Ελληνικός τουρισμός και οικονομική κρίση: Η περίπτωση του νομού Πιερίας

ΤΕΙ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΚAI ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Ελληνικός τουρισμός και οικονομική κρίση: Η περίπτωση του νομού Πιερίας ΥΠΟ ΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ: ΚΑΛΑΙΤΖΗ ΘΩΜΑ ΔΟΒΕΛΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑΣ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΜΑΓΟΥΛΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΕΡΡΕΣ 2014 1

Ευχαριστίες Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε του γονείς μας που στήριξαν τις σπουδές μας με διαφόρους τρόπους.επίσης να ευχαριστήσουμε τον επιβλέποντα καθηγητή μας για την καθοδήγηση του καθ' όλη την διάρκεια εκπόνησης της εργασίας μας. 2

Περίληψη Ο τουρισμός αποτελεί ένα παγκόσμιο φαινόμενο με μεγάλη ιστορία και ευρύτερη κοινωνική σημασία. Η σημασία του τουρισμού στην παγκόσμια, εθνική και τοπική οικονομία είναι πλέον δεδομένη, γεγονός που αναγνωρίζεται από όλες τις ανεπτυγμένες και μη χώρες, περιοχές και πόλεις του κόσμου. Στην Ελλάδα, ο τουρισμός αποτελεί μία από τις βασικές οικονομικές δραστηριότητες με τεράστια συμβολή στην ελληνική οικονομία και την ανάπτυξη της χώρας. Η γεωγραφική της θέση, οι ήπιες κλιματολογικές συνθήκες, ο συνδυασμός του βουνού και της θάλασσας έχουν συμβάλει στην ανάπτυξη της τουριστικής δραστηριότητας αλλά και του ελληνικού τουρισμού. Ωστόσο, η οικονομική κρίση που λαμβάνει χώρα παγκοσμίως τα τελευταία χρόνια έχει επηρεάσει σημαντικά τον τουρισμό σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι επιπτώσεις της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης είναι ιδιαίτερα εμφανής στη χώρα μας, η οποία διανύει τον έβδομο χρόνο οικονομικής ύφεσης, σε όλους τους κλάδους. Η μείωση της ιδιωτικής κατανάλωσης και η αύξηση της ανεργίας έχουν ως συνέπειες τη μείωση του ρυθμού ανάπτυξης του τουριστικού κλάδου στην Ελλάδα ενώ, οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα έχουν διογκώσει περαιτέρω τα προβλήματα. Μελέτη περίπτωσης στην παρούσα εργασία αποτελεί ο νομός Πιερίας, όπου γίνεται προσπάθεια να καταγραφούν οι μεταβολές στα σημαντικότερα μεγέθη στον κλάδο του τουρισμό. Ωστόσο, σήμερα λαμβάνοντας υπόψη την παρούσα κατάσταση στον κλάδο του τουρισμού είναι απαραίτητη η ανάπτυξη ενός πλαισίου για τη δημιουργία ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων για τον ελληνικό τουρισμό αλλά και η λήψη μέτρων τόσο από την κυβέρνηση, όσο και από τις επιχειρήσεις στον τουριστικό κλάδο. 3

4

Abstract Tourism is a global phenomenon with a long history and broader social significance. The importance of tourism to global, national and local economy is now a given, a fact recognized by all developed and non- developed countries, regions and cities of the world. In Greece, tourism is one of the main economic activities with immense contribution to Greek economy and the country's development. Its geographical position, mild climate and the combination of mountain and sea, have contributed to the development of the tourism in Greece. However, the economic crisis that is taking place worldwide in recent years has significantly affected tourism. The effects of the global economic crisis are particularly evident across all industries in our country, which is in its seventh year of economic recession. The decline of private consumption and the rising unemployment have led to a reduction in the growth of the tourism industry in Greece, while the effects of the economic crisis in Greece have further exacerbated the problems. Case study of the present essay is the prefecture of Pieria, where an attempt is made to list the changes in the major sizes of the tourism industry. However, considering the present situation in the tourism sector is necessary to develop a framework for creating competitive advantages for the Greek tourism as long with measures both from the government and from businesses in the tourism industry. 5

