ΔΠΗΥΔΗΡΖΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ ΣΟΤ ΤΝΔΣΑΗΡΗΜΟΤ ΣΖΝ ΔΛΛΑΓΑ ΤΠΔΤΘΤΝΟ ΚΑΘΖΓΖΣΖ: Γξ. ΜΑΜΑΛΖ ΠΤΡΗΓΧΝ ΦΟΗΣΖΣΡΗΑ: ΜΑΡΗΑ-ΟΦΗΑ Κ. ΚΑΣΑΝΗΓΟΤ ΚΑΒΑΛΑ 2014

ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ ΚΔΦΑΛΑΙΟ 1. Δηζαγωγή 7 1.1 Βιβλιογπαθική Αναζκόπηζη 9 1.2 Δλληνική Γεωπγία 9 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 2. Τη είλαη επηρεηξεκαηηθόηεηα 13 2.1 Αγποηική επισειπημαηικόηηηα 15 2.2 Η επισειπημαηικόηηηα ζηον ππωηογενή ηομέα 17 2.3 Η καηάζηαζη ηος ππωηογενή ηομέα και οι πποοπηικέρ ηος 21 2.4 Η ζςμβολή ηος αγποηικού ηομέα ζηην εγσώπια παπαγωγή μειώνεηαι ηασύηαηα 23 2.5 Η ανηαγωνιζηικόηηηα ζηον ππωηογενή ηομέα 25 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 3. Πξόγξακκα Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο (Π.Α.Α) 27 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 4. Η έληαμε ηεο ρώξαο ζηελ Δ.Δ θαη ε Κνηλή Αγξνηηθή Πνιηηηθή 31 4.1 Νέα ΚΑΠ 2014 33 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 5. Γεκνγξαθηθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ αγξνηηθνύ πιεζπζκνύ 37 5.1 ημαζία ηος ππωηογενούρ ηομέα 37 5.2 Γιάπθπωζη γεωπγικών εκμεηαλλεύζεων 38 5.3 Αγποηική παπαγωγή και ειζόδημα 40 5.4 Η καηάζηαζη ηηρ γεωπγίαρ και η αύξηζη ηηρ απαζσόληζηρ 41 5.5 Γιάπθπωζη επγαηικού δςναμικού 44 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 6. Σπλεηαηξηζκνί 45 6.1 Η ιζηοπία ηων ζςνεηαιπιζμών και οι δςναηόηηηερ πος παπέσοςν 45 6.2 Η επισειπημαηικόηηηα ζηοςρ ζςνεηαιπιζμούρ 47 6.3 Ο πόλορ ηων ζςνεηαιπιζμών ωρ παπάγονηαρ εκζςγσπονιζμού ηων δομών ηηρ ελληνικήρ γεωπγίαρ 55 6.4 Σομείρ δπαζηηπιοποίηζηρ ζςνεηαιπιζμών, ζηαηιζηικά ζηοισεία ζηην παπαγωγή εμπόπιο 57 6.5 ηαηιζηικά ζηοισεία ζηην παπαγωγή και ηο εμπόπιο 58 6.6 Οθέλη αγποηικών ζςνεηαιπιζμών 59 6.7 Πποβλήμαηα αγποηικών ζςνεηαιπιζμών 62 2

ΚΔΦΑΛΑΙΟ 7. Αγξνηηθή Σπλεηαηξηζηηθή Οξγάλωζε 64 7.1 ΠΑΔΓΔ 64 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 8. Παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηελ αγξνηηθή επηρεηξεκαηηθόηεηα ζηνπο ζπλεηαηξηζκνύο ζηελ Διιάδα 66 8.1 Δκπαιδεςηικοί παπάγονηερ 67 8.2 Κοινωνικοί - Ρςθμιζηικοί παπάγονηερ 69 8.3 Ψςσολογικοί παπάγονηερ 71 8.4 Οπγανωηικοί παπάγονηερ 72 8.5 Οικονομικοί παπάγονηερ 73 8.6 Πποζωπικά σαπακηηπιζηικά 74 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 9. Δξεπλεηηθέο Υπνζέζεηο 75 9.1 Δκπαιδεςηικοί παπάγονηερ 75 9.2 Ψςσολογικοί παπάγονηερ 76 9.3 Οικονομικοί παπάγονηερ 77 9.4 Κοινωνικοί παπάγονηερ 79 9.5 Οπγανωηικοί παπάγονηερ 80 9.6 Ρςθμιζηικοί παπάγονηερ 81 9.7 Πποζωπικά σαπακηηπιζηικά 82 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 10. Δξεπλεηηθή Μεζνδνινγία 83 10.1 Πληθςζμόρ / Γείγμα 83 10.2 Ανάπηςξη Μεηαβληηών 83 10.3 Γομή επωηημαηολογίος 84 10.4 Σπόπορ ζςλλογήρ δεδομένων 84 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 11. Απνηειέζκαηα Έξεπλαο 85 11.1 Διζαγωγή 85 11.2 Ομαδοποίηζη απανηήζεων ππόεδπων ζςνεηαιπιζμών 85 11.3 Έλεγσορ επεςνηηικών ςποθέζεων 105 11.4 Δκπαιδεςηικοί παπάγονηερ 105 11.5 Ψςσολογικοί παπάγονηερ 105 11.6 Οικονομικοί παπάγονηερ 105 11.7 Κοινωνικοί παπάγονηερ 106 3

11.8 Οπγανωηικοί παπάγονηερ 106 11.9 Ρςθμιζηικοί παπάγονηερ 107 11.10 Πποζωπικά σαπακηηπιζηικά 107 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 12. Σπκπεξάζκαηα 108 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 13. Πξνηάζεηο 110 ΚΔΦΑΛΑΙΟ 14. Βηβιηνγξαθία 111 Παξάξηεκα 1: Δξσηεκαηνιφγην ζπλέληεπμεο 126 Παξάξηεκα 2: πλεληεχμεηο 128 4

ΚΑΣΑΛΟΓΟ ΠΗΝΑΚΧΝ Πίλαθαο 1: Η ζςνειζθοπά ηος αγποηικού ηομέα ζηη ζςνολική εγσώπια ακαθάπιζηη πποζηιθέμενη αξία. Πίλαθαο 2: Πηώζη ηος μεπιδίος ηος ππωηογενούρ ηομέα ζηην ακαθάπιζηη αξία παπαγωγήρ ηηρ σώπαρ. Πίλαθαο 3: Ποπεία ςλοποίηζηρ Π.Α.Α 2007-2013 Πίλαθαο 4: Καηηγοπιοποίηζη σπημαηοδοηήζεων Π.Α.Α 2007-2013 Πίλαθαο 5: Μεπίδιο ηων άμεζων ενιζσύζεων ζε γεωπγικό ειζόδημα ανά κπάηορ μέλορ ηηρ Δ.Δ Πίλαθαο 6: Πποηεινόμενη καηανομή ενιζσύζεων ζηα κπάηη μέλη για ηο διάζηημα 2014-2019 Πίλαθαο 7: Μέγεθορ σπηζιμοποιούμενηρ γεωπγικήρ έκηαζηρ καηά ηο 2010 ζε ζσέζη με εκείνη ηος 2003. Πίλαθαο 8: Απαζσολούμενοι ζηον αγποηικό ηομέα. Πίλαθαο 9: Γεωπγικέρ Δκμεηαλλεύζειρ Πίλαθαο 10: Οικονομικοί λογαπιαζμοί για ηη γεωπγία (αξίερ ζε ηπέσοςζερ ηιμέρ παπαγωγού). Πίλαθαο 11: Καηηγοπίερ παπαγωγήρ (Μέζορ όπορ 2007-2011). Πίλαθαο 12: Καηηγοπίερ παπαγωγήρ (Μέζορ όπορ 2008-2012). 5

ΔΤΥΑΡΗΣΗΔ Θα ήζεια λα εθθξάζσ ηηο επραξηζηίεο κνπ ζηνλ θ. Γξ. Μάκαιε δπλαηφηεηα πνπ κνπ έδσζε λα πξαγκαηνπνηήζσ ηελ πηπρηαθή κνπ εξγαζία. ππξίδσλα γηα ηελ Θα ήζεια λα επραξηζηήζσ αθφκα, φινπο ηνπ θαζεγεηέο ηνπ Σερλνινγηθνχ Δθπαηδεπηηθνχ Ηδξχκαηνο Αλαηνιηθήο Μαθεδνλίαο Θξάθεο γηα ηηο πνιχηηκεο γλψζεηο πνπ κνπ πξνζέθεξαλ φια απηά ηα ρξφληα. Δπηπιένλ, ζέισ λα εθθξάζσ έλα ηεξάζηην επραξηζηψ ζηελ νηθνγέλεηα κνπ, γηα ηελ ζηήξημε θαη ηελ εκπηζηνζχλε πνπ κνπ έδεημε φια απηά ηα ρξφληα ησλ ζπνπδψλ κνπ. Πέξαλ φκσο απφ ηελ πνιχηηκε απηή ζηήξημε, κνπ έδσζαλ φια ηα εθφδηα ψζηε λα γίλσ έλαο ζσζηφο άλζξσπνο θαη απηφ είλαη θάηη πνπ δελ καζαίλεηαη, αιιά κεηαδίδεηαη. Σέινο, ζα ήζεια λα πσ έλα κεγάιν επραξηζηψ ζε φινπο φζνπο κε βνήζεζαλ ζηελ πξαγκαηνπνίεζε ηεο πηπρηαθήο κνπ εθηφο απφ ηνλ θαζεγεηή κνπ θχξην Μάκαιε. Απηνί είλαη: Ο θχξηνο Μαπξίδεο Νηθφιανο (πξφεδξνο Οκάδαο Παξαγσγψλ χκβνιν ) Ζ θπξία Υαηδεδεκεηξίνπ Αηθαηεξίλε (πξφεδξνο Δ.Α.. Γξάκαο) Ο θχξηνο Λεπίδαο Κσλζηαληίλνο (πξφεδξνο Δ.Α.. Καβάιαο) Ο θχξηνο Καξθάηδαινο Αλαζηάζηνο (πξφεδξνο Α.. Υξπζνχπνιεο Νέζηνο ) 6

1. ΔΗΑΓΧΓΖ Ζ ελίζρπζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο ηεο ειιεληθήο γεσξγίαο παξακέλεη θξίζηκν δήηεκα, κηα θαη ην δηαπηζησκέλν έιιεηκκά ηεο απνηειεί ηελ Αρίιιεην πηέξλα ηνπ αγξνηηθνχ ηνκέα. Ζ γεσξγία βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ησλ πξνθιήζεσλ ηεο θνηλσλίαο καο. Δμίζνπ ζεκαληηθή, φκσο, είλαη θαη ε πξφθιεζε ηεο έιιεηςεο θπζηθψλ πφξσλ ηνπο νπνίνπο πξέπεη λα ρξεζηκνπνηνχκε κε ζεβαζκφ θαη ππεπζπλφηεηα απέλαληη ζηηο κειινληηθέο γεληέο. Σέινο, είλαη ε εδαθηθή πξφθιεζε θαη ε αλάγθε δηαηήξεζεο ηεο ζπλέρεηαο, ζηα εδάθε καο, ελφο ζεκαληηθνχ ηνκέα γηα ηελ βησζηκφηεηα ηεο αγξνηηθήο καο νηθνλνκίαο, ησλ ξηδψλ θαη ηεο θιεξνλνκηάο καο-ηεο γεσξγίαο. Ζ πξνζέγγηζε ηνπ δεηήκαηνο απηνχ ζπλήζσο ζπλδέεηαη κε ηα γλσζηά δηαξζξσηηθά πξνβιήκαηα, φπσο ε γήξαλζε ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ, ν κηθξφο θαη πνιπηεκαρηζκέλνο θιήξνο, νη ειιείςεηο ζηηο ππνδνκέο θαη κε άιιεο επηκέξνπο πζηεξήζεηο. Κξίλεηαη σζηφζν αλαγθαίν λα ηνληζηεί φηη ε ελίζρπζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο νθείιεηαη, θπξίσο, λα βαζηζηεί ζηελ επηρεηξεκαηηθή αλάπηπμε ηνπ ηνκέα. ηε ζπγθέληξσζε ηεο πξνζθνξάο ζε πνηνηηθά, ηππνπνηεκέλα θαη πηζηνπνηεκέλα αγξνηηθά πξντφληα, πνπ βξίζθνπλ δηέμνδν ζηελ εγρψξηα, ηελ επξσπατθή, αιιά θαη ηε δηεζλή αγνξά. Ζ επηρεηξεκαηηθή απηή δξαζηεξηφηεηα, πνπ ζηα πεξηζζφηεξα θξάηε κέιε ηεο Δ.Δ. αλήθεη, νπζηαζηηθά, ζηηο αγξνηηθέο ζπλεηαηξηζηηθέο επηρεηξήζεηο, ζηε ρψξα καο βξίζθεηαη ζε θζίλνπζα πνξεία. Οη αγξνηηθνί ζπλεηαηξηζκνί, παξά ηελ πζηέξεζε θαη ηα πξνβιήκαηά ηνπο, απνηεινχλ ζήκεξα, ζε ηνπηθφ θαη πεξηθεξεηαθφ επίπεδν, ηελ θπξίαξρε κνξθή ζηήξημεο ησλ αγξνηψλ. Ωζηφζν, ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο, ε δνκή, ε νξγάλσζε θαη ε ιεηηνπξγία ηνπο δελ αληαπνθξίλεηαη ζηηο πξνθιήζεηο θαη απαηηήζεηο πνπ έρνπλ δηακνξθσζεί θαη γεληθά δελ δηαζθαιίδεηαη ε πξννπηηθή ζηήξημεο ηνπ αγξνηηθνχ εηζνδήκαηνο κε ηελ παξνπζία θαη ηε δξάζε ηνπο ζηελ αγνξά. εκεηψλεηαη φηη ε άλνδνο ηνπ θφζηνπο παξαγσγήο ζηηο αγξνηηθέο εθκεηαιιεχζεηο θηλείηαη κε ππεξδηπιάζην ξπζκφ ζε ζρέζε κε ηηο ηηκέο δηάζεζεο ησλ πξντφλησλ ηνπο ζηελ αγνξά. Πξφθεηηαη γηα κηα κεγάιεο έθηαζεο κείσζε ηνπ αγξνηηθνχ εηζνδήκαηνο, πνπ κεγέζπλε ζεκαληηθά ηελ απφζηαζε πνπ ρσξίδεη ηελ ειιεληθή γεσξγία απφ εθείλε ησλ άιισλ ρσξψλ κειψλ ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο. Αλ θαη ππάξρνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο ζηε δηάξζξσζε ησλ αγξνηηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ κεηαμχ ησλ ρσξψλ κειψλ ηεο Δ.Δ. ζε ζρέζε θπξίσο κε εθείλεο ηεο βφξεηαο θαη ηεο θεληξηθήο Δπξψπεο, έλα ηδηαίηεξεο βαξχηεηαο αίηην ηεο δηαθνξάο απηήο ζπλδέεηαη κε ηελ χπαξμε ζηηο ρψξεο απηέο 7

αλαπηπγκέλνπ ζπλεηαηξηζηηθνχ θηλήκαηνο, ην νπνίν ζπγθεληξψλεη θαη δηαθηλεί ην κεγαιχηεξν κέξνο ησλ παξαγφκελσλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ, ζε ζεκείν κάιηζηα πνπ ζπρλά πξνθαινχληαη παξεκβάζεηο ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο πξνο ηνπο αγξνηηθνχο ζπλεηαηξηζκνχο, γηα θαηάρξεζε δεζπφδνπζαο ζέζεο ζηελ αγνξά. (Τπνπξγείν Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο θαη Σξνθίκσλ). Παξφια απηά, ζε ζηάδην αλαζπγθξφηεζεο θαίλεηαη πσο βξίζθεηαη ν πξσηνγελήο ηνκέαο ζηε ρψξα καο, αθνχ παξαηεξείηαη έλα πξσηφγλσξν ζθεληθφ αλάπηπμεο. Ζ ηάζε απηή δελ νθείιεηαη ζε θάπνηα πνιηηηθή βνχιεζε ή πιάλν αλάπηπμεο, αιιά πεξηζζφηεξν απνδίδεηαη ζηελ εκπηζηνζχλε ηνπ θφζκνπ ζηηο επελδπηηθέο επθαηξίεο πνπ πξνζθέξεη ν θιάδνο, ηδηαίηεξα ζε κηα πεξίνδν νηθνλνκηθήο χθεζεο. Ζ επηζηξνθή ζηε γεσξγία ζεσξείηαη δεδνκέλε, αθνχ επηβεβαηψλεηαη θαη απφ ηνπο νηθνλνκηθνχο δείθηεο, σζηφζν θαίλεηαη πσο ν δξφκνο ζα είλαη καθξχο θαη δχζθνινο γηα ηνπο «λένπο αγξφηεο», αθνχ ηα δνκηθά πξνβιήκαηα ηεο γεσξγίαο δελ δεκηνπξγνχλ ηηο πην θαηάιιειεο ζπλζήθεο αλάπηπμεο (Καηζέληνο, 2012). θνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη ε αλαγλψξηζε ησλ παξαγφλησλ πνπ επεξεάδνπλ ηελ αλάπηπμε ηεο αγξνηηθήο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ζηνλ ηνκέα ησλ γεσξγηθψλ ζπλεηαηξηζκψλ ζηελ Διιάδα θαη κέζσ ηεο αλάθακςεο πσο κπνξνχλ νη Έιιελεο αγξφηεο φρη κφλν λα πξνζπαζνχλ λα πνπιήζνπλ ηελ παξαγσγή ηνπο γηα λα επηβηψζνπλ, αιιά θαη λα εμειίζζνληαη κέζσ ησλ ζπλεηαηξηζκψλ ζε αγξφηεο επηρεηξεκαηίεο. ηελ παξνχζα εξγαζία, πεξηιακβάλνληαη θάπνηα γεληθά ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ηεο αγξνηηθήο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ζηνπο ζπλεηαηξηζκνχο, αλαθέξνληαη θαη αλαιχνληαη νη παξάγνληεο πνπ ηνπο επεξεάδνπλ θαη δηαπηζηψλεηαη ε αλάπηπμε ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ζηνλ ηνκέα ησλ γεσξγηθψλ ζπλεηαηξηζκψλ ζηελ Διιάδα. Σέινο, πεξηγξάθεηαη ε εξεπλεηηθή κεζνδνινγία πνπ ζα αθνινπζεζεί. 8

1.1 ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΚΖ ΑΝΑΚΟΠΖΖ 1.2 ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΓΔΧΡΓΗΑ Ο φξνο «γεσξγία» πεξηιακβάλεη ηελ ζπζζσξεκέλε θαη εμειηζζφκελε γλψζε θαη πξάμε ρεηξηζκνχ θπηψλ θαη δψσλ, ηεο ρισξίδαο θαη παλίδαο γεληθφηεξα, γηα παξαγσγή φρη κφλνλ πξσηνγελψλ πξντφλησλ, ηα νπνία, κε πξφζζεηεο ππεξεζίεο κεηαζπιιεθηηθνχ ρεηξηζκνχ ηνπο, θαζίζηαληαη πξντφληα δηαηξνθήο αλζξψπσλ θαη δψσλ, αιιά θαη δεκνζίσλ πεξηβαιινληηθψλ αγαζψλ, κε απμαλφκελε δήηεζε απφ ην ζχλνιν ηεο θνηλσλίαο (Βαθάθεο, 2012). H γεσξγία, κε ηελ επξεία έλλνηά ηεο, απνηειεί γεληθεπκέλε παξαγσγηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ αγξνηηθνχ ρψξνπ, νη επηκέξνπο πεξηνρέο ηνπ νπνίνπ έρνπλ νπζησδψο δηαθνξεηηθά πξνβιήκαηα θαη, σο ππνδνρείο αλαπηπμηαθψλ παξεκβάζεσλ, απαηηνχλ εηδηθνχο ρεηξηζκνχο (Βαθάθεο, 2007). Δπνκέλσο, ε «γεσξγία», απφ ηε θχζε ηεο είλαη παξαγσγηθή δξαζηεξηφηεηα πςεινχ βαζκνχ αβεβαηφηεηαο θαη, κε ηηο αλακελφκελεο επηπηψζεηο ηεο πηζαλνινγνχκελεο θιηκαηηθήο αιιαγήο θαη ιεηςπδξίαο, ζα θαηαζηεί θαη πςεινχ θηλδχλνπ. Σν γεγνλφο απηφ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ δηαηξνθηθφ θαη νηθνινγηθφ ηεο ξφιν, ηεθκεξηψλεη ηελ ππνρξέσζε ηεο πνιηηείαο γηα ζηνρεπκέλε πξνζηαζία ηεο θαη θαζηζηά ηελ εθπιήξσζε ηεο ππνρξέσζεο απηήο παξέκβαζε «Γεκνζίνπ πκθέξνληνο». Ζ παξέκβαζε απηή, γηα λα είλαη απνηειεζκαηηθή σο πξνο ην θφζηνο πνπ ζπλεπάγεηαη θαη σο πξνο ηα επηδησθφκελα απνηειέζκαηα, ρξεηάδεηαη ζρεδηαζκφ ζε βάζνο ρξφλνπ, ψζηε λα ππάξμεη φρη κφλνλ ζηξαηεγηθή θνηλήο απνδνρήο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ειιεληθήο γεσξγίαο, αιιά θαη ζπγθιίλνπζα ζηε ζηξαηεγηθή απηή ζεζκηθή, ηερληθή θαη νηθνλνκηθή ππνζηήξημε απφ ηελ πνιηηεία γηα ηελ εθαξκνγή ηεο ζε βάζνο ρξφλνπ (Βαθάθεο,2012). Ζ «γεσξγία», κε ηελ γεληθεπκέλε δηαζπνξά ηεο ζην θπζηθφ, νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ ηεο ππαίζξνπ, θαη κε ηελ αιιειεμάξηεζε ηεο κε φιεο ηηο άιιεο παξαγσγηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ αλαπηχζζνληαη εθεί, ζπληζηά πξνζδηνξηζηηθή κεηαβιεηή ηεο νηθνλνκηθήο, θνηλσληθήο θαη νηθνινγηθήο αλάπηπμεο θαη ηζνξξνπίαο ηεο ππαίζξνπ. Ωο εθ ηνχηνπ ε «χπαηζξνο», σο ν ππνδνρέαο ηεο «γεσξγίαο» θαη ε «γεσξγία» σο ε πνιπδηάζηαηε 9

ζπληζηψζα ηνπ νηθνζπζηήκαηνο, ηεο νηθνλνκίαο θαη ησλ ηνπηθψλ θνηλσληψλ ηεο ππαίζξνπ, αιιεινπξνζδηνξίδνληαη θαη, επνκέλσο, «δελ λνείηαη αλεπηπγκέλε χπαηζξνο ρσξίο αλεπηπγκέλε γεσξγία θαη, αληίζεηα, δελ κπνξεί λα ππάξμεη αλεπηπγκέλε γεσξγία ζε κε αλεπηπγκέλε χπαηζξν» (Βαθάθεο, 2012). Ζ γεσξγία έρεη κεγάιν βάξνο γηα ηελ ειιεληθή νηθνλνκία: ηφζν ζε εζληθφ επίπεδν (γηα ηε δηαηξνθηθή απηνδπλακία θαη ηηο εμαγσγέο) φζν θαη ζε πεξηθεξεηαθφ (γηα ηελ απαζρφιεζε, ηα νηθνγελεηαθά εηζνδήκαηα, ηηο επελδπηηθέο επθαηξίεο). Όκσο νη εμειίμεηο ζηα καθξννηθνλνκηθά κεγέζε ηνπ ηνκέα είλαη ηφζν δπζκελείο ψζηε δεκηνπξγνχλ αλεζπρίεο γηα ηηο πξννπηηθέο ηνπ. Ηδίσο ε πνξεία ησλ πξαγκαηηθψλ ηηκψλ παξαγσγνχ είλαη ηφζν πησηηθή, ψζηε φια ηα θξίζηκα κεγέζε λα έρνπλ αξλεηηθή εμέιημε. Ωο ζπλέπεηα, πξνθχπηνπλ αλαδηαξζξψζεηο ζηηο εθκεηαιιεχζεηο κε πνισηηθή θαηεχζπλζε, αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ ησλ πνιχ κηθξψλ κνλάδσλ θαη ζπξξίθλσζε ησλ κεζαίσλ κεγεζψλ. Καηά κέζν φξν εκθαλίδεηαη κεγαιχηεξε ε ζπκκεηνρή ησλ εκθαλψλ δαπαλψλ (γηα κε ηδηφθηεηνπο ζπληειεζηέο θαη εηζξνέο), πξάγκα πνπ ζεκαίλεη κεγαιχηεξε επαηζζεζία ζηηο ζπλζήθεο παξαγσγήο θαη δηάζεζεο. Τπφ ην λέν θαζεζηψο, πνπ ειαηηψλεη δξαζηηθά ηελ ζηήξημε ηεο παξαγσγήο, ν θίλδπλνο ζπξξίθλσζεο δελ κπνξεί λα αγλνεζεί (Παράθεο, 2006). Ο αγξνηηθφο ηνκέαο ήηαλ απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ηφζν γηα ηελ εζληθή νηθνλνκία φζν θαη γηα ηελ θνηλσλία ζηε ρψξα καο. Ζ Διιάδα ζηεξίρηεθε ζηε γεσξγία θαη εμαθνινπζεί ζε αξθεηφ βαζκφ λα ζηεξίδεηαη ζε απηή. Ωζηφζν ε Διιεληθή γεσξγία ραξαθηεξίδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ θαηαζηάζεηο ή θαη εμειίμεηο πνπ ππνζεθεχνπλ ην κέιινλ ηεο. Αλ θαη πέξαζε έλαο αηψλαο απφ ηελ ειιεληθή αγξνηηθή επαλάζηαζε ε ειιεληθή αγξνηηθή νηθνλνκία δείρλεη λα κελ έρεη ιχζεη ηα πξνβιήκαηα δηαξζξσηηθνχ θαη νηθνλνκηθνχ ραξαθηήξα πνπ ηελ ραξαθηεξίδνπλ (ηακαηφπνπινο, 2012). Ο αγξνηηθφο ηνκέαο θαηέρεη πεξίνπηε ζέζε σο ηξνθνδφηεο πξψησλ πιψλ, εθ' φζνλ παξάγεη ην 13,8% ηεο ζπλνιηθήο αμίαο ησλ εγρσξίσλ θαη ελδηάκεζσλ εηζξνψλ πνπ ρξεζηκνπνηεί ην παξαγσγηθφ ζχζηεκα ηεο ρψξαο». Ο ζπγθεθξηκέλνο δείθηεο είλαη ζρεδφλ δηπιάζηνο απφ ηελ πνζνζηηαία ζπκκεηνρή ηνπ αγξνηηθνχ ηνκέα ζην ΑΔΠ. Ζ ππνηίκεζε ηεο ζεκαζίαο ηνπ εθδειψλεηαη επίζεο θαη ζηηο εμσηεξηθέο ζπλαιιαγέο, φπνπ παξαηεξείηαη δηαρξνληθά αχμεζε ηνπ εκπνξηθνχ ειιείκκαηνο αγξνηηθψλ πξντφλησλ θαη αληίζηνηρα πεγή ηξνθνδφηεζεο ηνπ 10

ρξένπο (δεκφζηνπ θαη ηδησηηθνχ). Αλ ιάβνπκε ππ' φςε φηη ε αμία εηζαγσγψλ θηελνηξνθηθψλ πξντφλησλ θπξίσο απφ βφξεηεο ρψξεο ηεο ΔΔ, είλαη πεξίπνπ ζην ίδην χςνο ηεο αμίαο εηζαγσγψλ πεηξειαίνπ, γίλεηαη αληηιεπηή ε έθηαζε ηνπ πξνβιήκαηνο (Νηθνιατδεο, 2010). Ζ Διιάδα, ραξαθηεξίδεηαη σο κία ρψξα θαζαξά γεσξγηθή, ιακβάλνληαο ππφςε ην γεγνλφο φηη ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ εδάθνπο θαη ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ήηαλ αλέθαζελ γεσξγηθφ. Ζ είζνδνο ηεο ρψξαο ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε, είρε σο απνηέιεζκα ηελ αιινίσζε ζε έλα βαζκφ ηνπ αγξνηηθνχ επαγγέικαηνο. Ηδηαίηεξα γηα ηελ ειιεληθή γεσξγία, απηφ νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ζηα πιαίζηα ηεο ΚΑΠ, νη Έιιελεο γεσξγνί αξθέζηεθαλ λα ιακβάλνπλ ηηο θνηλνηηθέο επηδνηήζεηο (Καξαληθφιαο, 2012). Ζ δξαζηηθή βειηίσζε ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο θαη ηεο παξαγσγηθφηεηαο παξακέλνπλ νη βαζηθέο πξνθιήζεηο γηα ην κέιινλ ηεο ειιεληθήο γεσξγίαο. Κη απηφ γηαηί θαζνξίδνπλ ηελ ηθαλφηεηα δηείζδπζήο ηεο ζηε δηεζλή αγνξά. Δπεηδή, φκσο, νη ηηκέο παξαγσγνχ γεληθά ζα ζηαζεξνπνηεζνχλ θαη ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ειαθξψο ζα κεησζνχλ, πξνβιέπεηαη ζπξξίθλσζε ζε πνιιά γεσξγηθά πξντφληα αλ δελ βειηησζνχλ δξαζηηθά νη παξαγσγηθέο δνκέο ηεο ειιεληθήο γεσξγίαο θη αλ δελ εθζπγρξνληζηνχλ φινη νη άιινη παξάγνληεο πνπ εκπιέθνληαη ζηελ παξαγσγή θαη ηελ εκπνξία ησλ γεσξγηθψλ πξντφλησλ. Απφ ηα πην πάλσ ζπλάγεηαη φηη ν γεσξγηθφο ηνκέαο ηεο Διιάδαο βξίζθεηαη ζε νξηαθφ ζεκείν επηβίσζεο. Ζ αλάιεςε, θαηά ζπλέπεηα, πξσηνβνπιίαο πνπ ζα αμηνπνηήζεη φιεο ηηο παξαγσγηθέο ηθαλφηεηέο ηνπ θαη ζα αλαδείμεη ηα πνηνηηθά ζηνηρεία ησλ πξντφλησλ, είλαη αλάγθε επηβίσζεο. Ζ θχξηα πξφθιεζε κε ηελ νπνία βξίζθεηαη αληηκέησπε ε ειιεληθή γεσξγία ζήκεξα είλαη ε αληαγσληζηηθφηεηα. Σα επίπεδα ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο θαη παξαγσγηθφηεηαο ηεο ειιεληθήο γεσξγίαο είλαη αξθεηά ρακειά ζε ζρέζε κε ηα αληίζηνηρα ησλ αλαπηπγκέλσλ ρσξψλ ηεο ΔΔ. Ζ εμηζνξξφπεζε είλαη ζέκα επηβίσζεο γηα ηελ ειιεληθή γεσξγία. Ζ ζρεδίαζε πξνγξάκκαηνο αλάπηπμεο θαη ε πινπνίεζή ηνπ απαηηεί ηελ χπαξμε κηαο ηθαλήο, επέιηθηεο θαη απνηειεζκαηηθήο δεκφζηαο δηνίθεζεο θαη κηαο ζχγρξνλεο γεσξγηθήο έξεπλαο. Ζ ειιεληθή δεκφζηα δηνίθεζε δελ κπφξεζε κέρξη ζήκεξα λα δηαδξακαηίζεη έλαλ επηηειηθφ θαη θαζνδεγεηηθφ ξφιν. Απελαληίαο, ηα πξνβιήκαηά ηεο δηαρχζεθαλ ζηνλ αγξνηηθφ ρψξν, κε απνηέιεζκα ην αγξνηηθφ πξφβιεκα λα γίλεη πεξηζζφηεξν πεξίπινθν θαη δπζεπίιπην. Τπάξρνπλ πνιιά νξγαλσηηθά ζρήκαηα αλάπηπμεο ησλ δεκφζησλ γεσξγηθψλ ππεξεζηψλ. Σν παξάδεηγκα ηεο Γαλίαο, φπνπ π.ρ. ην Τπνπξγείν Γεσξγίαο παίδεη ξφιν επηηειηθφ θαη θαζνδεγεηηθφ κε 100 κφλν ζηειέρεγεσηερληθνχο θαη φινπο ηνπο άιινπο απνθεληξσκέλνπο ζηνπο ππφινηπνπο γεσξγηθνχο 11

θνξείο ηδησηηθνχ θαη δεκνζίνπ δηθαίνπ θαη ζηα ηλζηηηνχηα γεσξγηθήο έξεπλαο, θαίλεηαη φηη ηαηξηάδεη θαη ζηελ ειιεληθή πεξίπησζε, κηαο θαη δηαθξίλεηαη γηα ηελ επειημία θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηά ηνπ. Όπσο πξναλαθέξζεθε, ε ειιεληθή γεσξγία δηαζέηεη, αλακθίβνια, θπζηθφ ζπγθξηηηθφ πιενλέθηεκα γηα ηελ παξαγσγή πιεηάδαο θπηηθψλ θαη δσηθψλ πξντφλησλ. Τζηεξεί, φκσο, ζην ηερλεηφ ζπγθξηηηθφ πιενλέθηεκα (Καξαληθφιαο, 2012). Ζ ειιεληθή γεσξγία κπνξεί θαη πξέπεη λα απνηειέζεη ην θιεηδί γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θξίζεο, κε ηελ πηνζέηεζε, ελφο λένπ, θαηάιιεινπ, κνληέινπ αλάπηπμεο (Κπξηαθνχ, 2013). 12

2. ΣΗ ΔΗΝΑΗ ΔΠΗΥΔΗΡΖΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ Ωο επηρεηξεκαηηθφηεηα κπνξεί λα ζεσξεζεί ε ζχιιεςε θαη ε εθηέιεζε κηαο ηδέαο, ε νπνία κπνξεί λα επηθέξεη θάπνηα πξνζηηζέκελε αμία (π.ρ. γηα ηελ θνηλσλία, ηελ αγνξά), κε ηελ αθηέξσζε ηνπ απαξαίηεηνπ ρξφλνπ, ηελ θαηαβνιή αλάινγεο πξνζπάζεηαο, ηελ αλάιεςε ησλ ζπλνδεπηηθψλ νηθνλνκηθψλ, ςπρνινγηθψλ θαη θνηλσληθψλ θηλδχλσλ θαη ηε δηαρείξηζε ησλ αληίζηνηρσλ εθξνψλ. ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, ε ηδέα πξνθχπηεη κέζσ ηεο αλαγλψξηζεο θαη ηεο δηάζεζεο γηα νηθνλνκηθή εθκεηάιιεπζε, θαηά ηξφπν παξαγσγηθφ, επθαηξηψλ πνπ αλαδεηθλχνληαη απφ κηα θαηάζηαζε ή ζπγθπξία. Δμάιινπ, επηρεηξεκαηηθφηεηα είλαη ε πξνζπάζεηα κεηαηξνπήο κηαο πξσηνβνπιίαο ζε απνηέιεζκα θαη απφ απηή ηε δηαδηθαζία λα πξνθχςεη, ζπλ ηνηο άιινηο θαη φρη απαξαίηεηα, νηθνλνκηθφ θέξδνο (Καθαξνχρα, 2008). Ζ ζεσξία ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ελλνεί σο αλάπηπμε ηε δηεχξπλζε ηνπ θάζκαηνο δξαζηεξηνηήησλ θαη ηνπο λένπο ζπλδπαζκνχο απηψλ. Δπλνεί ηε δεκηνπξγία ελφο θαηάιιεινπ επηρεηξεκαηηθνχ «νηθνινγηθνχ» πεξηβάιινληνο γηα ηε ιεηηνπξγία κεγάιεο πνηθηιίαο επηρεηξήζεσλ θαη ηθαλνπνίεζεο πνιππνίθηισλ αλαγθψλ ησλ θαηαλαισηψλ. Δίλαη κηα ζεσξία ζεκαληηθή γηα ηελ αλάπηπμε πνιιαπιψλ θαη ελαιιαθηηθψλ δξαζηεξηνηήησλ (δηαθνξνπνίεζεο) ζηνλ αγξνηηθφ ρψξν, θαη ε πξφζβαζε ζε βάζε δεδνκέλσλ (νηθνλνκηθψλ, θνηλσληθψλ, πνιηηηθψλ, ηερληθψλ ζε ηνπηθφ, εζληθφ θαη δηεζλέο επίπεδν) θαη ε ζπλερήο πιεξνθφξεζε επί ησλ ζρεηηθψλ εμειίμεσλ είλαη απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ επίηεπμε κηαο βηψζηκεο δηαθνξνπνίεζεο (Κνχηζνπ, θαη Νηθνιάνπ, 2007). χκθσλα θαη κε ηνλ Timmons (2007), ε επηρεηξεκαηηθφηεηα είλαη επίζεο, κηα δηαδηθαζία δεκηνπξγίαο ή ε ζχιιεςε κηαο επθαηξίαο θαη ε επηδίσμε εθκεηάιιεπζήο ηεο, αλεμάξηεηα απφ ηνλ έιεγρν, ή ηελ θαηνρή ησλ κέζσλ πινπνίεζήο ηεο (Timmons, θαη Spinelli, 2007). Ζ επηρεηξεκαηηθφηεηα νξίδεηαη αλάινγα κε ηελ νπηηθή (νηθνλνκηθή ή δηνηθεηηθή) πνπ ηε βιέπεη θαλείο, φπσο π.ρ. νη Hebert & Link (1989) πνπ απφ νηθνλνκηθήο ζθνπηάο ζεσξνχλ φηη επηρεηξεκαηίαο είλαη εθείλνο πνπ αλαιακβάλεη ηνλ θίλδπλν θαη παίξλεη απνθάζεηο πνπ επεξεάδνπλ ηελ θαηαλνκή, ηνλ ηχπν, ηε ρξήζε ησλ αγαζψλ, ησλ πφξσλ, ή ησλ επηρεηξήζεσλ (Hebert, θαη Link, 1989). Ο Shailer πηνζεηεί ηελ άπνςε φηη ε επηρεηξεκαηηθφηεηα είλαη δηαδηθαζία θαη αλαθέξεηαη ζε έλα ζηάδην θαηά ην νπνίν ε εηαηξεία δηνηθείηαη απφ ηνλ ηδηνθηήηε-κάλαηδεξ (Deakins, θαη Freel, 2007). Ζ έλλνηα ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο σο δηαδηθαζία έρεη, επίζεο, ηνληζηεί απφ ηνπο Stevenson θαη Jarillo, νη νπνίνη πξνηείλνπλ φηη: 13

«επηρεηξεκαηηθφηεηα είλαη κηα δηαδηθαζία κε ηελ νπνία ηα άηνκα αλαδεηνχλ επθαηξίεο αλεμάξηεηα απφ ηνπο πφξνπο πνπ ειέγρνπλ». Οη Stevenson θαη Jarillo εχζηνρα ζεκεηψλνπλ φηη, ελψ νη νηθνλνκνιφγνη πξνζεγγίδνπλ ηελ επηρεηξεκαηηθφηεηα επηθεληξψλνληαο ζην ηη ζπκβαίλεη φηαλ δξνπλ νη επηρεηξεκαηίεο ή ζηα απνηειέζκαηα θαη ζηηο επηπηψζεηο ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο, νη ίδηνη πξνζεγγίδνπλ ηα ςπρνινγηθά ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο, ή κειεηνχλ ηελ επηρεηξεκαηηθή δηνίθεζε (Deakins, θαη Freel, 2007). Καηά ηνλ Kirzner, επηρεηξεκαηίαο είλαη θάπνηνο ν νπνίνο βξίζθεηαη ζε επηθπιαθή γηα λα εληνπίζεη επηθεξδείο επθαηξίεο ζπλαιιαγήο. Έρεη ηελ ηθαλφηεηα λα εληνπίδεη ηνπο πξνκεζεπηέο θαη ηνπο πειάηεο θαη λα δξα σο δηακεζνιαβεηήο. Όηαλ ην πξντφλ ή ε ππεξεζία έρνπλ ήδε πξνζθεξζεί θαη ε επθαηξία θαληάδεη απηνλφεηε, ρξεηάδεηαη θάπνηνο κε πξφζζεηε γλψζε γηα λα ηελ αλαγλσξίζεη θαη λα ηελ εθκεηαιιεπηεί. Ο ξφινο ηεο πιεξνθφξεζεο ζηελ αγνξά είλαη ζεκαληηθφο γηα ηνλ θαηά Kirzner επηρεηξεκαηία (Deakins, θαη Freel, 2007). Καηά ηνπο Shane θαη Venkataraman (2000), ν νξηζκφο ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ζηε βάζε ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ δπλεηηθνχ επηρεηξεκαηία θαη ηεο απνηειεζκαηηθφηεηάο ηνπ, πεξηνξίδεη ην εχξνο ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ε νπνία πξνζδηνξίδεηαη απφ έλα πιέγκα ζρέζεσλ κεηαμχ ησλ πθηζηάκελσλ επθαηξηψλ ηεο αγνξάο θαη ηεο επηρεηξεκαηηθήο δεηλφηεηαο ηνπ αηφκνπ. Έηζη ν ηνκέαο ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο «πεξηιακβάλεη ηελ έξεπλα θαη ηηο πεγέο επθαηξηψλ, ηηο δηαδηθαζίεο αλαθάιπςεο, εθηίκεζεο, θαη εθκεηάιιεπζεο επθαηξηψλ, θαη ην ζχλνιν ησλ αηφκσλ πνπ αλαθαιχπηνπλ, αμηνινγνχλ, θαη εθκεηαιιεχνληαη ηηο επθαηξίεο». Όπσο δελ παξάγνπλ φιεο νη επθαηξίεο θέξδε, θαηά ηνλ ίδην ηξφπν δελ είλαη φινη νη νηθνλνκηθνί ηνκείο εμίζνπ επηθεξδείο. «Αλ έλαο ηπραίνο επηρεηξεκαηίαο μεθηλνχζε κηα επηρείξεζε ζε ζπγθεθξηκέλεο δξαζηεξηφηεηεο θαη φρη ζε άιιεο, απηφ ην άηνκν ζα ήηαλ πνιχ πηζαλφ λα έρεη κηα ηαρχηαηα αλαπηπζζφκελε ηδησηηθή ή δεκφζηα εηαηξεία» (Shane, θαη Venkataraman, 2000). 14