Περιεχόμενα Περίληψη...3 Abstract...5 Κατάλογος Πινάκων...7 Εισαγωγή...8 Κεφάλαιο 1 ο - Γενικά Για τον Τουρισμό...10 1.1. Τουρισμός - Εισαγωγικές Έννοιες...10 1.2 Ορισμός τουρισμού...11 1.2.1 Το τουριστικό προϊόν...12 1.2.2 Τουριστική Προσφορά και Ζήτηση...14 1.3 Κατηγορίες τουρισμού...15 1.4 Είδη τουρισμού...16 Κεφάλαιο 2 ο - Ο Τουρισμός στην Ελλάδα...19 2.1 Τουρισμός - Ιστορική Αναδρομή...19 2.2 Τουρισμός στην Ελλάδα...20 2.3 Η θέση της Ελλάδας στην τουριστική αγορά...21 2.4 Σύγκριση με τις ανταγωνίστριες χώρες...22 2.5 Προφίλ τουριστών που επισκέπτονται την Ελλάδα...26 Κεφάλαιο 3 ο - Ελληνικός τουρισμός και οικονομική κρίση...28 3.1 Παγκόσμια Οικονομική Κρίση...28 3.2 Οικονομική κρίση και τουρισμός...29 3.3 Επιπτώσεις στον ελληνικό τουρισμό...30 3.3.1 Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσεις στο ΑΕΠ της ελληνικής οικονομίας και τις εισπράξεις από τον τουρισμό...31 3.3.2 Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσεις στις αφίξεις και την απασχόληση...32 Κεφάλαιο 4 ο - H περίπτωση του νομού Πιερίας...36 4.1 Ο νομός Πιερίας...36 4.2 Ο τουρισμός στο νομό Πιερίας...37 4.3 Είδη τουρισμού στο νομό Πιερίας...37 4.4 Οικονομική Κρίση και Τουρισμός στο νομό Πιερίας...40 Κεφάλαιο 5 ο - Μέτρα αντιμετώπισης κρίσης...44 5.1 Κυβερνητικά μέτρα...44 6

5.2 Προσωπικά μέτρα...45 Επίλογος - Συμπεράσματα...48 Βιβλιογραφικές Αναφορές...50 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 1. Η συμβολή του ελληνικού τουρισμού στο ΑΕΠ της Ελλάδας σελ. 21 Πίνακας 2. Η θέση του ελληνικού τουρισμού στην παγκόσμια κατάταξη σελ. 22 Πίνακας 3. Η θέση της Ελλάδας και των ανταγωνιστικών της χωρών σε σχέση με τις τουριστικές αφίξεις για το 2012 σελ. 23 Πίνακας 4. Τουριστικές Αφίξεις από τις κυριότερες αγορές προέλευσης για τον ελληνικό τουρισμό (2000-2012) σελ. 24 Πίνακας 5. Μεταβολές στο ΑΕΠ και τις εισπράξεις (2000-2011) σελ. 30 Πίνακας 6. Αφίξεις αλλοδαπών τουριστών (2000-2013) σελ. 31 Πίνακας 7. Οι μεταβολές στο ανθρώπινο δυναμικό γα τον τουριστικό κλάδο (2000-2011) σελ. 32 Πίνακας 8. Οι αφίξεις στα τουριστικά καταλύματα (2007-2011) σελ.38 Πίνακας 9. Αριθμός τουριστικών καταλυμάτων (2007-2011) σελ 39 Πίνακας 10. Πληρότητα Τουριστικών Καταλυμάτων % (2007-2011) σελ.40 7