2.1 ΑΓΡΟΣΗΚΖ ΔΠΗΥΔΗΡΖΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ Ζ αγξνηηθή επηρεηξεκαηηθφηεηα εκθαλίδεηαη ζε νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά ππνβαζκηζκέλεο πεξηνρέο κε αλεπαξθείο ππνδνκέο, νηθνλνκηθή ζηαζηκφηεηα, ρακειά επίπεδα εθπαίδεπζεο, εξγαδνκέλσλ ρακειήο εηδίθεπζεο, κε ρακειά εηζνδήκαηα, θαη κηα θνπιηνχξα πνπ δελ ππνζηεξίδεη ηελ επηρεηξεκαηηθφηεηα (Kulawczuk, 1998). ήκεξα, φζν πνηέ άιινηε, ζα πξέπεη λα αθήζνπκε θαηά κέξνο ηε γεσξγία ηνπ ρζεο θαη λα πξνρσξήζνπκε ζηε γεσξγία ηνπ αχξην, κέζα απφ έλα επαλαπξνζαλαηνιηζκφ ηνπ παξαγσγηθνχ ηεο κνληέινπ, απφ ηελ θαηεχζπλζε ηεο παξαγσγήο, ζηελ θαηεχζπλζε ηεο πνηνηηθήο παξαγσγήο θαη ηεο δηάζεζεο κέζα απφ κηα λέα αγξνηηθή επηρεηξεκαηηθφηεηα. Γηα λα γίλεη ε αγξνηηθή επηρεηξεκαηηθφηεηα ην φρεκα αγξνηηθήο αλάπηπμεο, απαηηείηαη ζρεδηαζκφο θαη πινπνίεζε ζηνρεπκέλσλ θαηάιιεισλ πξνγξακκάησλ, αθελφο θαηάξηηζεο θαη πιεξνθφξεζεο θαη αθεηέξνπ αγξνηηθήο αλάπηπμεο, πνπ ζα ιακβάλνπλ ππ' φςε ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηφζν ηνπ πιεζπζκνχ-ζηφρνπ φζν θαη ηεο πεξηνρήο εθαξκνγήο (Kulawczuk, 1998). Ζ αγξνηηθή δξαζηεξηφηεηα απνθηά φιν θαη πην έληνλα ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο επηρεηξεκαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο ησλ άιισλ ηνκέσλ ηεο νηθνλνκίαο. Οη αιιαγέο ζηελ ηερλνινγία (κεραλήκαηα, θπηνθάξκαθα, ιηπάζκαηα, γελεηηθφ πιηθφ θ.ι.π.), ε κεησκέλε θξαηηθή πξνζηαζία, ε αζηάζεηα ησλ αγνξψλ, νδεγνχλ ζηελ αλάγθε γηα έλα λέν πξνθίι αγξφηε πνπ πξέπεη λα δηαζέηεη φρη κφλν ηερληθέο δεμηφηεηεο αιιά ηαπηφρξνλα νξγαλσηηθέο, δηαρεηξηζηηθέο θαη δηνηθεηηθέο (management) ηθαλφηεηεο, θαη ηδηφηεηεο πνπ πξνζεγγίδνπλ ηνλ επηρεηξεκαηηθφ ηξφπν άζθεζεο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο (Υαζζίδ, et all, 2001). Δίλαη θαλεξφ φηη ελψ θαη ζηηο ζηνηρεησδψο νξγαλσκέλεο αγξνηηθέο εθκεηαιιεχζεηο απαζρνινχληαη άηνκα κε εμαξηεκέλε ζρέζε εξγαζίαο, ν «αγξφηεο» ζηελ παξαδνζηαθή θαηάζηαζε θαη ηεο πην απιήο εθκεηάιιεπζεο δηαζέηεη, ηνπιάρηζηνλ, φια ηα γλσξίζκαηα «επηρεηξεκαηία». Δηδηθφηεξα: Αλαιακβάλεη, θαη εμνρήλ απηφο θηλδχλνπο, κηα θαη νη αβεβαηφηεηεο γηα θιηκαηνινγηθέο ζπλζήθεο θαη άιινπο απξφβιεπηνπο παξάγνληεο πνπ επεξεάδνπλ ηηο απνδφζεηο ησλ θαιιηεξγεηψλ, είλαη ηδηαίηεξα έληνλεο. 15

Δίλαη, ηππηθά ηνπιάρηζηνλ, αξκφδηνο λα δηακνξθψλεη απνθάζεηο θαη λα νξγαλψλεη θαη λα ζπληνλίδεη ηνπο ζπληειεζηέο παξαγσγήο νη νπνίνη ζπλεξγάδνληαη γηα επίηεπμε ηνπ πξντφληνο. Καηά πεξίπησζε, ππνηίζεηαη φηη δελ είλαη αδηάθνξνο ζηηο λέεο επθαηξίεο βειηίσζεο ηνπ νηθνλνκηθνχ απνηειέζκαηνο ηεο εθκεηάιιεπζεο. Σέινο, είλαη ν ηειηθφο απνδέθηεο ηνπ θφζηνπο θαη ηνπ νθέινπο απφ ηελ θαηάιεμε ηεο θαιιηεξγεηηθήο ηνπ δξαζηεξηφηεηαο. ηελ πξάμε βέβαηα θαη κε πιαίζην αλαθνξάο ηνλ ειιεληθφ αγξνηηθφ ηνκέα θαη ηνπο θνξείο πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζε απηφλ, νη αγξφηεο, άζρεηα απφ ην βαζκφ ηαχηηζεο ηεο πξαγκαηηθήο ηνπο ζπκπεξηθνξάο κε ηα ζηνηρεία «επηρεηξεκαηηθήο ζπκπεξηθνξάο» πνπ αλαθέξζεθαλ, απνδέρεηαη ζε πνιιέο κάιηζηα πεξηπηψζεηο θαη επηδηψθεη ηνλ επηκεξηζκφ ηνπ νθέινπο, αιιά θπξίσο ηνπ πηζαλνχ θφζηνπο, ζε πνιινχο άιινπο θνξείο, αξρήο γελνκέλεο απφ ην θξάηνο, ηνπο ρξεκαηνδνηηθνχο θνξείο, ηνπο θνξείο ηερληθήο ζηήξημεο, ηνπο κεζνιαβεηέο γηα ηελ πξνψζεζε ηεο παξαγσγήο ζηηο αγνξέο θιπ. (Υαζζίδ, et all., 2001). Οη φξνη ζπλεξγαζίαο ηνπ κε ηνπο θνξείο απηνχο δελ είλαη πάληα ειεγρφκελνη, ζρεδφλ πάληα ηνπο απνδέρεηαη σο δεδνκέλνπο, δελ δηαζέηεη ηε γλψζε ή θαη ηε δηάζεζε λα ηνπο ακθηζβεηήζεη (Υαζζίδ, et all., 2001). Καη είλαη απηή αθξηβψο «ε κεηνλεθηηθφηεηά ηνπ ζηε δηαπξαγκάηεπζε» πνπ ηνπ ζηεξεί ηελ νπζία ηεο επηρεηξεκαηηθήο αξκνδηφηεηαο θαη επζχλεο θαη φρη ην γεγνλφο φηη, εθ ησλ πξαγκάησλ, είλαη ππνρξεσκέλνο λα ζπλεξγαζηεί καδί ηνπο. Με ην ζθεπηηθφ πνπ απφ ηα παξαπάλσ ζρφιηα δηακνξθψλεηαη, δελ ππάξρεη ζέκα δηαρσξηζκνχ αγξνηψλ επηρεηξεκαηηψλ. Σν ζέκα εζηηάδεηαη ζηε δηακφξθσζε κηαο «θιίκαθαο επηρεηξεκαηηθφηεηαο» θαη εληνπηζκνχ ηνπ επηπέδνπ ζηελ θιίκαθα απηή, ζην νπνίν ηνπνζεηείηαη ν αγξφηεο επηρεηξεκαηίαο. ηα επίπεδα απηά είλαη εθηθηή ε κεηαθίλεζε, ζε ζπλάξηεζε κε ηνλ ρξφλν θαη ηελ εμέιημε (αλάπηπμε) ηνπ ηνκέα θαη ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ησλ αγξνηψλ. Σα δηαδνρηθά αλψηεξα επίπεδα δηαθέξνπλ κεηαμχ ηνπο, σο πξνο ηνλ βαζκφ αλάιεςεο απφ ηνλ αγξφηε νπζηαζηηθήο «επηρεηξεκαηηθήο αξκνδηφηεηαο» (entrepreneurial authority). Παξάιιεια κε ηελ αλαβάζκηζε ηεο αξκνδηφηεηαο απηήο, αλακέλεηαη φηη ζα απμάλεηαη θαη ε πεξηπινθφηεηα ησλ απνθάζεσλ ηηο νπνίεο ν αγξφηεο ππεχζπλα ζα πξέπεη πιένλ λα ιάβεη (Υαζζίδ, et all., 2001). 16

2.2 Ζ ΔΠΗΥΔΗΡΖΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ ΣΟΝ ΠΡΧΣΟΓΔΝΖ ΣΟΜΔΑ Ο ξφινο ηνπ πξσηνγελνχο ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο παξακέλεη πνιχ ζεκαληηθφο γηα ηε ρψξα καο ηφζν ζε νηθνλνκηθνχο φξνπο, ιφγσ ηνπ γεγνλφηνο φηη παξακέλεη πςειή ε ζπλεηζθνξά ηνπ ζην πξντφλ ηεο ρψξαο θαη ζην εμσηεξηθφ εκπφξην, φζν θαη ζε θνηλσληθνχο φξνπο ιφγσ ηνπ κεγάινπ αξηζκνχ ησλ απαζρνινπκέλσλ ζηνλ πξσηνγελή ηνκέα (Υαζζίδ, et all, 2001). Σα ηειεπηαία ρξφληα αλ θαη παξαηεξείηαη κηα κείσζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ πξσηνγελνχο ηνκέα ζην ΑΔΠ, εληνχηνηο εμαθνινπζεί λα είλαη ην πςειφηεξν ζηελ Δ.Δ. θαη κάιηζηα λα απμάλεη ηελ παξαγσγηθφηεηά ηνπ πιεζηάδνληαο ην κέζν φξν ηεο νηθνλνκίαο (Υαζζίδ, et all, 2001). Ο αγξνηηθφο ηνκέαο ζπληζηά παξαγσγηθή δξαζηεξηφηεηα ε νπνία ζπκβάιιεη ζεκαληηθά ζηελ νηθνλνκία, ηελ πεξηθεξεηαθή αλάπηπμε, ηελ θνηλσληθή ζπλνρή θαη ηε δηαηξνθή ηνπ πιεζπζκνχ. Θα πξέπεη δε λα εμαζθαιίδεη ηελ πνηφηεηα θαη ηελ πγηεηλή ησλ ηξνθίκσλ θαη ηελ πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο ζε θάζε ρψξα. ηελ Διιάδα εηδηθφηεξα, είλαη έλαο ηνκέαο κε κεγάια πεξηζψξηα αλάπηπμεο, αθνχ ε ρψξα καο θαηέρεη ζεκαληηθά ζπγθξηηηθά πιενλεθηήκαηα γηα ηελ αλάπηπμή ηνπ (Alpha Bank, 2009). Δίλαη ν πξσηνγελήο ηνκέαο παξαγσγήο κηα δηέμνδνο ζηηο κέξεο καο ή είλαη απιά ε θπξίαξρε ηάζε (ή ε κφδα ) πνπ απνξξέεη απφ ηελ έιιεηςε επηινγψλ σο απνηέιεζκα ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο; Σν κεγαιχηεξν πξφβιεκα θαη ε κφληκε αλεζπρία ησλ παξαγσγψλ είλαη «θαιά φια απηά, αιιά πνπ ζα δηαζέζνπκε ηελ παξαγσγή καο;». (Μπάξδαο, 2012). Μηα ζηαζεξή απάληεζε είλαη πσο: Ο παξαγσγφο πνπ θηλείηαη σο επηρεηξεκαηίαο θαη βιέπεη ηελ γεσξγηθή ηνπ εθκεηάιιεπζε σο επηρείξεζε, Ο παξαγσγφο πνπ έρεη θνζηνινγεκέλε ηελ θάζε κία δξαζηεξηφηεηα ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο, Ο παξαγσγφο πνπ θαιιηεξγεί θαη παξάγεη κε βάζε ηηο πξαγκαηηθέο ηνπ αλάγθεο θαη φρη ζηεξηδφκελνο ζε γεληθεπκέλα θαη ππεξαπινπζηεπκέλα κνληέια θαιιηεξγεηηθψλ πξαθηηθψλ (ιίπαλζε-ζξέςε-θπηνπξνζηαζία-θαιιηέξγεηα εδάθνπο), 17

Καη ηέινο ν παξαγσγφο πνπ παξάγεη πνηνηηθφ πξντφλ δείρλνληαο ζεβαζκφ ζην πεξηβάιινλ θαη ζηνλ θαηαλαισηή, Γελ ππάξρεη πεξίπησζε λα γίλεη έξκαην ησλ αγνξψλ θαη ηνπ θάζε κεζάδνληα θαη ελδηάκεζνπ κεηαμχ πξσηνγελνχο ηνκέα θαη ξαθηνχ. Σν ακέζσο επφκελν απαηηνχκελν ζηάδην νξγάλσζεο είλαη ε ζπλάζπηζε ησλ παξαγσγψλ ζε νκάδεο, κε ηελ λνκηθή αιιά θαη ηελ νπζηαζηηθή έλλνηα ηνπ φξνπ. Οκάδεο θχξην κέιεκα θαη θνηλφο ηφπνο ησλ νπνίσλ ζα είλαη ε ζπλεξγαζία θαη ε πξνζπάζεηα γηα πξνάζπηζε ησλ ζπκθεξφλησλ ησλ ζπκκεηερφλησλ (Μπάξδαο, 2012). Κακία δηαζθάιηζε ηνπ επαγγέικαηνο ηνπ αγξφηε. Πξνζαλαηνιηζκφο ζηηο επηδνηήζεηο. Λήςε ησλ επηδνηήζεσλ απφ κε αγξφηεο. Γηάιπζε ησλ ζπλεηαηξηζκψλ. Έιιεηςε γεσξγηθήο εθπαίδεπζεο. ηελ απφγλσζή ηνπο, θάπνηνη δπλακηθνί αγξφηεο δνθίκαζαλ λα βξνπλ ιχζεηο ζε αηνκηθφ επίπεδν. Όκσο πψο λα ζηαζνχλ νη κηθξέο αηνκηθέο επηρεηξήζεηο απέλαληη ζηνλ αληαγσληζκφ ηνπ νπνίνπ ηα κεγέζε έρνπλ αγγίμεη ηνλ «νπξαλφ» ιφγσ ηεο παγθνζκηνπνίεζεο; Λχζε ζε αηνκηθή βάζε θαη κηθξή θιίκαθα δελ κπνξεί λα ππάξμεη. Μνλαδηθή δηέμνδνο αλ ππάξρεη ηέηνηα ππφ ηηο παξνχζεο Διιεληθέο ζπλζήθεο είλαη ε επηρεηξεκαηηθή νξγάλσζε κε βάζε ηνπο θαλφλεο ηεο αγνξάο. Καη νη θαλφλεο ηεο αγνξάο ζέινπλ κέγεζνο. Μέγεζνο πνπ κφλν επηρεηξεκαηηθά νξγαλσκέλνη ζπλεηαηξηζκνί κπνξνχλ λα δψζνπλ (Καρξηκάλεο, 2007). Ζ επζχλε γηα ηελ αλάπηπμή ηνπο αλήθεη ζε πνζνζηφ 100% ζηνπο λνκνζεηνχληεο. Έλα μεθάζαξν λνκηθφ ζεζκηθφ πιαίζην κπνξεί λα αλαζηξέςεη ηελ θαηάζηαζε. Όκσο ε γεσξγία είλαη κηα επηρεηξεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα θαη σο ηέηνηα, πξέπεη λα αληηκεησπίδεη ηηο δηάθνξεο επηκέξνπο εθθάλζεηο ηεο, κε βάζε ηα εηδηθά ραξαθηεξηζηηθά θάζε κίαο. Όπσο ζηηο επηρεηξήζεηο έρνπκε κηθξέο, κηθξνκεζαίεο θαη κεγάιεο. Όπσο έρνπκε βηψζηκεο θαη κε. Σν ίδην ηζρχεη θαη ζηελ γεσξγία. Γελ κπνξνχκε φηαλ αλαθεξφκαζηε ζηηο Διιεληθέο γεσξγηθέο επηρεηξήζεηο, λα ηηο πξνζεγγίδνπκε ζαλ έλα νκνγελνπνηεκέλν ζχλνιν ρσξίο δηαθξίζεηο. Καη νη δηαθξίζεηο είλαη πνιιέο θαη ζχλζεηεο, φπσο άιισζηε ζε φινπο ηνπο επηρεηξεκαηηθνχο θιάδνπο. Ζ πξψηε δηάθξηζε πνπ πξέπεη λα γίλεηαη είλαη ε βησζηκφηεηα κηαο γεσξγηθήο επηρείξεζεο. Καη βηψζηκε ζεσξείηαη κηα επηρείξεζε φηαλ κπνξεί λα εμαζθαιίδεη έλα ινγηθφ βηνηηθφ επίπεδν ζηελ γεσξγηθή νηθνγέλεηα. Ζ βησζηκφηεηα θαζνξίδεηαη απφ δχν παξάγνληεο, ην 18

κέγεζνο θαη ηελ παξαγσγηθφηεηα. Μηα κηθξή ζε κέγεζνο γεσξγηθή επηρείξεζε, αθελφο δελ εμαζθαιίδεη ηηο πξνυπνζέζεηο απμεκέλεο παξαγσγηθφηεηαο, δεδνκέλνπ πψο δελ «αληέρεη» επελδχζεηο, αθεηέξνπ αθφκε θαη εάλ πεηχρεη πςειή παξαγσγηθφηεηα αλά κνλάδα κεγέζνπο, πάιη δελ ζα εμαζθαιίδεη βηψζηκν εηζφδεκα (Καρξηκάλεο, 2007). Μηα αθφκε παξάκεηξνο πνπ πεξλά απαξαηήξεηε, είλαη ε ιεγφκελε πνιπαπαζρφιεζε. Πνιπαπαζρφιεζε ελλννχκε ηελ δηακφξθσζε ηνπ εηζνδήκαηνο ηεο γεσξγηθήο επηρείξεζεο απφ πνιινχο θιάδνπο. Ζ πνιπαπαζρφιεζε ζα ήηαλ ην ηδαληθφ κνληέιν γηα ηηο πεξηζζφηεξεο Διιεληθέο Γεσξγηθέο επηρεηξήζεηο, γηα φινπο απηνχο ηνπο ιφγνπο πνπ θαηά θαηξνχο έρνπλ εηπσζεί, δειαδή κηθξφ κέγεζνο θαη πνιπθεξκαηηζκφο ηνπ γεσξγηθνχ θιήξνπ, πνιππνηθηιφηεηα ρισξίδαο θαη παλίδαο θ.ι.π. Ο ηνκέαο ηεο αλάπηπμεο αλέθαζελ ηφληδε ηε ζεκαζία ησλ νξγαλψζεσλ ησλ γεσξγψλ θπξίσο σο εξγαιεία ηεο πνιηηηθήο ρεηξαθέηεζεο, ηελ ππεξάζπηζε θαη ηελ εθπξνζψπεζε. Απηή ήηαλ κηα ινγηθή ζηάζε ζε κηα επνρή πνπ ην θξάηνο έπαημε έλαλ πην ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ θαζνδήγεζε ηεο αλάπηπμεο ηεο ππαίζξνπ, ηνλ θαζνξηζκφ ησλ ηηκψλ ησλ γεσξγηθψλ πξντφλησλ, ηελ θαηαλνκή ησλ πφξσλ θαη ηε ξχζκηζε ηεο εκπνξεπκαηνπνίεζεο. Μπνξεί αθφκα λα είλαη παξαπιαλεηηθή ζήκεξα ζε ρψξεο κε απειεπζεξσκέλεο αγνξέο γεσξγηθψλ πξντφλησλ θαη ζην πιαίζην ηεο απμαλφκελεο ζεκαζίαο ηεο παγθφζκηαο αιπζίδαο εθνδηαζκνχ ηξνθίκσλ. Πάλσ απ 'φια, νη ζπλεηαηξηζκνί ζρεδηάζηεθαλ απφ ηνλ ηνκέα ηεο αλάπηπμεο σο παξάγνληεο ηεο θνηλσληθήο αιιαγήο. Αλακέλεηαη λα απμήζνπλ ηε θσλή ηεο εθινγηθήο ηνπο ελάληηα ζηηο δηαδεδνκέλεο, άδηθεο, θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο ζρέζεηο, θαη λα απνηειεί θηλεηήξηα δχλακε ηεο ηνπηθήο αλάπηπμεο (Muradian θαη Mangus, 2009). πλνιηθά ε γεσξγία θαη ε παξαγσγή ηξνθίκσλ απνηεινχλ δσηηθά ζηνηρεία ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο θνηλσλίαο καο. Γελ είλαη ζσζηφ λα πξνηξέπνληαη νη γεσξγνί ζηελ πνιπαπαζρφιεζε θαη ζσζηά δελ αληαπνθξίλνληαη, φηαλ νη βαζηθνί θιάδνη ηεο γεσξγίαο, είλαη ζε θξίζε. Παξφια απηά, πξέπεη λα αλαθεξζεί επίζεο, φηη ν αγξνηηθφο ηνκέαο αληηκεησπίδεη έλα ηεξάζηην πξφβιεκα, ζρεηηθά κε ηελ αλάπηπμε. Παξά ην γεγνλφο φηη ε ρψξα δηαζέηεη πνιπεηή εκπεηξία απφ ηνλ ζρεδηαζκφ θαη ηελ εθαξκνγή αλαπηπμηαθψλ πξνγξακκάησλ, εληνχηνηο ηίζεηαη δήηεκα σο πξνο ην θαηά πφζν ν αλαπηπμηαθφο ζρεδηαζκφο γηα ηελ ειιεληθή χπαηζξν ραξαθηεξίδεηαη σο απνηειεζκαηηθφο (Ράληνπ, 2012). 19

Σελ θαηάζηαζε επηδεηλψλεη θαη ν αληαγσληζκφο πνπ επηθξαηεί ζηελ παγθφζκηα αγνξά, ν νπνίνο θαζηζηά δχζθνιν γηα ηα πξντφληα ηνπ ειιεληθνχ γεσξγηθνχ ηνκέα λα αληαγσληζηνχλ ηα δηεζλή, θαζψο πνιιά απφ απηά παξάγνληαη κε κηθξφηεξν θφζηνο 1 (ηξαηάθεο, 2012). ε απηφ έξρεηαη λα πξνζηεζεί θαη ε κείσζε ησλ επελδχζεσλ, νη νπνίεο απνηεινχλ βαζηθφ παξάγνληα (Τπνπξγείν Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο). ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 1 Σν ρακειφ επίπεδν κηζζψλ ζε άιιεο ρψξεο, ζπκβάιιεη ζηε δηακφξθσζε ρακεινχ ηειηθνχ θφζηνπο, θαζηζηψληαο ηα ειιεληθά αγξνηηθά πξντφληα κε αληαγσληζηηθά. 20

2.3 Ζ ΚΑΣΑΣΑΖ ΣΟΤ ΠΡΧΣΟΓΔΝΖ ΣΟΜΔΑ ΚΑΗ ΟΗ ΠΡΟΟΠΣΗΚΔ ΣΟΤ Ο ξφινο ηνπ πξσηνγελνχο ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο παξακέλεη πνιχ ζεκαληηθφο γηα ηε ρψξα, ηφζν ζε νηθνλνκηθνχο φξνπο (πςειή ζπλεηζθνξά ζην ΑΔΠ θαη ζην εμσηεξηθφ εκπφξην), φζν θαη ζε θνηλσληθνχο φξνπο (αξηζκφο απαζρνινχκελσλ). Αλ θαη ηα ηειεπηαία ρξφληα παξαηεξείηαη κηα κείσζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ ηνκέα ζην ζχλνιν ηνπ ΑΔΠ ηεο ρψξαο, απηή εμαθνινπζεί λα παξακέλεη ε πςειφηεξε ζηελ Δ.Δ.. Ζ παξαγσγηθφηεηα ηνπ ηνκέα απμάλεηαη, πιεζηάδνληαο ην κέζν φξν ηεο νηθνλνκίαο, αιιά ε δηεχξπλζε ηνπ ειιείκκαηνο ηνπ εκπνξηθνχ ηζνδπγίνπ αγξνηηθψλ πξντφλησλ αλαδεηθλχεη ην πξφβιεκα ηεο αλαληηζηνηρίαο κεηαμχ πξνζθνξάο θαη δήηεζεο ζηελ εζσηεξηθή αγνξά. Σν πξφβιεκα γίλεηαη αθφκα πην έληνλν ιφγσ ηεο κείσζεο ησλ ηδησηηθψλ, θπξίσο, επελδχζεσλ (Υαζζίδ, et all, 2001). Σα δηαξζξσηηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο γεσξγηθήο παξαγσγήο (κέζν κέγεζνο, πνιπηεκαρηζκφο, αξδεπφκελεο εθηάζεηο) αλ θαη ζεκείσζαλ κηθξή βειηίσζε εμαθνινπζνχλ λα απέρνπλ πνιχ απφ ηα επξσπατθά πξφηππα. εκαληηθή βειηίσζε παξνπζηάδεη ν βαζκφο εθκεράληζεο ησλ εθκεηαιιεχζεσλ. Σν αλζξψπηλν παξαγσγηθφ δπλακηθφ ηνπ ηνκέα κεηψλεηαη ζηαζεξά θαη κε κεγαιχηεξν ξπζκφ απφ φζν κεηψλεηαη ν πιεζπζκφο ησλ αγξνηηθψλ πεξηνρψλ. Σν πξφβιεκα γίλεηαη αθφκα πην έληνλν κε ηελ αχμεζε ηνπ επηπέδνπ γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηε κείσζε ηνπ κεγέζνπο ηεο κέζεο νηθνγέλεηαο ζηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο, γεγνλφο πνπ απεηιεί κε δεκνγξαθηθή θαηάξξεπζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο ρψξαο, θπξίσο νξεηλέο θαη απνκνλσκέλεο (Υαζζίδ, et all, 2001). Ζ παγθφζκηα αγνξά αγξνηηθψλ πξντφλησλ θηιειεπζεξνπνηείηαη, ιακβάλνληαο κέηξα πεξηνξηζκνχ ηεο ζηήξημεο ηεο αγξνηηθήο παξαγσγήο θαη απνζπλδέεηαη ην χςνο ησλ εληζρχζεσλ απφ ηνλ φγθν ηεο παξαγσγήο. Ο ειιεληθφο αγξνηηθφο ηνκέαο ζα πξέπεη λα πξνρσξήζεη ζε εθζπγρξνληζκφ ησλ δηαξζξσηηθψλ ηνπ δνκψλ αιιά θαη ησλ αγξνηηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ. Οη ηειεπηαίεο απηέο θαινχληαη λα βειηηψζνπλ ηελ πνηφηεηα ησλ πξντφλησλ ηνπο θαη λα απμήζνπλ ηελ αληαγσληζηηθφηεηά ηνπο ψζηε λα αληαπνθξηζνχλ ζην λέν πεξηβάιινλ (Υαζζίδ, et all, 2001). Δθείλν πνπ ρξεηάδεηαη είλαη λέεο, επέιηθηεο, νξγαλσκέλεο εθκεηαιιεχζεηο κε δηαρεηξηζηηθφ έιεγρν θαη πξνζαξκνγή ζηηο απαηηήζεηο ηεο αγνξάο. Γη απηφ είλαη αλαγθαία ε παξνπζία 21

αλζξψπσλ κε επηρεηξεκαηηθφ πλεχκα θαη θαηλνηφκεο ηδέεο πνπ ζα αμηνπνηήζνπλ ηα ζπγθξηηηθά πιενλεθηήκαηα θαη ζα δηεπξχλνπλ ηηο παξαγσγηθέο δπλαηφηεηεο ηεο ρψξαο. Ζ πνξεία αλαβάζκηζεο ηνπ επηπέδνπ εθπαίδεπζεο, θαηά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, έρεη ζπκβάιιεη ζηε δηακφξθσζε ηεο απαξαίηεηεο θξίζηκεο κάδαο αλζξψπσλ ζηνλ αγξνηηθφ ηνκέα, κε ζρεηηθά ηθαλνπνηεηηθφ επίπεδν εθπαίδεπζεο πνπ ηνπο επηηξέπεη λα ζπιιάβνπλ ηηο πξνθιήζεηο πνπ παξνπζηάδνληαη ζηνλ ηνκέα ηεο αγξνηηθήο παξαγσγήο δηεζλψο. Ζ εμαζθάιηζε ηεο παξακνλήο, ηνπ αλζξψπηλνπ απηνχ δπλακηθνχ ζηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο (ζε ζπλδπαζκφ κε θαηάιιεια κέηξα ελίζρπζεο ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο) κπνξεί λα νδεγήζεη ζηελ αλάιεςε πξσηνβνπιηψλ γηα ηνλ εθζπγρξνληζκφ θαη ηε κεηαηξνπή ηεο αγξνηηθήο εθκεηάιιεπζεο απφ απιή παξαγσγηθή κνλάδα ζε επηρεηξεκαηηθή. Οη λέεο, απνηειεζκαηηθέο επηρεηξήζεηο πνπ πξνζθέξνπλ «ελδηαθέξνληα» λέα πξντφληα, δελ ζα δπζθνιεπηνχλ λα βξνπλ κηα ζέζε ζηελ αγνξά, παξά ηελ φμπλζε ηνπ αληαγσληζκνχ. Ηδηαίηεξα φηαλ ππάξρεη θαη κηα ηζρπξή ζρέζε κε ηελ πξσηνγελή παξαγσγή (Υαζζίδ, et all, 2001). 22

2.4 Ζ ΤΜΒΟΛΖ ΣΟΤ ΑΓΡΟΣΗΚΟΤ ΣΟΜΔΑ ΣΖΝ ΔΓΥΧΡΗΑ ΠΑΡΑΓΧΓΖ ΜΔΗΧΝΔΣΑΗ ΣΑΥΤΣΑΣΑ Ζ ζπκβνιή ηνπ πξσηνγελνχο ηνκέα ζηε δηακφξθσζε ηεο εγρψξηαο αθαζάξηζηεο πξνζηηζέκελεο αμίαο ηεο ρψξαο παξνπζηάδεη ηαρεία κείσζε ηα ηειεπηαία έηε, απφ 9,9% ην 1995 ζην 3,3% ην 2008. Σν κεξίδην ηνπ πξσηνγελνχο ηνκέα ζηελ εγρψξηα παξαγσγή κεηψζεθε θαηά 6,6 πνζνζηηαίεο κνλάδεο (π.κ.) απφ ην 1995 θαη θαηά 3,3 π.κ. ηνπ ΑΔΠ απφ ην 2000. Δίλαη εκθαλέο φηη ε παξαγσγή ηνπ γεσξγηθνχ ηνκέα θζίλεη ζηελ Διιάδα κε πνιχ πςειφηεξν ξπζκφ ζε ζχγθξηζε κε νπνηαδήπνηε άιιε ρψξα (Alpha Bank, 2009). Πίλαθαο 1: πλεηζθνξά ηνπ αγξνηηθνύ ηνκέα (γεσξγία, θηελνηξνθία, δαζνθνκία, αιηεία) ζηε ζπλνιηθή εγρώξηα αθαζάξηζηε πξνζηηζέκελε αμία (%) (http://www.alpha.gr/files/infoanalyses/oikon_deltio_109.pdf) Ζ κείσζε ηεο ζπκβνιήο ηνπ αγξνηηθνχ ηνκέα ζε πνιιέο ρψξεο νθείιεηαη αζθαιψο ζηε κεγέζπλζε ηνπ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ κε ξπζκφ πςειφηεξν απφ ηνλ αληίζηνηρν ηνπ πξσηνγελνχο ηνκέα. Δίλαη κία εμέιημε αλακελφκελε κε βάζε ηε δπλακηθή ησλ θιάδσλ ζηε ζχγρξνλε αλαπηπμηαθή δηαδηθαζία. Ωζηφζν, ην ππφδεηγκα ηεο αληζνκεξνχο αλαπηχμεσο ησλ παξαγσγηθψλ θιάδσλ ζηηο ζχγρξνλεο νηθνλνκίεο δελ είλαη αξθεηφ απφ κφλν ηνπ γηα λα εμεγήζεη ηελ ππεξβνιηθή πηψζε ηεο παξαγσγήο ηνπ αγξνηηθνχ ηνκέα ζηελ Διιάδα. Ζ ππέξκεηξε νπηζζνρψξεζε ηεο αγξνηηθήο πξνζηηζέκελεο αμίαο ζα κπνξνχζε λα είρε απνθεπρζεί εάλ ζηελ Διιάδα είρε εθαξκνζζεί κία πην απνηειεζκαηηθή αγξνηηθή πνιηηηθή (Alpha Bank, 2009). 23

Πίλαθαο 2: Πηώζε ηνπ κεξηδίνπ ηνπ πξσηνγελνύο ηνκέα ζηελ αθαζάξηζηε αμία παξαγσγήο ηεο ρώξαο, 2008/2000 (%) (http://www.alpha.gr/files/infoanalyses/oikon_deltio_109.pdf) Δληνχηνηο, παξά ηελ αλεμέιεγθηε πηψζε ηνπ, ν αγξνηηθφο ηνκέαο εμαθνινπζεί λα απνηειεί έλα απφ ηνπο βαζηθνχο ηνκείο ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο, ζηνλ νπνίν ε Διιάδα θαηέρεη αμηφινγα ζπγθξηηηθά πιενλεθηήκαηα. Ζ ζπκβνιή ηνπ ζηελ εγρψξηα παξαγσγή κεηψζεθε ζην 3,3% ην 2008, εμαθνινπζεί φκσο λα είλαη πςειφηεξε απφ φηη ζηα πεξηζζφηεξα θξάηε-κέιε ηεο ΔΔ-27, ζηελ νπνία ην κέζν κεξίδην ηνπ αγξνηηθνχ ηνκέα ζηελ εγρψξηα παξαγσγή αλέξρεηαη ζην 1,9% ( Alpha Bank, 2009). 24

2.5 Ζ ΑΝΣΑΓΧΝΗΣΗΚΟΣΖΣΑ ΣΟΝ ΠΡΧΣΟΓΔΝΖ ΣΟΜΔΑ Ζ ρακειή παξαγσγηθφηεηα θαη αληαγσληζηηθφηεηα ηνπ πξσηνγελή ηνµέα ζπληζηά έλα δηαρξνληθφ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ ηνµέα πνπ εµµέλεη παξά ηελ εθαξκνγή ησλ πξνγξαµµάησλ αγξνηηθήο αλάπηπμεο. Ζ ζπλέπεηα ηεο ρακειήο αληαγσληζηηθφηεηαο εθδειψλεηαη ζηηο ζρεηηθά πςειφηεξεο ηηκέο ζε ζχγθξηζε µε ηηο ηηµέο ησλ εηζαγνκέλσλ πξντφλησλ θαη γεληθά ζε ζχγθξηζε µε ηηο δηεζλείο ηηµέο, µε επηπηψζεηο ζηε δήηεζε, ζην ηζνδχγην εμαγσγψλ εηζαγσγψλ γεσξγηθψλ πξντφλησλ θαη, θπζηθά, ζηα εηζνδήκαηα ηνπ πξσηνγελνχο ηνµέα (Thema θαη Βειηηψλ Δ.Π.Δ, 2007). Οη παξάγνληεο πνπ θαζνξίδνπλ ηε ρακειή παξαγσγηθφηεηα θαη αληαγσληζηηθφηεηα εληνπίδνληαη θαηά θχξην ιφγν ζηα αθφινπζα: πεξηνξηζκνί πνπ ηίζεληαη απφ ηε γεσθπζηθή θαηάζηαζε ηεο ρψξαο θαη ηνπο πεξηνξηζκέλνπο θπζηθνχο πφξνπο ην κέγεζνο ησλ γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ ην νπνίν µε 4,8 Ha αλά εθκεηάιιεπζε βξίζθεηαη ζε ηεξάζηηα απφθιηζε απφ ηα 15,8 Ha αλά εθκεηάιιεπζε ζηελ Δ.Δ. ησλ 25. ε θαηαλνκή ησλ εθκεηαιιεχζεσλ θαηά κέγεζνο πνπ θαηαδεηθλχεη φηη ε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ηνπο (76,1%) αλήθνπλ ζηελ θιάζε κεγέζνπο (0-5) ελψ κφιηο ην 0,8% αλήθνπλ ζηελ θιάζε κεγέζνπο (>50 Ha). ε θπξηαξρία ησλ πξνζσπηθψλ ή νηθνγελεηαθήο κνξθήο εθκεηαιιεχζεσλ (99,9%) θαη µφλν 0,1% ζηηο εθκεηαιιεχζεηο επηρεηξεκαηηθήο κνξθήο. νη αδπλακίεο ησλ αγξνηηθψλ ζπλεηαηξηζκψλ πνπ ζπληζηνχλ ηηο βαζηθέο ζεζκηθέο δνκέο ζηήξημεο ηνπ πξσηνγελή ηνµέα λα δηαδξακαηίζνπλ πην απνθαζηζηηθφ ξφιν ηφζν ζηνλ επαλαπξνζαλαηνιηζµφ ηεο παξαγσγήο φζν θαη ζηε δηάζεζε θαη εκπνξία ησλ πξντφλησλ. ε ειηθηαθή δηάξζξσζε ησλ αξρεγψλ ησλ γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ φπνπ ε ηηκή ηνπ δείθηε «πνζνζηφ αγξνηψλ ειηθίαο <35 ζε ζρέζε µε ηνπο αγξφηεο ειηθίαο >55» γηα ην έηνο 2003 ήηαλ 0,13 µε φρη αηζηφδνμε πξννπηηθή αλαζηξνθήο ηεο θαηάζηαζεο απηήο αθνχ ην 40% ησλ απαζρνινπκέλσλ ζηε γεσξγία είλαη πάλσ απφ 55 εηψλ. ην ρακειφ κνξθσηηθφ επίπεδν ησλ απαζρνινπκέλσλ ζηνλ ηνµέα (69,5% απφθνηηνη δεκνηηθνχ, 14,3% µε κεξηθέο ηάμεηο ηνπ δεκνηηθνχ ή ρσξίο θακηά εθπαίδεπζε, 15% απφθνηηνη κέζεο εθπαίδεπζεο θαη κφιηο ην 1,2% απφθνηηνη ΑΔΗ ή ΣΔΗ) 25

ην ρακειφ πνζνζηφ θαηαξηηδφµελσλ αγξνηψλ θαη ε αδπλακία πξφζβαζεο ζε ζπκβνπιεπηηθέο ππεξεζίεο. Ζ ζεκαζία ηνπ ελ ιφγσ παξάγνληα είλαη ηδηαίηεξα κεγάιε ελφςεη ηεο επείγνπζαο αλάγθεο ζηξνθήο ηεο παξαγσγήο ζε βηνινγηθέο θαιιηέξγεηεο, ηεο δηαθνξνπνίεζεο, ηεο πξνζηαζίαο ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ηεο πηνζέηεζεο θαηλνηνκηψλ. ε θαηλνηνκία, ηφζν µε ηελ έλλνηα ηεο παξαγσγήο ηερλνγλσζίαο φζν θαη µε ηελ έλλνηα ηεο δηάρπζεο θαη ηεο κεηαθνξάο ηερλνγλσζίαο (Thema θαη Βειηηψλ Δ.Π.Δ, 2007). Δίλαη θαλεξφ φηη ηα πξναλαθεξζέληα ραξαθηεξηζηηθά, πεξηνξηζκνί θαη αδπλακίεο κπνξνχλ λα ηαμηλνκεζνχλ ζε «αλειαζηηθά» ηα νπνία παξνπζηάδνπλ κεγαιχηεξε αληίζηαζε ζηε κεηαβνιή παξά ηηο παξεκβαηηθέο πνιηηηθέο θαη ηα «ειαζηηθά» ε κεηαβνιή ησλ νπνίσλ παξφηη δπζρεξήο, εληνχηνηο επεξεάδεηαη πεξηζζφηεξν απφ ηηο παξεκβαηηθέο πνιηηηθέο θαη είλαη δπλαηφλ λα αληηκεησπηζηεί πην απνηειεζκαηηθά εθφζνλ δηαηεζνχλ νη αλαγθαίνη γη απηφ πφξνη θαη ππάξμεη ν αλάινγνο ζρεδηαζκφο. Ζ δηάθξηζε απηή επεξεάδεη ηελ θαηεχζπλζε θαη ηελ έκθαζε ησλ επί κέξνπο επηινγψλ θαη επηρεηξεζηαθψλ ζηφρσλ (Thema θαη Βειηηψλ Δ.Π.Δ, 2007). 26

3. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΡΟΣΗΚΖ ΑΝΑΠΣΤΞΖ (Π.Α.Α.) Σν Π.Α.Α. (2007-2013) απνηειεί έλα πξφγξακκα ηνπ νπνίνπ νη επηκέξνπο δξάζεηο ζπληζηνχλ παξέκβαζε ζε έλα επξχ θάζκα ηεο νηθνλνκηθήο θαη θνηλσληθήο δξαζηεξηφηεηαο ηνπ αγξνηηθνχ ρψξνπ (Thema θαη Βειηηψλ Δ.Π.Δ, 2007). Σν Πξφγξακκα Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο 2007-2013 είλαη ην νξηδφληην εζληθφ πξφγξακκα ηνπ γεσξγηθνχ ηνκέα ηεο Διιάδαο ην νπνίν ζπγρξεκαηνδνηείηαη απφ ην Δπξσπατθφ Γεσξγηθφ Σακείν Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο (ΔΓΣΑΑ) κε κέζν πνζνζηφ πεξίπνπ 83% (ζχκθσλα κε ηα ηζρχνληα). Με ην πξφγξακκα επηδηψθεηαη ε δηαζθάιηζε ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο κέζσ ηεο βειηίσζεο ηεο αληαγσληζηηθφηεηαο, ηεο πξνζηαζίαο ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ηεο βειηίσζεο ηεο πνηφηεηαο δσήο (Thema θαη Βειηηψλ Δ.Π.Δ, 2007). Ζ απνηίκεζε ησλ απνηειεζκάησλ θαη ησλ επηπηψζεσλ ησλ Πνιηηηθψλ Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο είλαη κία ηδηαίηεξα πεξίπινθε δηαδηθαζία θπξίσο ιφγσ ηεο πνιπηνκεαθήο θχζεο ηεο ππαίζξνπ. χκθσλα κε ην Πξφγξακκα Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο ηεο Διιάδαο ε ζπλνιηθή έθηαζε ηεο Διιάδαο ππνινγίδεηαη ζε 13.196.887 εθηάξηα, 97,1% ησλ νπνίσλ ραξαθηεξίδνληαη σο αγξνηηθέο πεξηνρέο ελψ πεξίπνπ ηα 2/3 ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο θαηνηθεί ζε απηέο (Παπαιεμίνπ, et all, 2013). Ζ Δπξσπατθή Έλσζε πηνζεηεί πιένλ κηα ρσξηθή-πεξηθεξεηαθή πξνζέγγηζε γηα ηελ αγξνηηθή αλάπηπμε θαη εγθαηαιείπεη ζηαδηαθά ηελ αγξνηηθή-ηνκεαθή (Papadopoulos θαη Liarikos, 2007). Δπηδηψθεη ηελ χπαξμε πεξηζζφηεξσλ επηινγψλ θαη κεγαιχηεξεο επειημίαο γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ππαίζξνπ ζε εζληθφ, πεξηθεξεηαθφ θαη ηνπηθφ επίπεδν θαη φρη απνθιεηζηηθά ζε επίπεδν Δπξσπατθήο Έλσζεο (Midmore et al., 2006). Παξφιν πνπ ηα ηειεπηαία ρξφληα ην επίθεληξν ηεο Πνιηηηθήο Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ηείλεη λα κεηαηνπηζηεί απφ ηελ αληαγσληζηηθφηεηα ηεο γεσξγίαο θαη ηεο δαζνθνκίαο ζηε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο δσήο θαη ηεο δηαθνξνπνίεζεο ζε κηα επξχηεξε αγξνηηθή νηθνλνκία κε έκθαζε ζηηο πεξηβαιινληηθέο επηπηψζεηο ησλ πνιηηηθψλ, ε Διιάδα ζπλερίδεη λα δίλεη έκθαζε ζηνλ 27