Εισαγωγή Ο τουρισμός αποτελεί σήμερα έναν από τους σημαντικότερους κλάδους οικονομικής δραστηριότητας για πολλές χώρες παγκοσμίως. Ωστόσο, η οικονομική κρίση που ξεκίνησε το 2007 από τις ΗΠΑ και επεκτάθηκε σύντομα και στις υπόλοιπες χώρες παγκοσμίως είχε σημαντικές συνέπειες σε όλους τους οικονομικούς και επιχειρηματικούς κλάδους συμπεριλαμβανομένου και του τουριστικού κλάδου. Σκοπό της παρούσας εργασίας αποτελεί αφενός η μελέτη βασικών εννοιών του τουρισμού και αφετέρου η διερεύνηση και η ανάλυση των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στον τουριστικό κλάδο και πιο συγκεκριμένα στον ελληνικό τουρισμό. Μελέτη περίπτωσης αποτελεί ο νομός Πιερίας και για το λόγο αυτό εξετάζονται οι μεταβολές των σημαντικότερων τουριστικών μεγεθών, όπως για παράδειγμα οι αφίξεις των αλλοδαπών τουριστών και η πληρότητα των ξενοδοχειακών καταλυμάτων κατά την περίοδο της οικονομικής κρίσης. Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζονται εισαγωγικές έννοιες που αφορούν στο τουριστικό φαινόμενο. Συγκεκριμένα εξετάζονται οι ορισμοί που έχουν δοθεί για τον τουρισμό, το τουριστικό προϊόν, την τουριστική προσφορά και την τουριστική ζήτηση ενώ στη συνέχεια, αναλύονται οι κατηγορίες και τα είδη του τουρισμού. Στο δεύτερο κεφάλαιο εξετάζεται ο τουρισμός στην Ελλάδα και δίνεται έμφαση στην διαχρονική εξελικτική πορεία του τουρισμού, τόσο παγκόσμια όσο και στην Ελλάδα. Στη συνέχεια διερευνάται η θέση της Ελλάδας στην τουριστική αγορά και πραγματοποιείται σύγκριση ανάμεσα στην Ελλάδα και τις βασικές ανταγωνιστικές τουριστικά χώρες, όπως είναι η Ισπανία και η Τουρκία. Τέλος, αποτυπώνεται το προφίλ των τουριστών που επισκέπτονται την Ελλάδα και καταγράφονται τα βασικά τους χαρακτηριστικά. Στο τρίτο κεφάλαιο διερευνώνται οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στον κλάδο του τουρισμού. Αρχικά γίνεται αναφορά στη παγκόσμια οικονομική κρίση ενώ στη συνέχεια μελετώνται οι συνέπειες της στον κλάδο του τουρισμού. Ιδιαίτερη 8

έμφαση δίνεται στις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης για τον τουρισμό στην Ελλάδα και γίνεται αναφορά στις μεταβολές των βασικών οικονομικών μεγεθών, όπως είναι το ΑΕΠ, η απασχόληση, οι αφίξεις των αλλοδαπών τουριστών αλλά και εισπράξεις από τον τουρισμό. Στο τέταρτο κεφάλαιο μελετάται ο νομός Πιερίας. Πιο συγκεκριμένα αρχικά αναφέρονται βασικά στοιχεία για το νομό, όπως είναι πληθυσμιακά και οικονομικά χαρακτηριστικά και στη συνέχεια παρουσιάζεται το τουριστικό προφίλ του νομού. Παράλληλα, γίνεται αναφορά στα βασικά είδη τουρισμού που αναπτύσσονται στην περιοχή ενώ, το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με τη μελέτη των επιπτώσεων της οικονομικής κρίσης στα τουριστικά μεγέθη του νομού Πιερίας. Στο πέμπτο κεφάλαιο πραγματοποιούνται προτάσεις που αφορούν στην ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα. Αρχικά διαμορφώνεται ένα πλαίσιο για τη λήψη μέτρων από την Πολιτεία ενώ, ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται και στη λήψη μέτρων από τον ιδιωτικό τομέα και τις τουριστικές επιχειρήσεις. Η εργασία ολοκληρώνεται με τη διεξαγωγή γενικών συμπερασμάτων. 9

Κεφάλαιο 1 ο - Γενικά Για τον Τουρισμό 1.1. Τουρισμός - Εισαγωγικές Έννοιες Ο τουρισμός αποτελεί σήμερα μια από τις σημαντικότερες οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές δραστηριότητες παγκοσμίως ενώ, είναι ευρέως αποδεκτή η σημαντική συμβολή του τουριστικού κλάδου στο Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν, στη δημιουργία εισοδήματος αλλά και στα επίπεδα απασχόλησης σε πολλές χώρες διεθνώς (Βενετσανοπούλου, 2006). Σήμερα, λαμβάνοντας υπόψη και την οικονομική κρίση που λαμβάνει χώρα σε παγκόσμιο επίπεδο, ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους γρηγορότερα αναπτυσσόμενους οικονομικούς τομείς ενώ, θεωρείται ως βασικός άξονας ανάπτυξης καθώς, θεωρείται ως ο πιο επικερδής τομέας εξαγωγών αλλά και ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες στη διαμόρφωση του ισοζυγίου πληρωμών πολλών χωρών (Καραγιάννης και Έξαρχος, 2006). Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού (2006), ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες για τη δημιουργία θέσεων εργασίας αλλά και τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης ενώ, αποτελεί το κυριότερο μέσο μετάδοσης της πολιτιστικής κληρονομιάς κάθε χώρας. Σύμφωνα με τους Καραγιάννη και Έξαρχο (2006), ο τουρισμός αποτελεί ένα παγκόσμιο φαινόμενο τεραστίων διαστάσεων με άμεσες και έμμεσες επιπτώσεις πάνω στον οικονομικό και στον κοινωνικό τομέα και εμπεριέχει κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Στα βασικά χαρακτηριστικά του τουρισμού περιλαμβάνονται (Καραγιάννης και Έξαρχος, 2006): Η μεμονωμένη ή ομαδική μετακίνηση ανθρώπων σε διάφορους τουριστικούς προορισμούς, με σκοπό την ικανοποίηση των τουριστικών αναγκών ή επιθυμιών τους. Για το λόγο αυτό η μετακίνηση αυτή διαρκεί τουλάχιστον 24 ώρες στον τουριστικό προορισμό 10

Βασικά στοιχεία αποτελούν η μετακίνηση, δηλαδή το ταξίδι στον τουριστικό προορισμό και η διαμονή σε αυτόν, συμπεριλαμβανομένης και της διατροφής Το ταξίδι και η διαμονή δεν πραγματοποιούνται στον τόπο διαμονής των ανθρώπων, διαφορετικά δεν νοείται ως τουρισμός. Η μετακίνηση προς έναν τουριστικό προορισμό είναι προσωρινή και έχει βραχυχρόνιο χαρακτήρα, δηλαδή υπάρχει η πρόθεση επιστροφής Ωστόσο, σε αυτό το σημείο πρέπει να αναφερθεί πως η τουριστική δραστηριότητα και κατ επέκταση η ανάπτυξη του τουριστικού κλάδου δεν παρουσιάζει μόνο πλεονεκτήματα. Σε αρκετές περιπτώσεις η ανάπτυξη του τουρισμού μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις τόσο για την οικονομία, όσο και για την κοινωνία και το περιβάλλον. Για το λόγο αυτό, όποια προσπάθεια γίνεται για την ανάπτυξη του τουρισμού και της τουριστικής δραστηριότητας, πρέπει να γίνεται με γνώμονα πρώτα το κοινωνικό και περιβαλλοντικό όφελος (Loon and Polakow, 2001). 1.2 Ορισμός τουρισμού Η λέξη τουρισμός προέρχεται από τη Γαλλική λέξη «tour» που σημαίνει «γύρος» και την Αγγλική λέξη «touring», οποία αναφέρεται στην επίσκεψη των ανθρώπων σε περιοχές με αξιοθέατα (Βενετσανοπούλου, 2006). Ωστόσο, λόγω της πολυπλοκότητας της έννοιας του τουρισμού και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών που περιλαμβάνει, δεν υπάρχει ακόμη ένας σαφής και αποδεκτός ορισμός, για τον τουρισμό. Στη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία, πολλοί είναι οι ερευνητές και επιστήμονες που προσπάθησαν να ορίσουν τον τουρισμό με βάση τα χαρακτηριστικά του. Έτσι, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (2006), ορίζει πως «ο τουρισμός περιλαµβάνει τις δραστηριότητες των ανθρώπων που ταξιδεύουν και διαμένουν σε προορισμούς και περιοχές άλλες εκτός από αυτές που αποτελούν το συνηθισμένο 11