ηνκέα ησλ δηαξζξψζεσλ γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ πνπ αλήθεη ζηνλ πξψην άμνλα ηνπ Πξνγξάκκαηνο Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο (ΠΑΑ). Αλ ρξεζηκνπνηεζεί ε ρξεκαηνδνηηθή βαξχηεηα σο κέηξν ζχγθξηζεο, ην κέηξν 121 είλαη ην ηξίην ζεκαληηθφηεξν κέηξν ηνπ ΠΑΑ 2007-2013, αθνχ αλακέλεηαη λα απνξξνθήζεη ην 9,04% ησλ ζπλνιηθψλ θνλδπιίσλ ηνπ ειιεληθνχ ΠΑΑ. Με ην κέηξν απηφ, ζα πξνσζεζνχλ δξάζεηο γηα ηνλ εθζπγρξνληζκφ ησλ γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ πνπ έρνπλ ζρέζε κε ηε θπηηθή θαη δσηθή παξαγσγή (Παπαιεμίνπ, et all, 2013). Ο δεχηεξνο δηαξζξσηηθφο ζηφρνο ηνπ κέηξνπ 121 αλαθέξεηαη ζηε θπηηθή παξαγσγή. Πξνηεξαηφηεηα ζχκθσλα κε ην ΠΑΑ δίλεηαη ζε επελδπηηθά ζρέδηα «γηα ηε βειηίσζε ηεο παξαγσγήο ηεο εθκεηάιιεπζεο κέζσ ηεο επέθηαζεο ή ηεο αληηθαηάζηαζεο πθηζηάκελσλ θιάδσλ ή ηεο εηζαγσγήο λέσλ θιάδσλ παξαγσγήο πνπ ηα πξντφληα ηνπο δελ αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα δηάζεζεο». Ηδηαίηεξε πξφβιεςε ζα ππάξρεη γηα ηελ αλαδηάξζξσζε ηεο παξαγσγήο ζηνπο ηνκείο πνπ επεξεάδνληαη αξλεηηθά απφ ηελ αλαζεψξεζε ηεο ΚΑΠ. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηέηνηνπ πξντφληνο απνηειεί ν θαπλφο. (Παπαιεμίνπ, et al, 2013). O ηξίηνο δηαξζξσηηθφο ζηφρνο ηνπ κέηξνπ 121 ηνπ ΠΑΑ θαιχπηεη ηξεηο δηαθνξεηηθέο θαηεπζχλζεηο: ηε βειηίσζε ησλ επηδφζεσλ ζηνλ ηνκέα ηεο αζθάιεηαο θαη ηεο πγηεηλήο ησλ ηξνθίκσλ ηελ αχμεζε ηεο παξαγσγήο πξντφλησλ πςειήο πξνζηηζέκελεο αμίαο ηε βειηίσζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ επηδφζεσλ κέζσ: -ηεο αλάιεςεο δξάζεσλ γηα ηε βειηίσζε ηεο ηθαλφηεηαο απνδνηηθφηεξεο ρξήζεο ησλ πδάησλ -ηεο ρξήζε ησλ αλαλεψζηκσλ πεγψλ ελέξγεηαο (ΑΠΔ) γηα ηελ ππνθαηάζηαζε ησλ νξπθηψλ θαπζίκσλ. Οη γεσξγηθέο δξαζηεξηφηεηεο πξνθαινχλ πνιιέο ζεηηθέο θαη αξλεηηθέο επηπηψζεηο ζην θπζηθφ θαη νηθηζηηθφ πεξηβάιινλ, ηηο ηνπηθέο θνηλσλίεο θαη ηελ εζληθή θαη ηνπηθή νηθνλνκία. Ωζηφζν, απηά ηα απνηειέζκαηα είλαη κεξηθέο θνξέο πνιχ δχζθνιν λα κεηξεζνχλ (Legg, 2008). Απηφ είλαη ην θχξην πξφβιεκα πνπ αληηκεησπίδνπλ νη αμηνινγεηέο θαη ηνπο θνξείο ράξαμεο πνιηηηθήο, φηαλ θαινχληαη λα αμηνινγήζνπλ ηηο επηπηψζεηο ησλ πνιηηηθψλ (Παπαιεμίνπ, et al, 2013). 28

Ο ζθνπφο ηεο αμηνιφγεζεο είλαη λα εμεηάζεη ην ιφγν χπαξμεο κίαο παξέκβαζεο ή πνιηηηθήο, πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιηζηεί ε επαλάιεςε ησλ επηηπρεκέλσλ πξαθηηθψλ θαη ε απνθπγή ησλ απνηπρεκέλσλ. Ζ αμηνιφγεζε παξέρεη πνιχηηκεο πιεξνθνξίεο ζε εθείλνπο πνπ είλαη επηθνξηηζκέλνη κε ην έξγν ηεο ιήςεο απνθάζεσλ γηα ηηο ζπλέπεηεο ησλ πνιηηηθψλ ηνπο ελψ παξάιιεια απνηειεί έλα βαζηθφ κεραληζκφ γηα ηε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ησλ θαλνληζηηθψλ ξπζκίζεσλ (Tscherning et al., 2008; Jacob et al., 2008). Δπηπιένλ, δηθαηνινγεί θαη ειέγρεη ηηο δεκφζηεο δαπάλεο (Huelemayer θαη Schiller, 2010). Ζ πνξεία εθαξκνγήο ηνπ Πξνγξάκκαηνο Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο 2007 2013 κέρξη ζήκεξα, παξνπζηάδεηαη ζρεκαηηθά ζην παξαθάησ Γηάγξακκα (ζε πνζνζηά Γεκφζηαο Γαπάλεο): Πίλαθαο 3: Πνξεία πινπνίεζεο ΠΑΑ 2007 2013 http://www.ead.gr/data/files/12423fb1591fbd84/file.pdf 29

Πίλαθαο 4: Καηεγνξηνπνίεζε ρξεκαηνδνηήζεσλ ΠΑΑ 2007-2013 http://www.ead.gr/data/files/12423fb1591fbd84/file.pdf 30

4. Ζ ΔΝΣΑΞΖ ΣΖ ΥΧΡΑ ΣΖΝ ΔΤΡΧΠΑΨΚΖ ΔΝΧΖ ΚΑΗ Ζ ΚΟΗΝΖ ΑΓΡΟΣΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ (ΚΑΠ) Σν γεγνλφο ηεο έληαμεο ηεο Διιάδαο ζηελ ΔΟΚ (Δπξσπατθή Οηθνλνκηθή Κνηλφηεηα) ην 1981, ζε έλαλ επξχηεξν, ππεξεζληθφ θαπηηαιηζηηθφ ζρεκαηηζκφ κε πξνρσξεκέλεο γηα ηα ειιεληθά δεδνκέλα θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο δπλακηθέο, απαηηνχζε θαη επέβαιιε ηαρχηεξεο δηαδηθαζίεο πξνζαξκνγήο ζηηο λέεο ζπλζήθεο. Ζ πξνζαξκνγή ζηηο λέεο ζπλζήθεο, ζε φ, ηη αθνξά ηελ ειιεληθή γεσξγία, ζήκαηλε ζνβαξέο δπκψζεηο θαη αλαθαηαηάμεηο ζην εζσηεξηθφ ηεο, ζε ρξφλν κηθξφηεξν απφ φζν ζα επέβαιε κηα θπζηθή θαη αλεμάξηεηε πνξεία ηεο (Κνχηζνπ, θαη Υαζαλάγα, 2007). Ζ πνιηηηθή γηα ηελ αλάπηπμε ηεο γεσξγίαο, ηελ αλάπηπμε ηεο ππαίζξνπ γεληθφηεξα, δελ είλαη πιένλ εζληθή, αιιά θνηλνηηθή, είλαη ε Κνηλή Αγξνηηθή Πνιηηηθή, ε γλσζηή ΚΑΠ. Ζ ΚΑΠ δηακνξθψλεηαη θάζε θνξά απφ ηνπο ππνπξγνχο γεσξγίαο ησλ ρσξψλ-κειψλ θαη είλαη θνηλή γηα φιεο ηηο ρψξεο, αλ θαη παίξλεη ππφςε ηηο θάπνηεο ηδηαηηεξφηεηεο πνπ ηζρπνχλ ζε νξηζκέλεο απφ απηέο, φπσο π.ρ. νη κεζνγεηαθέο ρψξεο (Κνχηζνπ, θαη Υαζαλάγα, 2007). Ζ αξρηθή θηινζνθία ηεο ΚΑΠ ήηαλ αθελφο λα εμαζθαιίζεη απηάξθεηα ζε αγξνηηθά πξντφληα ζηελ Κνηλφηεηα, αθεηέξνπ λα πξνζηαηέςεη ην εηζφδεκα ησλ γεσξγψλ. Γηα ηελ εθαξκνγή απηψλ ησλ ζηφρσλ εθάξκνζε κηα πνιηηηθή πνπ είρε δχν βαζηθά ζθέιε: ηελ πνιηηηθή πνπ αθνξά ηηο ηηκέο ησλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ (πνιηηηθή ηηκώλ), θαη ηελ πνιηηηθή πνπ αθνξά ηε δηάξζξσζε ησλ γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ (πνιηηηθή δηαξζξώζεσλ) (Κνχηζνπ, θαη Υαζαλάγα, 2007). ε γεληθέο ηηκέο, ε πνιηηηθή ηηκψλ πεξηιακβάλεη: Α) κέηξα πνπ πξνζαλαηνιίδνπλ ηνπο παξαγσγνχο πξνο νξηζκέλεο θαιιηέξγεηεο ή θιάδνπο παξαγσγήο. Σα κέηξα απηά πεξηιακβάλνπλ ηηο επηδνηήζεηο, νη νπνίεο δίλνληαλ αξρηθά ζηελ παξαγσγή θαη αξγφηεξα ζηελ θαιιηεξγνχκελε έθηαζε. Β) κέηξα πνπ πξνζηαηεχνπλ ην εηζφδεκα ησλ παξαγσγψλ φηαλ νη ηηκέο ησλ γεσξγηθψλ πξντφλησλ ζηελ αγνξά πέθηνπλ θάησ απφ θάπνην επίπεδν. Καζηεξψζεθαλ νη «ηηκέο 31

απφζπξζεο» γηα νξηζκέλα πξντφληα, κε ηηο νπνίεο απηά «απνζχξνληαη» απφ ηελ αγνξά, αγνξάδνληαη δειαδή απφ ηελ επξσπατθή θνηλφηεηα, φηαλ νη ηηκέο ηνπο ζην εκπφξην είλαη ρακειέο, έηζη ψζηε λα κελ δεκησζεί ν παξαγσγφο θαη λα κελ κεησζεί ην εηζφδεκα ηνπ (Κνχηζνπ, θαη Υαζαλάγα, 2007). Σν δεχηεξν ζθέινο ηεο ΚΑΠ, ε πνιηηηθή δηαξζξψζεσλ ζηφρν είρε ηελ βειηίσζε ηεο δηάξζξσζεο ηεο γεσξγηθήο εθκεηάιιεπζεο θαη ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο. Γηα ην ζθνπφ απηφ επηδνηνχζε θάζε επέλδπζε ζηε γεσξγηθή εθκεηάιιεπζε, είηε αηνκηθή είηε ζπιινγηθή, πνπ ζα επέθεξε απηή ηε βειηίσζε. Ο παξαγσγφο (ή ε νκάδα παξαγσγψλ) ζπληάζζνληαο έλα «ζρέδην βειηίσζεο» έπαηξλε επηδνηήζεηο γηα ηηο επελδχζεηο ηνπ, νη νπνίεο ήηαλ αξθεηά ζεκαληηθέο θαη θπκαίλνληαλ κεηαμχ 40% σο 55%. Οη επελδχζεηο απηέο κπνξεί λα αθνξνχζαλ κεραλνινγηθφ εμνπιηζκφ, θηεξηαθφ εμνπιηζκφ θνθ. Σα παξαπάλσ κέηξα είραλ ζεκαληηθά απνηειέζκαηα, δεδνκέλνπ φηη ην εηζφδεκα ησλ γεσξγψλ εληζρχζεθε, ελψ παξάιιεια πξαγκαηνπνηήζεθαλ αξθεηέο ηδησηηθέο επελδχζεηο ζηηο γεσξγηθέο εθκεηαιιεχζεηο (Κνχηζνπ, θαη Υαζαλάγα, 2007). Κχξηνη ζηφρνη ηεο ΚΑΠ είλαη: Ζ βειηίσζε ηεο γεσξγηθήο παξαγσγηθφηεηαο, ψζηε νη θαηαλαισηέο λα ραίξνπλ κηαο ζηαζεξήο πξνζθνξάο ηξνθίκσλ ζε νηθνλνκηθέο ηηκέο, ε δηαζθάιηζε ηεο αμηνπξεπνχο δηαβίσζεο ησλ γεσξγψλ ηεο Δ.Δ. (Κνηλή Γεσξγηθή Πνιηηηθή, 2012). 32

4. 1 ΝΔΑ ΚΑΠ 2014 Ζ ΚΑΠ δνκήζεθε απφ δχν ππιψλεο. Σνλ 1 0 ππιψλα, πνπ ζηεξίδεη ην εηζφδεκα ησλ αγξνηψλ θαη ηνλ 2 ν ππιψλα, πνπ πεξηιακβάλεη δξάζεηο θαη κέηξα αγξνηηθήο αλάπηπμεο. Ζ ζεκαζία ηεο ΚΑΠ γηα ηελ ζηήξημε ηνπ αγξνηηθνχ εηζνδήκαηνο θαίλεηαη ζην επφκελν δηάγξακκα πνπ απεηθνλίδεη ην κεξίδην (%) ησλ άκεζσλ εληζρχζεσλ ζε γεσξγηθφ εηζφδεκα αλά θξάηνο κέινο ηεο Δ.Δ. (Τπνπξγείν Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο & Σξνθίκσλ, 2011). Πίλαθαο 5: Μεξίδην (%) ησλ άκεζσλ εληζρύζεσλ ζε γεσξγηθό εηζόδεκα αλά θξάηνο κέινο ηεο Δ.Δ Οη πφξνη γηα ηελ γεσξγία, γηα ηελ πεξίνδν 2014-2020, ζα αληηπξνζσπεχνπλ ην 37,7% ηνπ ζπλνιηθνχ πξνυπνινγηζκνχ ηεο Δ.Δ ζε ζχγθξηζε κε ην 41,7% ηεο πξνεγνχκελεο πξνγξακκαηηθήο πεξηφδνπ, 2007-2013 (Τπνπξγείν Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο & Σξνθίκσλ, 2011). Καζνξίδεηαη έλαο δεκνζηνλνκηθφο θάθεινο άκεζσλ εληζρχζεσλ γηα θάζε θξάηνο κέινο. ηνλ επφκελν πίλαθα θαίλεηαη ε πξνηεηλφκελε θαηαλνκή εληζρχζεσλ ζηα θξάηε κέιε (ζε ηξέρνπζεο ηηκέο) γηα ην δηάζηεκα 2014-2019 θαζψο θαη ηα αληίζηνηρα πνζά πνπ ηζρχνπλ γηα ην 2013, κε βάζε ηελ πθηζηάκελε ΚΑΠ (Τπνπξγείν Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο & Σξνθίκσλ, 2011). 33

Πίλαθαο 6: Πξνηεηλόκελε θαηαλνκή εληζρύζεσλ ζηα θξάηε κέιε γηα ην δηάζηεκα 2014-2019 Ζ λέα Κνηλή Αγξνηηθή Πνιηηηθή, ππφζρεηαη δηθαηφηεξεο άκεζεο εληζρχζεηο, ελίζρπζε ησλ αγξνηψλ ζηε δηαηξνθηθή αιπζίδα, πεξηβαιινληηθά πξηκ θαη πεξηζζφηεξε δηαθάλεηα. Σα βαζηθά ζεκεία ηεο λέαο ΚΑΠ πνπ ζα ππάξρεη φθεινο γηα ηελ Διιάδα, είλαη ηα εμήο: 1. Ο νξηζκφο ησλ βνζθνηφπσλ, πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ επηιεμηκφηεηα ησλ εθηάζεσλ ζηηο άκεζεο εληζρχζεηο, βειηηψλεηαη θαη ζπκπεξηιακβάλεη ηα κεζνγεηαθά νηθνζπζηήκαηα (μπιψδεο βιάζηεζε). Ζ βειηίσζε απηή είλαη πνιχ ζεκαληηθή γηα ηελ Διιάδα, φπνπ κεγάιεο εθηάζεηο θηλδχλεπαλ λα βξεζνχλ εθηφο εληζρχζεσλ, πξνθαιψληαο απψιεηα 34

ζεκαληηθψλ πφξσλ γηα ηελ θηελνηξνθία (Πατζηάδεο, 2013). 2. Πεξηθεξεηνπνίεζε: Θα ππάξμεη ζηαδηαθή ζχγθιηζε ηεο αμίαο ησλ δηθαησκάησλ κεηαμχ ησλ γεσξγψλ ζε θάζε πεξηθέξεηα θαη κεηαμχ ησλ πεξηθεξεηψλ (Πατζηάδεο, 2013). 3. Σν πξαζίληζκα ησλ άκεζσλ εληζρχζεσλ γίλεηαη επθνιφηεξν ζηελ εθαξκνγή ηνπ γηα ηνπο Έιιελεο γεσξγνχο. Γηαηεξνχληαη νη ηξεηο πεξηβαιινληηθέο ππνρξεψζεηο πνπ έρεη πξνηείλεη ε Δπηηξνπή (δηαθνξνπνίεζε ησλ θαιιηεξγεηψλ, δηαηήξεζε ησλ κφληκσλ βνζθνηφπσλ θαη δηαηήξεζε πεξηνρψλ νηθνινγηθήο εζηίαζεο), αιιά αλαγλσξίδεηαη ε έλλνηα ηεο «ηζνδπλακίαο» ηνπ πξαζηλίζκαηνο κε πξαθηηθέο φπσο ε βηνινγηθή γεσξγία, πνπ αλαγλσξίδνληαη σο ηζνδχλακνπ απνηειέζκαηνο κε ην πξαζίληζκα, ειαθξχλνληαο έηζη ηνπο γεσξγνχο απφ ηηο αληίζηνηρεο ππνρξεψζεηο (Πατζηάδεο, 2013). 4. ηε δηαθνξνπνίεζε ησλ θαιιηεξγεηψλ, πξνβιέπεηαη πιήξεο εμαίξεζε ησλ εθκεηαιιεχζεσλ κέρξη 10 εθηάξηα (100 ζηξέκκαηα), πνπ απαιιάζζεη ηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ Διιήλσλ γεσξγψλ απφ ην κέηξν, ελψ ε ελαιιαγή αθνξά δχν θαιιηέξγεηεο γηα ηηο εθκεηαιιεχζεηο κε 10-30 εθηάξηα θαη ηξεηο γηα ηηο άλσ ησλ 30 εθηαξίσλ. Δπίζεο, πξνβιέπνληαη δηάθνξεο εμαηξέζεηο (βνζθφηνπνη, ξχδη, ςπραλζή θιπ) απφ ηελ ππνρξέσζε εθαξκνγήο ηνπ κέηξνπ (Πατζηάδεο, 2013). 35

Ζ Νέα ΚΑΠ έρεη ζηφρν λα πξνεηνηκάζεη ηνλ αγξνηηθφ θφζκν γηα ηηο πξνθιήζεηο πνπ νχησο ή άιισο ζα αληηκεησπίζνπκε ζηηο δηεζλείο αγνξέο. Γηα λα γίλνπκε πην αληαγσληζηηθνί θαη λα δηαηεξήζνπκε έλα πςειφ επίπεδν αγξνηηθήο παξαγσγήο ηφζν πνηνηηθά φζν θαη πνζνηηθά (Πατζηάδεο, 2013). ε φηη αθνξά ζηελ Διιάδα, ην ζπλνιηθφ επίπεδν ησλ δηαζέζηκσλ πφξσλ παξακέλεη θνληά ζηα ίδηα επίπεδα, σζηφζν, φια ζα θξηζνχλ απφ ηε δπλαηφηεηα ηεο ρψξαο λα ζρεδηάζεη ην λέν κνληέιν γεσξγίαο, λα αληηιεθζεί έγθαηξα ην πλεχκα ησλ ξπζκίζεσλ ηεο λέαο ΚΑΠ θαη λα ζπάζεη ην πειαηεηαθφ ζχζηεκα θαη γεληθά ην πιέγκα ζπκθεξφλησλ πνπ αλαπηχζζεηαη γχξσ απφ ηηο θνηλνηηθέο εληζρχζεηο θαη ιεηηνπξγεί ζε βάξνο ηεο αλάπηπμεο ησλ αγξνηηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ θαη ηεο ηζρπξνπνίεζεο ηεο ειιεληθήο γεσξγίαο (Παλάγνο, 2013). Δπηπιένλ, νη αιιαγέο πνπ ζα επηηεπρζνχλ ζηελ ΚΑΠ, ζηα πιαίζηα ηνπ πξνγξάκκαηνο «Δπξψπε 2020» επεξεάδνπλ άκεζα θαη ηελ ειιεληθή γεσξγία, θαζψο είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ηελ ΚΑΠ. Απηφ ζα ιεηηνπξγήζεη πξνο φθεινο ηεο Διιάδαο, θαζψο ζα πξνζθέξεη ηε δπλαηφηεηα λα θαηαζηεί ε ειιεληθή αγξνηηθή νηθνλνκία βηψζηκε, αληαγσληζηηθή, κνριφο εμφδνπ ηεο ρψξαο καο απφ ηελ νηθνλνκηθή θξίζε (Γηβάξεο, 2012). 36