περιβάλλον τους και για χρονικό διάστημα που δεν ξεπερνά τον έναν χρόνο, µε σκοπό την αναψυχή, την ικανοποίηση των επαγγελµατικών τους αναγκών κ.ά.». Αντίστοιχα, ο Ηγουμενάκης (2000), ορίζει τον τουρισμό ως «την πρόσκαιρη διαμονή του ανθρώπου σε έναν τόπο, εκτός του τόπο διαμονής του, με σκοπό την ικανοποίηση των προσωπικών του αναγκών. Παράλληλα, αποτελεί την οργανωμένη προσπάθεια για την προσέλκυση, υποδοχή και την εξυπηρέτηση των ανθρώπων που μετακινούνται για τους παραπάνω σκοπούς». Από τους παραπάνω ορισμούς, γίνεται αντιληπτό πως η έννοια του τουρισμού προσεγγίζεται τόσο από τη θεωρητική σκοπιά, δηλαδή καλύπτει όλες τις πτυχές της τουριστικής δραστηριότητας (οικονομική, κοινωνική, πολιτιστική, ψυχολογική), όσο και από την πρακτική της σκοπιά, δηλαδή καλύπτει όλες τις συναλλακτικές σχέσεις ανάμεσα στα συμβαλλόμενα μέρη (Page, 2006). Στο σημείο αυτό κρίνεται σκόπιμο να αποσαφηνιστούν ορισμένες βασικές έννοιες, που χαρακτηρίζουν τον τουρισμό όπως είναι: το τουριστικό προϊόν, η τουριστική ζήτηση και η τουριστική προσφορά. 1.2.1 Το τουριστικό προϊόν Σύμφωνα με τον Ηγουμενάκη (1999), ως τουριστικό προϊόν ορίζεται «οποιοδήποτε τουριστικό αγαθό ή υπηρεσία που προσφέρεται μεμονωμένα ή συνδυασμένα στην τουριστική αγορά και έχει την ιδιότητα να ικανοποιεί συγκεκριμένες τουριστικές ανάγκες ή επιθυμίες των ανθρώπων». Το τουριστικό προϊόν που προσφέρεται συνδυασμένα στην τουριστική αγορά, στην πραγματικότητα αποτελεί μια σύνθεση υπηρεσιών, αφού περιλαμβάνει έναν τουριστικό προορισμό, μεταφορικό μέσο, διαμονή σε κατάλυμα, διατροφή και άλλες υπηρεσίες καθώς και ορισμένα αγαθά όπως πχ τουριστικούς χάρτες, ταξιδιωτικές τσάντες κλπ. Στην απλούστερη του μορφή το τουριστικό προϊόν περιλαμβάνει έναν τουριστικό προορισμό, μεταφορικό μέσο, κατάλυμα και διατροφή. Με αυτή την έννοια το τουριστικό προϊόν αποτελείται από ένα σύνολο υπηρεσιών που προσφέρονται στον καταναλωτή, χωρίς όμως ο καταναλωτής να μπορεί να έχει μια σαφή εικόνα για το προϊόν που αγοράζει (Ηγουμενάκης, 1999). 12

Βασικά χαρακτηριστικά του τουριστικού προϊόντος: Το τουριστικό προϊόν είναι ετερογενές. Η τουριστική βιομηχανία αφορά μία τεράστια και διαφοροποιημένη γκάμα επιχειρήσεων και όχι έναν ενιαίο κλάδο, (π.χ. ξενοδοχεία και εστιατόρια, αεροπορικές και ναυτιλιακές εταιρείες, ξενώνες και άλλα καταλύματα, καταστήματα με ταξιδιωτικά αναμνηστικά, κλπ). Λόγω της ετερογένειας του τουριστικού προϊόντος, ένα ταξιδιωτικό πρακτορείο ή ο ίδιος ο τουρίστας πρέπει να έχει πρόσβαση σε διαφορετικές και ποικίλες μορφές πληροφορίας. Επίσης, η τουριστική προσφορά βασίζεται στην συμβολή και τη συνεργασία διαφόρων εταιρειών. Κατά συνέπεια, είναι μεγάλης σημασίας η δυνατότητα επικοινωνίας και ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ όλων των εμπλεκόμενων μερών (Ηγουμενάκης, 1999). Το τουριστικό προϊόν είναι άυλο. Το τουριστικό προϊόν αποτελείται κυρίως από άυλες υπηρεσίες, με την έννοια ότι ο ταξιδιώτης δεν μπορεί να το δει ή να το δοκιμάσει πριν φτάσει στον τουριστικό προορισμό. Έτσι, η αξιόπιστη πληροφόρηση σχετικά με τον προορισμό, τις επιλογές διαμονής και άλλα στοιχεία του τουριστικού προϊόντος, αποτελούν στοιχεία ιδιαίτερα σημαντικά τόσο για τους τουρίστες, όσο και για τις τουριστικές επιχειρήσεις. Σήμερα, η άμεση και αποτελεσματική ροή αυτών των πληροφοριών είναι εφικτή κυρίως μέσω των ταξιδιωτικών πρακτορείων και οδηγών αλλά και μέσω του διαδικτύου (Ηγουμενάκης, 1999). Το τουριστικό προϊόν είναι φθαρτό. Το τουριστικό προϊόν έχει περιορισμένη διάρκεια. Ένα δωμάτιο ή μία αεροπορική θέση που παραμείνουν κενά, αποτελούν μία χαμένη ευκαιρία πώλησης για την τουριστική επιχείρηση. Επομένως, η αποτελεσματική διαμονή, η λεπτομερής διαχείριση και η δυνατότητα πληροφόρησης του πελάτη, αποτελούν είναι παράγοντες - κλειδιά στην τουριστική βιομηχανία (Ακριβός και Σαλεσιώτης, 2007). Το τουριστικό προϊόν είναι ευμετάβλητο. Το τουριστικό προϊόν επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από εξωτερικούς παράγοντες. Ένας πόλεμος, ένα τρομοκρατικό χτύπημα ή μία οικονομική κρίση στον τόπο προέλευσης των τουριστών, μπορεί να επιφέρει σημαντικές αλλαγές στη βιομηχανία του τουρισμού οποιαδήποτε χρονική 13

στιγμή. Κατά συνέπεια, οι τουριστικοί οργανισμοί θα πρέπει να μπορούν να ανταποκριθούν άμεσα σε τέτοιου είδους κρίσεις με τη μορφή ανασχεδιασμού του προϊόντος, μείωση των τιμών ή αλλαγή των προωθητικών ενεργειών. Αυτή η διαδικασία προϋποθέτει τόσο εισροή όσο και εκροή μεγάλης ποσότητας πληροφοριών και μάλιστα σε σύντομα χρονικά διαστήματα (Ρούπας, 1993). 1.2.2 Τουριστική Προσφορά και Ζήτηση Ως τουριστική προσφορά νοείται το σύνολο των αγαθών και των υπηρεσιών, τα οποία προσφέρονται στον καταναλωτή - τουρίστα, με στόχο την ικανοποίηση των αναγκών του, οι οποίες χαρακτηρίζονται ως τουριστικές (Doswell, 2002). Η τουριστική προσφορά διακρίνεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: την πρωτογενή και τη δευτερογενή τουριστική προσφορά. Η πρωτογενής τουριστική προσφορά περιλαμβάνει το σύνολο των φυσικών (π.χ. χλωρίδα, πανίδα κτλ.) και των ανθρωπογενών (π.χ. μνημεία, τοπικά ήθη και έθιμα κτλ) πόρων ενώ, η δευτερογενής τουριστική προσφορά περιλαμβάνει το σύνολο των υποδομών και έργων που δημιουργήθηκαν από τον άνθρωπο για την αξιοποίηση της πρωτογενούς τουριστικής προσφοράς. Στη δευτερογενή τουριστικά προσφορά περιλαμβάνονται υποδομές και έργα, όπως για παράδειγμα (Cooper et.al., 1999): 1. Γενικές (π.χ. αεροδρόμια, δρόμοι κτλ.) και διοικητικές εγκαταστάσεις οργανισμών (π.χ. Ε.Ο.Τ.) 2. Τουριστικές εγκαταστάσεις (για διαμονή, σίτιση, αναψυχή κτλ.) 3. Μεταφορές (εναέριες, θαλάσσιες, σιδηροδρομικές και οδικές) 4. Μεσάζοντες (Tour-operators, τουριστικά πρακτορεία) 5. Λοιπές κατηγορίες (εδώ εντάσσεται η κατηγορία των αγορών) Αντίστοιχα, ως τουριστική ζήτηση νοείται το σύνολο των αγαθών και των υπηρεσιών, τα οποία επιθυμεί να καταναλώσει (αγοράσει) ο τουρίστας, με στόχο την ικανοποίηση των αναγκών του (Doswell, 2002). 14