5 ΓΖΜΟΓΡΑΦΗΚΑ ΥΑΡΑΚΣΖΡΗΣΗΚΑ ΣΟΤ ΑΓΡΟΣΗΚΟΤ ΠΛΖΘΤΜΟΤ 5.1 ΖΜΑΗΑ ΣΟΤ ΠΡΧΣΟΓΔΝΟΤ ΣΟΜΔΑ Ζ ζέζε ηνπ πξσηνγελνχο ηνκέα ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία εμαθνινπζεί λα παξακέλεη ζεκαληηθή, θξηλφκελε απφ ηελ έθηαζε θαη ην κέγεζνο ηνπ πιεζπζκνχ ησλ θπξίσο αγξνηηθψλ πεξηνρψλ, έλαληη ησλ ελδηάκεζσλ θαη ησλ αζηηθψλ, κε πνζνζηά ηεο ηάμεσο ηνπ 82% θαη 43% αληίζηνηρα. Δθηηκάηαη επίζεο απφ ην κέγεζνο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηηο γεσξγηθέο εθκεηαιιεχζεηο, αιιά θαη απφ ηε ζπκκεηνρή ζηελ απαζρφιεζε, κε πνζνζηφ πνπ αλέξρεηαη ζε 12,4% θαηά ην 2011. εκεηψλεηαη φηη ε κείσζε ηεο απαζρφιεζεο ζηνλ πξσηνγελή ηνκέα θπκάλζεθε ην 2012 ζε κηθξφ, ζρεηηθά, πνζνζηφ (-3,4%), έλαληη ηεο ζεκαληηθά κεγαιχηεξεο θάκςεο ζηηο θαηαζθεπέο (-17,4%), ζηε κεηαπνίεζε (13,4%) θαη ζην εκπφξην (-10,9%), θαιχπηνληαο, ακέζσο κεηά ην εκπφξην (17,9%), ηνλ κεγαιχηεξν αξηζκφ απαζρνινπκέλσλ (490 ρηι. θαη πνζνζηφ 13%), κε απφζηαζε απφ ηνλ θιάδν ηεο κεηαπνίεζεο (9,6%), ηνπ ηνπξηζκνχ (7,3%) θαη ησλ θαηαζθεπψλ (5,5%). Δμάιινπ, ν αγξνηηθφο ηνκέαο απνηειεί βαζηθφ ηξνθνδφηε ζεηξάο πξντφλησλ θαη ππεξεζηψλ, ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο γηα ηε βηνκεραλία ηξνθίκσλ θαη πνηψλ, ε νπνία απνηειεί ζηαζεξά ηνλ θηλεηήξην κνριφ ηεο κεηαπνίεζεο, αιιά θαη απφ ηε ζπλεηζθνξά ησλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ ζην εμσηεξηθφ εκπνξηθφ ηζνδχγην ηεο ρψξαο, πνπ παξνπζηάδεη ζηαζεξφηεηα θαη δπλακηζκφ αθφκα θαη ζηελ πεξίνδν ηεο χθεζεο ζηελ νηθνλνκία. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ, ζχκθσλα κε νξηζκέλα ζηνηρεία (Kέληξν Δμαγσγηθψλ Δξεπλψλ Μειεηψλ, 2012) φηη ζηε ζχλζεζε ησλ εμαγφκελσλ αγαζψλ ην πνζνζηφ ησλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ, πεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ηξνθίκσλ, ησλ πνηψλ θαη ηνπ θαπλνχ, αλήιζε ην 2012 ζην 26,8%, πνζνζηφ κεγαιχηεξν εθείλνπ ηνπ πξνεγνχκελνπ έηνπο (25,4%). χκθσλα πάλησο κε ηα ζηνηρεία ε ρξεζηκνπνηνχκελε γεσξγηθή γε εθηηκάηαη ην 2011 ζε 34,8 εθαη. ζηξέκκαηα πεξίπνπ, πεξηιακβάλνληαο 717.000 αγξνηηθέο εθκεηαιιεχζεηο, κε κηθξφ κέζν κέγεζνο (49 ζηξ.) πνπ ππνιείπεηαη αηζζεηά ηνπ κέζνπ φξνπ ησλ αγξνηηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ ζηελ ΔΔ-27 (146 ζηξ.). ην ζχλνιφ ηνπ ν πξσηνγελήο ηνκέαο απαζρνιεί θαηά ην έηνο απηφ 507.000 άηνκα, πιήζνο πνπ αληηπξνζσπεχεη ην 12,4% ηνπ νηθνλνκηθά ελεξγνχ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο. Ζ αμία ηεο παξαγσγήο ηνπ γεσξγηθνχ θιάδνπ, ζε ηξέρνπζεο ηηκέο, εθηηκάηαη ην 2012 (πξνζσξηλά ζηνηρεία) ζε 10,8 δηο επξψ πεξίπνπ, ελψ ε αθαζάξηζηε πξνζηηζέκελε αμία ηνπ, ζε βαζηθέο ηηκέο, βξίζθεηαη ζην ρακειφ επίπεδν ησλ 5 δηο επξψ, κέγεζνο πνπ 37

αλαινγεί ζην 4% ζην ζχλνιν ηεο νηθνλνκίαο. Ζ αμία ησλ εηζαγφκελσλ αγξνηηθψλ πξντφλησλ πεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ηξνθίκσλ θαη ησλ πνηψλ, βξίζθεηαη ζε πςειφ ζεκείν, θαιχπηνληαο ην 13,6% ηεο ζπλνιηθήο αμίαο ησλ εηζαγσγψλ, κε απνηέιεζκα λα δηακνξθψλεηαη αξλεηηθφ ηζνδχγην ζην εκπφξην αγξνηηθψλ πξντφλησλ ηεο ρψξαο, κε έιιεηκκα ην νπνίν θαηά ην 2011 πξνζεγγίδεη ην επίπεδν ησλ 2 δηο επξψ πεξίπνπ (ΠΑΔΓΔ, 2013). Ζ εξκελεία ηεο παξαπάλσ κεηαβνιήο ελδερνκέλσο λα ζπλδέεηαη άκεζα κε ηνλ αγξνηηθφ ηνκέα. Λφγσ ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο ηεο ειιεληθήο νηθνλνκίαο φιε απηήλ ηελ πεξίνδν ππάξρεη κία αληηζηξνθή ζε ζρέζε κε παιαηφηεξα πνπ ππήξρε κηα πξνηίκεζε εχξεζεο εξγαζίαο ζηα αζηηθά θέληξα. Ζ κεγέζπλζε ησλ αζηηθψλ θέληξσλ φκσο, θαη ε δηακνξθνχκελε δπζαξκνλία ζηελ αγνξά εξγαζίαο κε ηελ εκθάληζε ηεο αλεξγίαο, είραλ σο επαθφινπζν ηελ αληηζηξνθή ηνπ θιίκαηνο θαη ηελ πιεζπζκηαθή ελίζρπζε ησλ πεξηνρψλ ηεο ππαίζξνπ. 5.2 ΓΗΑΡΘΡΧΖ ΓΔΧΡΓΗΚΧΝ ΔΚΜΔΣΑΛΛΔΤΔΧΝ Ηδηαίηεξα ζεκαληηθή κείσζε θαηαγξάθεηαη ζην κέγεζνο ηεο ρξεζηκνπνηνχκελεο γεσξγηθήο έθηαζεο θαηά ην 2010 ζε ζρέζε κε εθείλε ηνπ 2003. Όπσο πξνθχπηεη απφ ηα ζηνηρεία ηνπ παξαθάησ πίλαθα ε γεσξγηθή γε πεξηνξίζηεθε απφ 39,7 εθαη. ζηξέκκαηα ην 2003 ζε 33 εθαη. ζηξ. ην 2010, παξνπζηάδνληαο πηψζε ηεο ηάμεσο ηνπ 16,8% πεξίπνπ. Ζ δπζκελήο απηή εμέιημε αληαλαθιάηαη θαη ζηνλ πεξηνξηζκφ ηνπ αξηζκνχ ησλ γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ ην αληίζηνηρν δηάζηεκα, θαηά πνζνζηφ 18% θαη πιένλ, θαηαγξάθνληαο 674.880 εθκεηαιιεχζεηο θαηά ην 2010, έλαληη ησλ 824.770 ηνπ 2003. εκεηψλεηαη φηη κφλν ην 23% ησλ θαηφρσλ γεσξγηθήο εθκεηάιιεπζεο είλαη ειηθίαο κηθξφηεξεο ησλ 44 εηψλ. Παξά ηελ εμέιημε απηή, δελ θαίλεηαη λα παξνπζηάδεη κεηαβνιή ε δηάξζξσζε ησλ γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ σο πξνο ηελ έθηαζή ηνπο, εθηηκψληαο, θαηά ην 2010, φηη ην 75% πεξίπνπ αθνξά ζε κηθξέο εθκεηαιιεχζεηο, κέρξη 50 ζηξέκκαηα, πνζνζηφ πνπ δηαθνξνπνηείηαη ειάρηζηα ζε ζρέζε κε εθείλν ηνπ 2003 (76%). Απφ νηθνλνκηθή άπνςε, ζεκεηψλεηαη φηη ν κεγαιχηεξνο αξηζκφο γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ ζπγθεληξψλεηαη ζε κνλάδεο κηθξνχ νηθνλνκηθνχ κεγέζνπο (ΠΑΔΓΔ, 2013). 38

Πίλαθαο 7: Μέγεζνο ρξεζηκνπνηνύκελεο γεσξγηθήο έθηαζεο θαηά ην 2010 ζε ζρέζε κε εθείλε ηνπ 2003. 39

5.3 ΑΓΡΟΣΗΚΖ ΠΑΡΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΔΗΟΓΖΜΑ Ζ παξαγσγή γεσξγηθψλ αγαζψλ παξνπζηάδεη ην 2012 κηθξή πηψζε ηεο αμίαο ηεο, ζε ηξέρνπζεο ηηκέο παξαγσγνχ, θαηά 1,4% πεξίπνπ, έλαληη ηεο ζεκαληηθήο αχμεζήο ηεο ηφζν θαηά ην 2010 (6,9%), φζν θαη θαηά ην 2011 (4,1%), αλεξρφκελε ζην χςνο ησλ 9,78 δηο επξψ. ην επίπεδν ηεο θπηηθήο παξαγσγήο, ε θάκςε (-1%) απνδίδεηαη ζηε κείσζε ηεο αμίαο ζηα πεξηζζφηεξα πξντφληα, ηδηαίηεξα έληνλε ζην ζηηάξη (-13,3%) παξά ηελ άλνδφ ηεο ζε νξηζκέλα είδε, φπσο ζηνλ αξαβφζηην (10%), ζην θξαζί (21,8%), ζην ειαηφιαδν (11,4%) θαη ζηα θξνχηα (7%). ηε δσηθή παξαγσγή αηζζεηή ήηαλ ε πηψζε ηεο αμίαο ζην αηγνπξφβεην θξέαο (-9%), ελψ ζεκαληηθή αχμεζε παξαηεξείηαη ζηα πνπιεξηθά (14,8%). Δπηζεκαίλεηαη ε ζπλερήο κείσζε ηεο αμίαο ηεο δσηθήο παξαγσγήο ζην δηάζηεκα ηεο ηεηξαεηίαο 2009-2012, πνπ παξακέλεη έληνλα πησηηθή ζε δχν θξίζηκεο ζεκαζίαο πξντφληα, φπσο ζην αηγνπξφβεην θξέαο (-6,12%) θαη ζην γάια (-3,5%). Μεηαμχ ησλ παξαγφκελσλ πξντφλησλ, ζην δηάζηεκα ηεο πεληαεηίαο 2008-2012, ην πξνβάδηζκα σο πξνο ηελ θαηαλνκή ηεο αμίαο θαηέρνπλ ηα θξνχηα θαη ηα θεπεπηηθά, κε πνζνζηά 16% θαη 15,5% αληίζηνηρα. Αθνινπζνχλ ηα δεκεηξηαθά (13,1%), ην γάια (10,4%), ην ειαηφιαδν (10,3%) θαη ηα πξντφληα ησλ αξνηξαίσλ θαιιηεξγεηψλ (9%) (ΠΑΔΓΔ, 2013). Οη πξνεγνχκελεο εμειίμεηο θαη θπξίσο ε ζεκαληηθή άλνδνο ηνπ θφζηνπο παξαγσγήο είραλ σο ζπλέπεηα ην αγξνηηθφ εηζφδεκα (εηζφδεκα ζπληειεζηψλ παξαγσγήο) λα πεξηνξηζηεί ην 2012, ζε ηξέρνπζεο ηηκέο, ζην χςνο ησλ 5,57 δηο επξψ καδί κε ηηο επηδνηήζεηο (2,9 δηο επξψ), παξνπζηάδνληαο εθ λένπ κείσζε (-5,3%), κεηά ηελ πξνεγνχκελε, ηδηαίηεξα ζεκαληηθή πηψζε ηνπ (-9,8%). σξεπηηθά, ζην δηάζηεκα ηεο ηεηξαεηίαο 2009-2012 ην αγξνηηθφ εηζφδεκα κεηψζεθε θαηά 20 πνζνζηηαίεο κνλάδεο, πηψζε ε νπνία ζε απφιπην κέγεζνο αληηζηνηρεί ζε απψιεηα ηεο ηάμεσο ηνπ 1,4 δηο επξψ πεξίπνπ (ΠΑΔΓΔ, 2013). 40

5.4 Ζ ΚΑΣΑΣΑΖ ΣΖ ΓΔΧΡΓΗΑ ΚΑΗ Ζ ΑΤΞΖΖ ΣΖ ΑΠΑΥΟΛΖΖ Ζ Διιάδα είλαη κία θαηεμνρήλ γεσξγηθή ρψξα, θαζψο ην 97,1% ηεο έθηαζεο ηεο, ζχκθσλα κε ηα θξηηήξηα ηνπ ΟΟΑ 2 (Τπνπξγείν Αγξνηηθήο Αλάπηπμεο, 2012) ραξαθηεξίδεηαη σο αγξνηηθέο πεξηνρέο κε ηα 2/3 ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο λα θαηνηθνχλ ζε απηέο. Δίλαη ινηπφλ πξνθαλέο φηη ν ειιεληθφο γεσξγηθφο ηνκέαο, παξακέλεη κέρξη ζήκεξα έλαο απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ηνκείο ηεο ρψξαο, δηαδξακαηίδνληαο ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ νηθνλνκία. Όζνλ αθνξά ζηελ απαζρφιεζε, ν ηνκέαο ηεο γεσξγίαο απνξξνθά ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ, ζε ζχγθξηζε κε άιινπο ηνκείο 3 (ΔΛΣΑΣ, 2012). Πξέπεη φκσο λα ζεκεησζεί θαη ν ειηθηαθφο παξάγνληαο, θαζψο ην πνζνζηφ ελαζρφιεζεο κε ηε γεσξγία ζηηο λεαληθέο ειηθίεο εκθαλίδεηαη ηδηαίηεξα ρακειφ, ζε αληίζεζε κε ηηο κεγαιχηεξεο ειηθίεο. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 2.Κπξίσο αγξνηηθέο πεξηνρέο (PR): πάλσ απφ 50% ηνπ πιεζπζκνχ δεη ζηηο αγξνηηθέο θνηλφηεηεο (κε ιηγφηεξν απφ 150 θαηνίθνπο/km2). Δλδηάκεζεο αγξνηηθέο πεξηνρέο (IR): 15% έσο 50% ηνπ πιεζπζκνχ ηεο πεξηνρήο δεη ζηηο αγξνηηθέο θνηλφηεηεο. Κπξίσο αζηηθέο πεξηνρέο (PU): ιηγφηεξν απφ ην 15% ηνπ πιεζπζκνχ ηεο πεξηνρήο δεη ζηηο αγξνηηθέο θνηλφηεηεο. 3. πγθξηηηθά κε ηνλ επξσπατθφ κέζν φξν, παξαηεξείηαη κηθξφ πνζνζηφ απαζρφιεζεο ζηνλ αγξνηηθφ ηνκέα, γεγνλφο πνπ νθείιεηαη ζε κεγάιν βαζκφ ζην ρακειφ πνζνζηφ απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ ζηνλ ηνκέα. 41

Πίλαθαο 8: Απαζρνινύκελνη ζηνλ αγξνηηθό ηνκέα. 42

Ωζηφζν, αλαιχνληαο ηα ζηνηρεία ηεο ΔΛΣΑΣ, δηαπηζηψλεηαη φηη κε ηελ έλαξμε ηεο ειιεληθήο θξίζεο απμήζεθε ην πνζνζηφ ησλ λενεηζεξρφκελσλ ζηε γεσξγία, ελψ κεγάινο ήηαλ θαη ν αξηζκφο εθείλσλ πνπ εγθαηέιεηςαλ άιινπο ηνκείο εξγαζίαο θαη ζηξάθεθαλ ζηε γεσξγία (ηεξγίνπ, 2011). Απφ ηα άηνκα απηά, ην 85% είλαη κέιε αγξνηηθψλ λνηθνθπξηψλ θαη ην 15% πξνέξρνληαη απφ ηε κηζζσηή απαζρφιεζε. Έηζη, ε γεσξγία θαίλεηαη κεηά ηα κέζα ηνπ 2007 λα αλαθηά ηηο ζέζεηο απαζρφιεζεο πνπ είραλ ραζεί απφ ηηο αξρέο ηνπ 2006, φηαλ άξρηζε ε εθαξκνγή ηεο ηειεπηαίαο αλαζεψξεζεο ηεο ΚΑΠ 4 (Καξαληθφιαο θαη Μαξηίλνο, 2012). Ωο εθ ηνχηνπ, έλαο απφ ηνπο βαζηθνχο ηνκείο πνπ ζα επσθειεζεί άκεζα απφ ηελ αλάπηπμε ηνπ γεσξγηθνχ ηνκέα είλαη απηφο ηεο απαζρφιεζεο. Μέρξη ζήκεξα, πεξίπνπ ην 90% ησλ απαζρνινχκελσλ ζηε γεσξγία είλαη αιινδαπνί 5. Πξέπεη λα αλαθεξζεί επίζεο, φηη ε ΔΔ, ζηα πιαίζηα ηεο βνήζεηαο πνπ παξέρεη ζηελ Διιάδα, παξέρεη νηθνλνκηθή ππνζηήξημε κε ζηφρν ηελ ελίζρπζε ηεο αγξνηηθήο απαζρφιεζεο 6 (Δπξσπατθή Δπηηξνπή, 2012). ------------------------------------------------------------------------------------------------------------ 4. Σα ηειεπηαία 3 ρξφληα ε γεσξγία έρεη ράζεη 20.000 ζέζεηο εξγαζίαο, εληνχηνηο 17.000 ζέζεηο έρνπλ δεκηνπξγεζεί ζηνλ πξσηνγελή ηνκέα, ζηηο αζηηθέο φκσο πεξηνρέο ηεο ρψξαο. 5. χκθσλα κε επίζεκα ζηνηρεία, ην 2010 νη αιινδαπνί έθηαλαλ ην 8,2% ηνπ ζπλνιηθνχ δπλακηθνχ πνπ απαζρνινχληαλ ζηε γεσξγία. Ζ θαηάζηαζε απηή επηβεβαηψλεη θαη ηε λννηξνπία απφ ηελ νπνία δηαθαηέρνληαλ κέρξη ζήκεξα νη Έιιελεο αλαθνξηθά κε ηελ ελαζρφιεζε, επνρηαθή ή κφληκε, κε ηηο αγξνηηθέο εξγαζίεο. 6. Σνλ Γεθέκβξην ηνπ 2011, ε θαηαβνιή ηνπ 1,7 δηζεθαηνκκπξίνπ επξψ, είρε σο απνηέιεζκα πεξηζζφηεξνη απφ 8.000 λένη, λα εγθαηαζηαζνχλ σο αγξφηεο ζε αγξνηηθέο πεξηνρέο ηεο Διιάδαο. ηφρνο ησλ θνλδπιίσλ απηψλ, ν νπνίνο θαη επηηεχρζεθε, ήηαλ λα γίλνπλ επελδχζεηο ζηνλ γεσξγηθφ ηνκέα, θαζψο θαη ζηνπο ηνκείο ηεο κεηαπνίεζεο θαη εκπνξίαο γεσξγηθψλ πξντφλησλ. 43

5.5 ΓΗΑΡΘΡΧΖ ΔΡΓΑΣΗΚΟΤ ΓΤΝΑΜΗΚΟΤ Γηαηεξείηαη φπσο θαίλεηαη ηζρπξφο ν νηθνγελεηαθφο ραξαθηήξαο ησλ γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ θαηά ην 2010, κηα θαη απφ ην ζχλνιν ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ (1.132.870 άηνκα) έλα ζπληξηπηηθφ πνζνζηφ (98%) αθνξά ζε νηθνγελεηαθέο εθκεηαιιεχζεηο, πνπ απαζρνινχλ γπλαίθεο θαηά πνζνζηφ 51% θαη πιένλ. Απφ ην νηθνγελεηαθφ εξγαηηθφ δπλακηθφ, ην 50% πεξίπνπ ζεσξείηαη πιήξνπο απαζρφιεζεο, εξγαδφκελν ζε εθκεηαιιεχζεηο πνπ απνξξνθνχλ πεξηζζφηεξν απφ κηα εηήζηα κνλάδα εξγαζίαο. εκεηψλεηαη σζηφζν ε ζεκαληηθή κείσζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ησλ γεσξγηθψλ εθκεηαιιεχζεσλ ζε ζρέζε κε πξνεγνχκελε θαηαγξαθή (1.508.190 άηνκα θαηά ην 2007). Πξφθεηηαη γηα κηα πηψζε ηεο ηάμεσο ηνπ 25%, ε νπνία επηδξά αξλεηηθά ζηελ απαζρφιεζε, αιιά θαη ζηελ αλάπηπμε ησλ πεξηνρψλ ηεο ππαίζξνπ (ΠΑΔΓΔ, 2013). Πίλαθαο 9: Γεσξγηθέο Δθκεηαιιεύζεηο 44

6. ΤΝΔΣΑΗΡΗΜΟΗ 6.1 Ζ ΗΣΟΡΗΑ ΣΧΝ ΤΝΔΣΑΗΡΗΜΧΝ ΚΑΗ ΟΗ ΓΤΝΑΣΟΣΖΣΔ ΠΟΤ ΠΑΡΔΥΟΤΝ Οη πξψηνη νξγαλσκέλνη ζπλεηαηξηζκνί έθαλαλ ηελ εκθάληζε ηνπο ζηελ Δπξψπε ζηα ηέιε ηνπ 18 νπ αηψλα κε αξρέο ηνπ 19 νπ θαη ζπκπίπηνπλ κε ηελ αξρή ηεο Βηνκεραληθήο Δπαλάζηαζεο ε νπνία έδξαζε θαηαιπηηθά γηα ηελ γέλλεζε ηνπο (Γανπηφπνπινο, 2006). χκθσλα κε κειέηε ηνπ Ηλζηηηνχηνπ ηξαηεγηθψλ & Αλαπηπμηαθψλ Μειεηψλ (ΗΣΑΜΔ), ν αγξνηηθφο ηνκέαο απνηεινχζε πάληα έλαλ απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ηνκείο παξαγσγήο ζηελ ρψξα καο. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη αλ θαη ηα ηειεπηαία ρξφληα ε ζπκκεηνρή ηνπ αγξνηηθνχ ηνκέα ζηελ Διιεληθή νηθνλνκία έρεη κεησζεί ζεκαληηθά, παξακέλεη φκσο ζε πςειά επίπεδα, ζπγθξηλφκελε κε απηή ησλ άιισλ θξαηψλ-κειψλ ηεο ΔΔ. ήκεξα ε Διιεληθή γεσξγία βξίζθεηαη ζε επηηαρπλφκελε πηψζε θαη αξρηθά δελ είλαη ζε ζέζε λα ζπκβάιιεη ζηελ αλάθακςε ηεο Διιεληθήο νηθνλνκίαο, παξά ην γεγνλφο φηη έρεη φιεο ηηο πξνυπνζέζεηο, φκσο απνηειεί αθφκα έλα ζεκαληηθφ ηκήκα ηεο νηθνλνκίαο αξθεί λα αληηκεησπηζηνχλ νη ηζρπξέο πξνθιήζεηο θαη νη αιιαγέο πνπ ηελ κεηαζρεκαηίδνπλ ξαγδαία (Εεξβνχ θαη Μαθξάθε, 2011). Μηα ηέηνηα θνηλσληθή επίπησζε είλαη θαη ε αιιαγή ηνπ status ηνπ Έιιελα αγξφηε πνπ απφ παξαδνζηαθφο θαιιηεξγεηήο γίλεηαη επηρεηξεκαηίαο, εθνδηάδεηαη απφ κεραληθφ εμνπιηζκφ, αιιάδεη ηνλ παξαδνζηαθφ ηξφπν θαιιηέξγεηαο θαη ζπκβνπιεχεηαη ηνπο πηπρηνχρνπο γεσπφλνπο γηα λα πάξεη πεξηζζφηεξεο γλψζεηο ηηο νπνίεο ζα πξνζπαζήζεη λα εθαξκφζεη κε ζθνπφ ηελ πςειφηεξε απφδνζε (Βνγηαηδήο θαη Γξηζάθεο, 2007). Δηδηθφηεξα ζηελ ζχγρξνλε επνρή φπνπ ε πξσηνγελήο γεσξγηθή παξαγσγή ηείλεη λα ελζσκαησζεί ζηελ εθνδηαζηηθή αιπζίδα ηνπ επξχηεξνπ αγξνδηαηξνθηθνχ ηνκέα, ν ξφινο ησλ ζπλεηαηξηζηηθψλ νξγαλψζεσλ είλαη ηδηαίηεξα θξίζηκνο. Οη παξαγσγνί ζα πξέπεη λα πξνζαξκνζηνχλ άκεζα ζηηο λέεο ζπλζήθεο ηεο αγνξάο πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίζνπλ ηελ παξακνλή ηνπο θαη θαη επέθηαζε ην εηζφδεκα ηνπο ζην ζχγρξνλν θχθισκα εκπνξίαο. Απηφ κπνξεί λα επηηεπρζεί κε ηελ ζπζπείξσζε θαη νξγάλσζε ησλ παξαγσγψλ, ψζηε λα επηηχρνπλ νηθνλνκίεο θιίκαθαο, λα αλαπηχμνπλ εκπνξηθέο δξαζηεξηφηεηεο αληίζηνηρεο κε εθείλεο ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα θαη λα απνθηήζνπλ δηαπξαγκαηεπηηθή δχλακε, απμάλνληαο ηα πεξηζψξηα 45

θέξδνπο θαη πεξηνξίδνληαο ην θφζηνο θαη ηνπο θηλδχλνπο. (Bijman θαη Ruben, 2005; Reardon θαη Berdegue, 2002; Holloway et all., 2000). Οη ζπλεηαηξηζκνί ζα πξέπεη λα εθαξκφζνπλ κνληέια δηνίθεζεο θαη νξγάλσζεο ηα νπνία επηβάινπλ νη ζχγρξνλεο νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο. Ζ πηνζέηεζε ζχγρξνλσλ ζηξαηεγηθψλ κάξθεηηλγθ, ε θαζεηνπνίεζε ηεο νξγάλσζεο ηνπο ε νπνία εληζρχεη θαη ηελ δεκηνπξγία ζπλεξγαζηψλ ζε νξηδφληηα κνξθή, ε έκθαζε ζηελ παξαγσγή πξντφλησλ πςειήο πνηφηεηαο θαη πςειήο πξνζηηζέκελεο αμίαο, εληζρχεη ηελ αληαγσληζηηθφηεηα ησλ ζπλεηαηξηζκψλ θαη εμαζθαιίδεη ηελ πξφζβαζε ησλ παξαγσγψλ ζηα ζχγρξνλα θαλάιηα εκπνξίαο (Ruben, 2007). Ζ επηρεηξεκαηηθφηεηα είλαη έλα απφ ηα βαζηθφηεξα «θιεηδηά» γηα ην δπλακηζκφ ηεο νηθνλνκίαο θαζψο θαη γηα ηε δεκηνπξγία λέσλ ζέζεσλ εξγαζίαο αιιά θαη λέσλ επαγγεικάησλ. Δληζρχεη ηνλ αληαγσληζκφ ζηελ αγνξά (κε πηζαλά θαη παξάιιεια νθέιε γηα ηνπο θαηαλαισηέο) θαη ππνζηεξίδεη ελεξγά θαη ζηελ πξάμε ηηο θαηλνηνκίεο ζηελ ηερλνινγία θαη ζηνλ νξγαληζκφ (Εεξβνχ θαη Μαθξάθε, 2011). Ζ επηρεηξεκαηηθφηεηα έρεη έλα ηεξάζηην δπλακηθφ γηα λα βνεζήζεη ζηε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ. Οη γεσξγηθνί ζπλεηαηξηζκνί έρνπλ ηψξα ηελ επθαηξία λα παίμνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζε απηή ηε δηαδηθαζία κε ηελ ελίζρπζε ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο. 46

6.2 Ζ ΔΠΗΥΔΗΡΖΜΑΣΗΚΟΣΖΣΑ ΣΟΤ ΤΝΔΣΑΗΡΗΜΟΤ Ζ ειιεληθή νηθνλνκία βξίζθεηαη ζηε δίλε ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο πξνζπαζψληαο λα βξεη ζεκεία ηζνξξνπίαο θαη ζηνπο ηξεηο ηνκείο ηεο παξαγσγηθήο δξαζηεξηφηεηαο (πξσηνγελήο, δεπηεξνγελήο, ηξηηνγελήο) δηαηεξψληαο δσληαλή ηελ χπαξμε ηεο ζηελ παγθφζκηα νηθνλνκία. Ο ηνκέαο πνπ επσκίδεηαη ην βάξνο εθθίλεζεο ηεο νηθνλνκηθήο αλάθακςεο είλαη ν αγξνηηθφο ηνκέαο (Κσηζνβίλνπ, 2012). Αληίζεηα, ζηε δεκφζηα ζπδήηεζε θαίλεηαη λα έρεη απνθιεηζζεί ε δπλαηφηεηα ηεο ρψξαο καο λα παξάγεη αγξνηηθά πξντφληα ζε αληαγσληζηηθφ θφζηνο, δειαδή πξντφληα πνπ λα κπνξνχλ λα πσιεζνχλ ζηελ εγρψξηα θαη ηηο μέλεο αγνξέο ρσξίο ππέξκεηξε πξνζηαζία θαη θξαηηθέο επηρνξεγήζεηο. Άιισζηε, ε χπαξμε ζπγθξηηηθψλ πιενλεθηεκάησλ ζηνλ αγξνηηθφ ηνκέα ζηελ Διιάδα θαίλεηαη λα ππνβαζκίδεηαη, παξφηη: α) Ζ πνηφηεηα θαη ε ζξεπηηθή αμία ησλ ειιεληθψλ γεσξγηθψλ πξντφλησλ έρεη αλαγλσξηζζεί επξέσο ηφζν ζηελ εγρψξηα φζν θαη ηηο μέλεο αγνξέο. Οη εγρψξηνη θαηαλαισηέο επηζπκνχλ γεγελή γεσξγηθά θαη θηελνηξνθηθά πξντφληα θαη είλαη δηαηεζεηκέλνη λα πιεξψζνπλ πεξηζζφηεξν γηα λα ηα αγνξάζνπλ. β) Τπάξρνπλ ζήκεξα παξαδείγκαηα πνιιψλ ειιεληθψλ γεσξγηθψλ επηρεηξήζεσλ θαη ζπλεηαηξηζκψλ πνπ ιεηηνπξγνχλ κε εμαηξεηηθή επηηπρία, πξνζθέξνπλ πςειήο πνηφηεηαο πξντφληα κέζσ εθηεηακέλσλ δηθηχσλ δηαλνκήο ζηελ Διιάδα θαη ζε μέλεο αγνξέο, εμαζθαιίδνληαο ηθαλνπνηεηηθά θέξδε αιιά θαη αμηνπνηψληαο ηηο θξαηηθέο εληζρχζεηο. γ) Αλαγλσξίδεηαη απφ εμεηδηθεπκέλνπο επηζηήκνλεο φηη «ην θπζηθφ πεξηβάιινλ ηνπ ειιεληθνχ αγξνηηθνχ ρψξνπ παξέρεη κεγάιεο δπλαηφηεηεο γηα παξαγσγή πνηθηιίαο γεσξγηθψλ πξντφλησλ πνηφηεηαο» (Βαθάθεο, 2007). Ζ ζπιινγηθή δξάζε θαίλεηαη κηα ινγηθή ζηξαηεγηθή γηα ηελ επίηεπμε ηεο ελζσκάησζεο ησλ κηθξνθαιιηεξγεηψλ ζε δπλακηθέο αγνξέο. Ζ νξγάλσζε ησλ αγξνηψλ ζε νξγαλψζεηο παξαγσγψλ έρεη απφ θαηξφ κηα θνηλή αλαπηπμηαθή παξέκβαζε γηα ηελ αχμεζε ηεο δηαπξαγκαηεπηηθήο ηζρχνο ηνπο έλαληη ησλ άιισλ θνξέσλ ζηελ αιπζίδα αμίαο. Οη ζπλεηαηξηζκνί παξέρνπλ απηή ηε δπλαηφηεηα κέζσ ηεο νξγάλσζεο θαη ελδπλάκσζεο κεκνλσκέλσλ κηθξψλ παξαγσγψλ κέζσ θνηλήο ηδηνθηεζίαο ησλ επηρεηξήζεσλ (Muradian, θαη Mangus, 2009). 47

Εσηηθφ ξφιν δηαδξακαηίδνπλ νη ζπλεηαηξηζκνί ζηελ παξνρή βνήζεηαο πξνο ηνπο αγξφηεο, πξνθεηκέλνπ λα απνιακβάλνπλ θαιχηεξα κεξίδηα απφ ηηο ιηαληθέο ηηκέο ησλ πξντφλησλ ηνπο ζηελ εθνδηαζηηθή αιπζίδα ηξνθίκσλ θαζψο θαη ζηελ ελίζρπζε ηεο ζέζεο ηνπο ζηελ αγνξά (ΠΑΔΓΔ, 2013). Ζ δηαδξνκή ηνπ πξντφληνο απφ ην ρσξάθη κέρξη θαη ηνλ ηειηθφ θαηαλαισηή πεξλάεη απφ δηαθπκάλζεηο. ' απηή ηελ δηαδξνκή κείδνλα ξφιν δηαδξακαηίδνπλ νη αγξνηηθνί ζπλεηαηξηζκνί. Οη αξρέο ηεο ζπλεξγαζίαο θαη ηεο ακνηβαηφηεηαο πνπ πξνζδηνξίδνπλ ην ζπλεηαηξηζηηθφ θίλεκα δελ είραλ πάληα ην ίδην πεξηερφκελν. Ήδε απφ ηελ κεηαπνιεκηθή πεξίνδν θαη ηελ κεηάιιαμε ηνπ αγξνδηαηξνθηθνχ κνληέινπ, ε χπαξμε ηνπ ζπλεηαηξηζηηθνχ θηλήκαηνο είλαη παξεκβαηηθή αληηκεησπίδνληαο ηελ γξαθεηνθξαηία ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο (Κσηζνβίλνπ, 2012). Έλα ζνβαξφ, ππεχζπλν, θαιά νξγαλσκέλν θαη ζηειερσκέλν ζπλεηαηξηζηηθφ θίλεκα απνηειεί ηζρπξφ κνριφ πξνψζεζεο ηεο γεσξγηθήο αλάπηπμεο. Ο ξφινο ηνπ, ηδηαίηεξα γηα γεσξγίεο πνπ έρνπλ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ειιεληθήο γεσξγίαο, είλαη θαηαιπηηθφο. Ζ Διιάδα πνηέ δελ είρε έλα ζπλεηαηξηζηηθφ θίλεκα πνπ λα παίδεη ην ξφιν ηνπ θαζνδεγεηή θαη εκπλεπζηή. Δίλαη θαλεξφ πσο ην αγξνηηθφ ζπλεηαηξηζηηθφ θίλεκα ζηελ Διιάδα βξίζθεηαη ηα ηειεπηαία ρξφληα ζε απξαμία θαη απαμίσζε (Κνπινπθηζή, 2009). Ηδηαίηεξα ζήκεξα, ε θαηάζηαζή ηνπ, φζνλ αθνξά ηελ νξγάλσζε, ηελ παξνρή ππεξεζηψλ θαη ηε δηακφξθσζε νηθνλνκηθψλ απνηειεζκάησλ, είλαη ε ρεηξφηεξε πνπ έρεη λα επηδείμεη ζηε καθξφρξνλε πνξεία ηνπ. Γηα λα αληηιεθζεί θαλείο ηα αίηηα πξέπεη πξψηα λα θαηαλνήζεη βαζηά ηελ έλλνηα, ην ξφιν, ηνπο ζηφρνπο αιιά πεξηζζφηεξν ηηο αμίεο ζηηο νπνίεο ζηεξίδεηαη ν ζπλεηαηξηζηηθφο ζεζκφο θαη ηηο αξρέο ιεηηνπξγίαο ηνπ. Σφηε ζα εληζρπζεί ε πίζηε ηνπ ζην ζπλεηαηξηζκφ θαη ζα δξαζηεξηνπνηεζεί θαη ζα παιέςεη γηα ηελ αλαγέλλεζε θαη ηελ θαηαμίσζε ηνπ. Ο ζπλεηαηξηζηηθφο ζεζκφο έρεη παγθφζκηα εμάπισζε θαη πνηθηινκνξθία. ηεξίδεηαη ζε θνηλνχο θαλφλεο πνπ απνηεινχλ θαηαζηάιαγκα ηεο παγθφζκηαο εκπεηξίαο. Φηινζνθία ηεο δεκηνπξγίαο ησλ ζπλεηαηξηζκψλ είλαη ε ηζρχο ελ ηε ελψζεη (Κνπινπθηζή, 2009). 48

Οη αγξνηηθνί ζπλεηαηξηζκνί απνηεινχλ κία απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο νξγαλψζεηο ησλ αγξνηψλ ζε πνιιέο ρψξεο ηνπ θφζκνπ θαη ηδηαίηεξα ζηηο πην αλαπηπγκέλεο απφ απηέο. Ο πξψηνο αγξνηηθφο ζπλεηαηξηζκφο ηδξχζεθε ηνλ 13 Ο αηψλα απφ Διβεηνχο ηπξνθφκνπο πνπ ζπλαζπίζηεθαλ γηα ηελ παξαγσγή θαη δηάζεζε ησλ πξντφλησλ ηνπο (Γανπηφπνπινο, 2006). Απφ ηηο αξρέο ηνπ 20 Οπ αηψλα νη δχν πην ζπλεζηζκέλνη ιφγνη γηα ηελ δεκηνπξγία αγξνηηθψλ ζπλεηαηξηζκψλ ζηελ Δπξψπε, ήηαλ νηθνλνκηθνί θαη ζπγθεθξηκέλα νη παξαγσγνί ρξεηαδφηαλ: α) έλα ζεζκηθφ κεραληζκφ πνπ ζα ηνπο έδηλε ηελ δπλαηφηεηα λα ειέγρνπλ ηηο νηθνλνκηθέο αληζνξξνπίεο ιφγσ ηεο ππεξπξνζθνξάο ζηελ αγνξά πνπ ζα νδεγνχζαλ ζε ρακειέο ηηκέο ηα αγξνηηθά πξντφληα θαη β) ζεζκηθνχο κεραληζκνχο πνπ ζα ηνπο επέηξεπαλ λα αληηκεησπίζνπλ θαηαζηάζεηο αηζρξνθέξδεηαο, νη νπνίεο ήηαλ πνιχ ζπλεζηζκέλεο ηδίσο ζηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα θαη ζηηο αξρέο ηνπ 20 νπ αηψλα (Ζιηφπνπινο, 2004). Δλψ ε ζπλεηαηξηζηηθή επηρεηξεκαηηθφηεηα είλαη ζρεηηθά λέα έλλνηα, αλ ζπλδπαζηεί κε ην κάξθεηηλγθ θαη ηηο δεμηφηεηεο εθπαίδεπζεο γηα ηελ αλάπηπμε, έρεη δπλαηφηεηεο γηα ηελ ελίζρπζε ηεο αγξνηηθήο αλάπηπμεο ζηε δηάξθεηα ηεο απαζρφιεζεο θαη ηνπ εηζνδήκαηνο (Ζλσκέλα Έζλε, 2007). Ζ ζπλεηαηξηζηηθή επηρεηξεκαηηθφηεηα ζπκβάιιεη ζηελ αγξνηηθή αλάπηπμε θαη ζηελ νηθνλνκηθή ελίζρπζε ησλ θησρψλ αλζξψπσλ πνπ δνπλ ζε αγξνηηθέο πεξηνρέο. Με ηελ έληαμή απνκνλσκέλσλ θαη δηάζπαξησλ πφξσλ, κπνξεί λα βνεζήζεη ηνπο αγξφηεο ησλ πεξηζσξηνπνηεκέλσλ πεξηνρψλ λα απνθηήζνπλ επθαηξίεο γηα ηελ επηρεηξεκαηηθφηεηα θαη λα εληζρπζεί ε ηθαλφηεηα ηνπο γηα απην-βνήζεηα (Ζλσκέλα Έζλε, 2007). Οη ζπλεηαηξηζκνί κπνξνχλ λα επηηαρχλνπλ ηε δηαδηθαζία ηεο αλάπηπμεο θαη ηε ζπκκεηνρή ηνπ αγξνηηθνχ πιεζπζκνχ ζηηο δξαζηεξηφηεηέο ηνπο. ε πνιιέο ρψξεο, νη γεσξγηθνί ζπλεηαηξηζκνί απνδεηθλχνληαη έλα ζεκαληηθφ επηρεηξεζηαθφ κνληέιν κε ηνπο νπνίνπο νη κηθξνί αγξφηεο κπνξνχλ λα νξγαλψζνπλ θαη λα βειηηζηνπνηήζνπλ ηνπο πεξηνξηζκέλνπο πφξνπο γηα ηελ αχμεζε ηνπ εηζνδήκαηνο ηνπο (Maghsoudi θαη Davodi, 2011). Ζ χπαξμε ησλ ζπλεηαηξηζκψλ, έρεη επίζεο αληίθηππν ζηελ γεληθφηεηα ηεο αγξνηηθήο αλάπηπμεο νξίδεηαη φζνλ αθνξά ηε δηαζεζηκφηεηα θαη ηελ πξφζβαζε ζηηο παξνρέο πνπ βειηηψλνπλ ηηο βαζηθέο πξνυπνζέζεηο ηεο δσήο γηα ηνπο αλζξψπνπο ηεο ππαίζξνπ. Απηέο πεξηιακβάλνπλ ηε δεκηνπξγία ζέζεσλ απαζρφιεζεο, ηηο αγνξέο θαη ηελ αλάπηπμε ηεο ππαίζξνπ, ηελ ελίζρπζε ησλ αγξνηηθψλ εηζνδεκάησλ θαη ηε βειηίσζε ηεο πξφζβαζεο ζε 49

θνηλσληθέο ππεξεζίεο. Οη αγξφηεο ηηο παξαγφκελεο θαιιηέξγεηεο ηηο δηαζέηνπλ ζην εκπφξην απφ ηνπο ζπλεηαηξηζκνχο θαη έρνπλ ακεηβφκελε απαζρφιεζε, επεηδή κπνξεί λα εμεγεζεί ε εηζξνή εξγαζίαο ηνπο απφ ηα έζνδα πνπ θεξδίδνπλ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πεξηφδσλ εκπνξίαο. Οη γεσξγηθνί ζπλεηαηξηζκνί είλαη θξίζηκεο ζεκαζίαο γηα ηε γεληθή αλάπηπμε ηεο ππαίζξνπ, επεηδή παξέρνπλ απαζρφιεζε ζε αγξφηεο - κέιε, θ.ά. σο κέξνο ηεο άκεζεο απαζρφιεζεο. Όκσο, ηα κέιε θεξδίδνπλ βειηίσζε ησλ εζφδσλ κέζσ ηεο εληζρπκέλεο ζπλεξγαζίαο ησλ ηηκψλ (Chambo, 2009). Οη λέεο πξνθιήζεηο πνπ ζπλδένληαη κε ηηο αλαδπφκελεο απαηηήζεηο ησλ θαηαλαισηψλ, νη παγθφζκηεο δηαδηθαζίεο ηππνπνίεζεο, ε ζπγθέληξσζε ηεο αγνξάο, νη απζηεξφηεξεο απαηηήζεηο ηεο αγνξάο θαη ε αζηάζεηα ησλ ηηκψλ απαηηνχλ δηαθνξεηηθνχο ξφινπο θαη ηθαλφηεηεο απφ ηνπο ζπλεηαηξηζκνχο πνπ δξαζηεξηνπνηνχληαη ζην γεσξγηθφ ηνκέα. θνπφο ηνπο είλαη ε ελδπλάκσζε ησλ κηθξψλ παξαγσγψλ πνπ δελ έρεη αιιάμεη, αιιά ζηηο κέξεο καο ρξεηάδνληαη δηαθνξεηηθά κέζα γηα ηελ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ. Αληί λα θξαηήζνπλ ζηελ θαηνρή ηνπο ην ακπληηθφ ξφιν πνπ έπαηδαλ ζην παξειζφλ (φπσο λα πξνζπαζεί λα δεκηνπξγήζεη επλντθφηεξεο ηηκέο γηα ηνπο παξαγσγνχο κε ηε κείσζε ηνπ κεξηδίνπ αγνξάο ησλ κεζαδφλησλ, γηα παξάδεηγκα), νη ζπλεηαηξηζκνί ηψξα θαινχληαη λα αλαιάβνπλ πην ελεξγφ ξφιν ζηελ εκπνξία, ηελ ελεκέξσζε ηεο νξγαλσηηθήο ηνπο δνκήο θαη ηε ζπκκεηνρή ζηελ ελζσκάησζε ηεο αιπζίδαο αμίαο. Ζ επηηπρήο κεηάβαζε ζε απηφ ην λέν ξφιν πνπ απαηηεί ηελ απφθηεζε ζπγθεθξηκέλσλ δηαρεηξηζηηθψλ ηθαλνηήησλ, ηδίσο ζηνλ ηνκέα ηεο «ζπιινγηθήο επηρεηξεκαηηθφηεηαο» (Cook θαη Plunkett, 2006). Μέζσ ησλ ζπλεηαηξηζκψλ ησλ θαηαλαισηψλ, πέξα απφ ηελ πξνψζεζε δηθηχσλ ησλ θαηαλαισηψλ πνπ ζπγθεληξψλνπλ ηε δήηεζε ησλ πνιηηψλ, επηδηψθεηαη θαη ε δηεπθφιπλζε ηεο πξφζβαζεο ζηα πξντφληα κε πην επλντθνχο φξνπο ηηκήο θαη πνηφηεηαο. Ζ άκεζε επηθνηλσλία κε ηνπο παξαγσγνχο αξρίδεη απφ ηηο ηνπηθέο αγνξέο θαη ηε γεηηνληά θαη ζηαδηαθά θαηεπζχλεηαη πξνο ηελ ηειεηνπνίεζε ησλ ειεθηξνληθψλ εκπνξηθψλ ζπλδηαιιαγψλ ζην δηαδίθηπν (Com, 2010). Απηή ε πξνζέγγηζε ζπκπίπηεη κε ηνπο ζηφρνπο πνπ έρνπλ εθθξαζηεί απφ ηηο θπξηφηεξεο αγξνηηθέο νξγαλψζεηο θαη ηνπο ζπλεηαηξηζκνχο γεσξγηθψλ πξντφλησλ δηαηξνθήο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο: «ηφρνο είλαη ε πξνψζεζε/ζηήξημε ησλ πξσηνβνπιηψλ ησλ αγξνηψλ 50

ζρεηηθά κε ηελ απεπζείαο πψιεζε ησλ πξντφλησλ ηνπο ζηνπο ηειηθνχο θαηαλαισηέο (γηα παξάδεηγκα απεπζείαο πσιήζεηο επηηφπνπ, κέζσ αγξνηηθψλ ζπλεηαηξηζκψλ ζηηο ηνπηθέο αγνξέο, κέζσ ζπιινγηθψλ πιαηθνξκψλ ή επηρεηξήζεσλ πνπ ειέγρνληαη απφ ηνπο παξαγσγνχο) (COPA-COGECA, 2012). Οη ζπλεηαηξηζκνί δελ είλαη ειιεληθφ θαηλφκελν, αιιά παγθφζκην. Έρνπλ αλαπηπρζεί ζε φιεο ζρεδφλ ηηο ρψξεο ηνπ θφζκνπ, ζε άιιεο πεξηζζφηεξν θαη ζε άιιεο ιηγφηεξν, αλεμάξηεηα απφ ην νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ ζχζηεκα κε ην νπνίν ιεηηνπξγνχλ (Κακελίδεο, 2001). Ο ζπλεηαηξηζκφο αλαπηχζζνληαο ηελ νηθνλνκηθή ηνπ δξαζηεξηφηεηα ζηελ ειεχζεξε αγνξά, γηα λα επηβηψζεη είλαη ππνρξεσκέλνο, λα έρεη ηελ ίδηα ηνπιάρηζηνλ επηρεηξεκαηηθή απνηειεζκαηηθφηεηα κε ηνπο αληαγσληζηέο ηνπ. Όκσο, παξά ην γεγνλφο φηη απνδέρεηαη ηελ πξφθιεζε ηνπ αληαγσληζκνχ, ν ζπλεηαηξηζκφο παξακέλεη πξνζθνιιεκέλνο ζε νξηζκέλεο αμίεο. Απηφ ζπκβαίλεη γηαηί δελ ζεσξεί ηελ επηηπρία ζηνλ νηθνλνκηθφ ζηίβν απηνζθνπφ, αιιά έλα κέζν γηα ηελ πνηνηηθή πξναγσγή ησλ ζπλεξγαδφκελσλ αηφκσλ, θαη θαηά πξνέθηαζε ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ (Παπαγεσξγίνπ, 2004). Πνιινί θαη δηαθνξεηηθνί νξηζκνί έρνπλ δηαηππσζεί θαηά θαηξνχο απφ δηάθνξνπο επηζηήκνλεο γηα ηελ έλλνηα ηνπ ζπλεηαηξηζκνχ, πνπ ε δηαθνξνπνίεζε ηνπο βαζηθά νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη ν θαζέλαο απφ απηνχο δίλεη έκθαζε ζε δηαθνξεηηθά ραξαθηεξηζηηθά ή ζθνπνχο ηνπ ζπλεηαηξηζκνχ (Κακελίδεο, 2001). Ο πξψηνο λφκνο πνπ αθνξνχζε ηνπο ζπλεηαηξηζκνχο, ν 602 ηνπ 1915 «πεξί ζπλεηαηξηζκψλ» (ΦΔΚ 33/24.1.1915) φξηδε ην ζπλεηαηξηζκφ σο (εηαηξία κεηαβιεηνχ αξηζκνχ κεηφρσλ θαη θεθαιαίνπ πνπ επηδηψθεη δηα ηεο ζπλεξγαζίαο ηελ πξναγσγή ηεο ηδησηηθήο νηθνλνκίαο ησλ ζπλεηαίξσλ) (Βαβξίηζα, 2010). Παξφκνην νξηζκφ γηα ην γεσξγηθφ ζπλεηαηξηζκφ πεξηείρε ν λφκνο 921/1979, ν νπνίνο πξνζδηφξηδε πσο πξφθεηηαη γηα (ηδηφηππε εηαηξία, ζηελ νπνία ζπκκεηέρνπλ πξφζσπα απαζρνινχκελα θαηά θχξην ή δεπηεξεχνλ επάγγεικα κε ηελ γεσξγία) (Βαβξίηζα, 2010). 51

Ο λφκνο 1541/1985 φξηδε ηνλ αγξνηηθφ ζπλεηαηξηζκφ σο (εθνχζηα έλσζε αγξνηψλ κε ζθνπφ ηελ νηθνλνκηθή, θνηλσληθή θαη πνιηηηζηηθή αλάπηπμε, κε ηελ ζπλεξγαζία ηνπο θαη ηελ ακνηβαία βνήζεηα, κέζα ζε κηα θνηλή επηρείξεζε) (Βαβξίηζα, 2010). χκθσλα κε ην ά. 1 ηνπ ηζρχνληνο λ.2810/2000 γηα ηηο Αγξνηηθέο πλεηαηξηζηηθέο Οξγαλψζεηο), ε Αγξνηηθή πλεηαηξηζηηθή Οξγάλσζε (Α..Ο.) είλαη απηφλνκε έλσζε πξνζψπσλ, ε νπνία ζπγθξνηείηαη εζεινληηθά θαη επηδηψθεη, κε ηελ ακνηβαία βνήζεηα ησλ κειψλ ηεο, νηθνλνκηθή, θνηλσληθή, πνιηηηζηηθή αλάπηπμε θαη πξναγσγή ηνπο, κέζσ κηαο ζπληδηνθηήηεο θαη δεκνθξαηηθά δηνηθνχκελεο επηρείξεζεο) (Βαβξίηζα, 2010). Ζ Γηεζλήο πλεηαηξηζηηθή Έλσζε (International Co-operative Alliance-ICA) νξίδεη ηνλ ζπλεηαηξηζκφ σο κηα απηφλνκε έλσζε πξνζψπσλ ε νπνία ζπγθξνηείηαη εζεινληηθά θαη επηδηψθεη ηελ νηθνλνκηθή, θνηλσληθή, πνιηηηζηηθή αλάπηπμε θαη πξναγσγή ηνπο, κέζσ κηαο ζπληδηνθηήηεο θαη δεκνθξαηηθά δηνηθνχκελεο επηρείξεζεο (ICA, 2007). Δίλαη ζαθέο πσο ν νξηζκφο ηνπ λ. 2810/2000 ηαπηίδεηαη κε ηνλ νξηζκφ ηεο Γηεζλνχο πλεηαηξηζηηθήο Έλσζεο. Ο λφκνο 4015/2011 πξνβιέπεη ηε δηαδηθαζία εθθαζάξηζεο ησλ αλελεξγψλ ζπλεηαηξηζκψλ κε βάζε ην Μεηξψν Αγξνηηθψλ πλεηαηξηζκψλ. Απηφ γίλεηαη, πξνθεηκέλνπ λα δνζεί ε δπλαηφηεηα ζε φζνπο πλεηαηξηζκνχο ή Δλψζεηο έρνπλ ελεξγή νηθνλνκηθή δξαζηεξηφηεηα ηελ ηειεπηαία δηεηία φπσο πξνβιέπεηαη ζην λφκν, ψζηε λα θξηζνχλ ζην πιαίζην ηνπ Μεηξψνπ (ΤΠΑΑΣ, 2013). Δίλαη γεγνλφο πσο θαλέλαο απφ ηνπο νξηζκνχο ηνπ ζπλεηαηξηζκνχ δελ ζεσξείηαη πιήξεο θαη απηφ γηαηί ππάξρνπλ ηφζα πνιιά ηδηαίηεξα ραξαθηεξηζηηθά ή ζθνπνί ηνπ ζπλεηαηξηζκνχ πνπ αλ αλαθεξζνχλ ζα θάλνπλ ηνλ νξηζκφ καθξνζθειή θαη αρξεζηκνπνίεην (Κακελίδεο, 2001). Απηφ πνπ πξέπεη λα ηνληζηεί ηδηαίηεξα είλαη φηη ν ζπλεηαηξηζκφο δελ είλαη νχηε ακηγήο κνλάδα, αιιά νχηε ακηγήο νηθνλνκηθή νξγάλσζε αιιά απνηειεί έλαλ κηθηφ νηθνλνκηθνθνηλσληθφ ζεζκφ, πνπ απνβιέπεη ηαπηφρξνλα ζηε βειηίσζε ηεο νηθνλνκηθήο θαηάζηαζεο θαη ηελ εμχςσζε ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηζηηθήο ζέζεο ησλ κειψλ ηνπο (Κακελίδεο, 2001). ηελ Διιάδα θαηά ην παξειζφλ, ην θξάηνο επηδίσθε ηνλ πιήξε έιεγρν 52

ησλ αγξνηηθψλ ζπλεηαηξηζκψλ. Πξάγκαηη, ε νξγάλσζε θαη ε εθπξνζψπεζε ησλ γεσξγηθψλ ζπκθεξφλησλ δελ είρε νξγαλσζεί σο απνηέιεζκα ηεο δξάζεο ελφο ζπγθξνηεκέλνπ αγξνηηθνχ θηλήκαηνο, αιιά ζρεδηαδφηαλ απφ πνιηηηθέο δπλάκεηο πνπ ζηφρεπαλ ζηελ ελαξκφληζε ησλ ζπκθεξφλησλ ησλ γεσξγψλ κε ηηο θξαηηθέο πνιηηηθέο (Λνπινχδεο, 1995). Ο ζπλεηαηξηζηηθφο ζεζκφο είλαη έηζη δνκεκέλνο ψζηε λα πιενλεθηεί έλαληη ησλ άιισλ κνξθψλ νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο. Ωζηφζν, γηα λα αλαδείμεη φκσο ηελ ππεξνρή ηνπ ζηελ πξάμε ν ζπλεηαηξηζκφο νθείιεη λα απνδεηρηεί απνηειεζκαηηθφο απέλαληη ζηελ πνιχ ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ αγξνηηθνχ ηνκέα. Καηά θχξην ιφγν επηηπγράλεηαη κε ηελ εηνηκφηεηα ηνπ (ζπλεηαηξηζκνχ) ιεηηνπξγψληαο κε ηελ επηρεηξεκαηηθή ινγηθή θαη δηαηεξψληαο ηνλ ζπλεθηηθφ ηνπ ραξαθηήξα. Παξάιιεια, θξίλεηαη αλαγθαίν λα πξνζαξκφδεηαη ζηηο νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο, πνιηηηθέο θαη ηερλνινγηθέο εμειίμεηο, φπσο θάζε ζχγρξνλε επηρείξεζε αλ ζέιεη λα ζπλερίζεη λα είλαη βηψζηκε (Κσηζνβίλνπ, 2012). Οη ζπλεηαηξηζκνί κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα λα παξέρνπλ ζηηο ηνπηθέο θνηλφηεηεο έλα κεραληζκφ γηα λα αληηκεησπίζεη ην πιαίζην ελφο νηθνλνκηθνχ πεξηβάιινληνο πνπ έρεη αγλνήζεη ηηο πξνηεξαηφηεηεο ησλ θνηλνηήησλ απηψλ ζηε πξνζπάζεηά ηνπο λα επηβηψζνπλ (Murray θαη Lavoie, 2005). Οη αγξφηεο έρνπλ ιίγε δηαπξαγκαηεπηηθή δχλακε φζνλ αθνξά ηνλ εθνδηαζκφ κε ρακειφ θφζηνο θαη λα πάξνπλ ηηο θαιχηεξεο ηηκέο γηα ηα πξντφληα ηνπο. Με ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζε έλα ζπλεηαηξηζκφ, νη αγξφηεο κπνξνχλ λα επηηχρνπλ νηθνλνκίεο θιίκαθαο ζε δηαπξαγκαηεχζεηο κε εμσηεξηθνχο πξνκεζεπηέο θαη αγνξέο (Nilsson, 2001). Ωζηφζν, είλαη ζεκαληηθφ φηη ε πξσηνβνπιία απφ ηελ ίδξπζε ηνπ ζπλεηαηξηζκνχ πξέπεη λα πξνέξρεηαη απφ ηα κέιε, ε ζπκκεηνρή πξέπεη λα είλαη εζεινληηθή θαη ν ζπλεηαηξηζκφο πξέπεη λα δηνηθείηαη απφ ηα κέιε. Οη ζπλεηαηξηζηηθέο αξρέο, πνπ απνηεινχλ ηηο θαηεπζπληήξηεο γξακκέο κε ηηο νπνίεο νη ζπλεηαηξηζκνί ζέηνπλ ζε εθαξκνγή ηηο αμίεο ηνπο δηαηππψζεθαλ φπσο παξαθάησ: Δζεινληηθή θαη ειεχζεξε ζπκκεηνρή Γεκνθξαηηθή δηνίθεζε εθ κέξνπο ησλ κειψλ Οηθνλνκηθή ζπκκεηνρή ησλ κειψλ 53

Απηνλνκία θαη αλεμαξηεζία Δθπαίδεπζε, πξαθηηθή εμάζθεζε θαη πιεξνθφξεζε πλεξγαζία κεηαμχ ησλ ζπλεηαηξηζκψλ Δλδηαθέξνλ γηα ηελ θνηλφηεηα (Κνπινπθηζή, 2009). 54

6.3 Ο ΡΟΛΟ ΣΧΝ ΤΝΔΣΑΗΡΗΜΧΝ Χ ΠΑΡΑΓΟΝΣΑ ΔΚΤΓΥΡΟΝΗΜΟΤ ΣΧΝ ΓΟΜΧΝ ΣΖ ΔΛΛΖΝΗΚΖ ΓΔΧΡΓΗΑ Μέζα ζην δηακνξθνχκελν πιαίζην ζην νπνίν θαιείηαη λα ιεηηνπξγήζεη ε αγξνηηθή εθκεηάιιεπζε, νη επηινγέο αλάκεζα ζηηο νπνίεο θαιείηαη λα επηιέμεη ν παξαγσγφο είλαη: ε κεκνλσκέλε δξαζηεξηνπνίεζε θαη ε ζπιινγηθή νξγάλσζε (Παπαγεσξγίνπ θαη Καιδήο, 1999). Ζ κεκνλσκέλε δξαζηεξηνπνίεζε ησλ παξαγσγψλ δελ είλαη πάληνηε εθηθηή. ηηο πεξηπηψζεηο πνπ ην κέγεζνο ηεο εθκεηάιιεπζεο είλαη πεξηνξηζκέλν, ε νξγάλσζε ηεο εθκεηάιιεπζεο, ην είδνο ηνπ πξντφληνο θαη ην επίπεδν εθπαίδεπζεο ηνπ θαηφρνπ δελ επηηξέπνπλ ηελ αχμεζε ηεο πξνζηηζέκελεο αμίαο ηνπ πξντφληνο πνπ παξάγεη ε εθκεηάιιεπζε (θαζεηνπνίεζε ηεο παξαγσγήο) θαη ηελ απνηειεζκαηηθή πξνψζεζε ηνπ πξντφληνο ζηελ αγνξά, ηφηε ε κεκνλσκέλε δξαζηεξηνπνίεζε είλαη αδχλαηε (Υαζζίδ, et all., 2001). Ζ δεκηνπξγία ζπιινγηθψλ κνξθψλ νξγάλσζεο φπσο είλαη νη ζπλεηαηξηζκνί, εθηφο απφ ηελ εμαζθάιηζε ηνπ δηαπξαγκαηεπηηθνχ πιενλεθηήκαηνο ζηνλ παξαγσγφ, αμηνπνηεί ηηο νηθνλνκίεο θιίκαθαο πνπ απνιακβάλεη ην κεγάιν επηρεηξεκαηηθφ κέγεζνο θαη επηηξέπεη ηελ ζπιινγηθή αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκάησλ απφ ηηο απμνκεηψζεηο ηεο παξαγσγήο. πλεπψο, νη ζπλεηαηξηζκνί, σο ηδέα θαη σο εθαξκνγή, απνηεινχλ θνξείο πνπ δεκηνπξγνχληαη γηα ηελ αχμεζε ηεο επηρεηξεκαηηθήο απνηειεζκαηηθφηεηαο θπξίσο ησλ κηθξψλ θαη δηάζπαξησλ εθκεηαιιεχζεσλ. Όκσο, νη εμειίμεηο ηελ ηειεπηαία δεθαεηία έρνπλ δηαθνξνπνηήζεη ελ πνιινίο, ην πεδίν δξάζεο ηεο γεσξγηθήο εθκεηάιιεπζεο. Έηζη, απηφ πνπ απνηεινχζε κεγάιν κέγεζνο ζην παξειζφλ, θηλνχκελν ζην πιαίζην ηεο εζληθήο νηθνλνκίαο είλαη πιένλ αλεπαξθέο ζηελ δηεπξπκέλε αγνξά ηεο παγθνζκηνπνηεκέλεο νηθνλνκίαο (Υαζζίδ, et all., 2001). 55

Δλφςεη απηψλ ησλ εμειίμεσλ, θαη παξά ηηο πξνζπάζεηεο γηα εθζπγρξνληζκφ ηεο παξαγσγηθήο ηερληθήο θαη ηνπ εμνπιηζκνχ ζην επίπεδν ηεο εθκεηάιιεπζεο, ην κέγεζνο ησλ παξαγσγηθψλ κνλάδσλ ηνπ πξσηνγελή ηνκέα παξακέλεη κηθξφ θαη γη απηφ ζηηο πεξηπηψζεηο απηέο ν ζπλεηαηξηζηηθφο ζεζκφο είλαη εθείλνο κέζσ ηνπ νπνίνπ αληηκεησπίδνληαη ηα πξνβιήκαηα ησλ κηθξψλ κνλάδσλ ζηελ αγνξά. Όκσο, φπσο είλαη γλσζηφ, νη αγξνηηθνί ζπλεηαηξηζκνί ηεο ρψξαο καο βξίζθνληαη νηθνλνκηθά απνδπλακσκέλνη θαη θνηλσληθά ακθηζβεηνχκελνη. Αλεμάξηεηα απφ ηνπο παξάγνληεο πνπ δεκηνχξγεζαλ απηή ηελ θαηάζηαζε, ην ζπκθέξνλ ηεο ρψξαο επηβάιιεη ηελ αμηνπνίεζε ησλ ηζρπξψλ πιενλεθηεκάησλ ηνπ ζπλεηαηξηζηηθνχ ζεζκνχ γηα ηε ζηήξημε ηνπ αγξνηηθνχ εηζνδήκαηνο θαη ηνπ αγξνηηθνχ ηνκέα γεληθφηεξα. Οη ζπλεηαηξηζκνί απνηεινχλ ηνλ κνλαδηθφ ζπκκεηνρηθφ ζεζκφ νξγαλσκέλεο αληηκεηψπηζεο ησλ πξνβιεκάησλ ηεο ππαίζξνπ, γη απηφ θαη ε αλάγθε δεκηνπξγίαο ελφο ζχγρξνλνπ ζεζκηθνχ πιαηζίνπ πνπ λα ελζαξξχλεη ηελ αλάδεημε ηνπ εγγελνχο δπλακηθνχ ηεο ππαίζξνπ, θαζίζηαηαη πξφδειε (Υαζζίδ, et all., 2001). 56

6.4 ΣΟΜΔΗ ΓΡΑΣΖΡΗΟΠΟΗΖΖ ΤΝΔΣΑΗΡΗΜΧΝ, ΣΑΣΗΣΗΚΑ ΣΟΗΥΔΗΑ ΣΖΝ ΠΑΡΑΓΧΓΖ-ΔΜΠΟΡΗΟ Πίλαθαο 10: Οηθνλνκηθνί Λνγαξηαζκνί γηα ηελ Γεσξγία (αμίεο ζε ηξέρνπζεο ηηκέο παξαγσγνύ). 57

6.5 ΣΑΣΗΣΗΚΑ ΣΟΗΥΔΗΑ ΣΖΝ ΠΑΡΑΓΧΓΖ ΚΑΗ ΣΟ ΔΜΠΟΡΗΟ Πίλαθαο 11: Καηεγνξίεο παξαγσγήο (Μέζνο όξνο 2007-2011 ε ) Πίλαθαο 12: Καηεγνξίεο παξαγσγήο (Μέζνο όξνο 2008-2012 ε ) 58