Οι κυριότεροι παράγοντες που επηρεάζουν την τουριστική ζήτηση είναι οι εξής (Ηγουμενάκης, 1999): Οικονομικοί παράγοντες, όπως το εισόδημα, το κοινωνικό και επαγγελματικό status, οι τιμές των προϊόντων κτλ. Παράγοντες σχετικοί με την τουριστική προσφορά, όπως η προσφορά και η ποιότητα των καταλυμάτων, τα επίπεδα των τιμών, το επίπεδο των μεταφορών, η απόσταση από τον τόπο προέλευσης, το κόστος ζωής στον τουριστικό προορισμό, το επίπεδο πληροφόρησης, οι δραστηριότητες στη χώρα προορισμού, μάρκετινγκ κτλ. Διαρθρωτικοί / δημογραφικοί παράγοντες, όπως η δημογραφική εξέλιξη, οι μεταβολές στον ελεύθερο χρόνο, το επίπεδο μόρφωσης κτλ. Κοινωνικό-ψυχολογικοί παράγοντες, όπως η διάθεση του ατόμου να ξεφύγει από την καθημερινότητα, η ανάγκη επιστροφής στη φύση κτλ. 1.3 Κατηγορίες τουρισμού Στη βιβλιογραφία εντοπίζονται έξι βασικές κατηγορίες στις οποίες διακρίνεται ο τουρισμός: μαζικός, ατομικός, εσωτερικός, εξωτερικός, συνεχής και εποχικός (Ηγουμενάκης, 1999). Ως μαζικός τουρισμός θεωρείται η κατηγορία εκείνη του τουρισμού που χαρακτηρίζεται από ομαδικότητα συμμετοχής ενώ, δεν συνδέεται αποκλειστικά με τον τουρισμό διακοπών αναψυχής τύπου μακράς διαμονής. Αντιθέτως, ο ατομικός τουρισμός αναφέρεται σε τουριστικά ταξίδια, τα οποία πραγματοποιούνται από ένα μόνο άτομο και ο χαρακτήρας του είναι κυρίως περιηγητικός (Ηγουμενάκης, 1999). Αντίστοιχα, ο εσωτερικός τουρισμός αναφέρεται στον τουρισμό που πραγματοποιείται από τον ντόπιο πληθυσμό μιας χώρας μέσα στην επικράτεια της. Αυτού του είδους ο τουρισμός είναι ιδιαίτερα σημαντικός για την οικονομία μιας χώρας καθώς συμβάλλει στην δημιουργία θετικού συναλλαγματικού ισοζυγίου. Αντιθέτως, ο εξωτερικός τουρισμός δημιουργείται από άτομα που επισκέπτονται μία χώρα, διαφορετική από αυτή της διαμονής τους για τουριστικούς λόγους (Ηγουμενάκης, 1999). 15

Τέλος, ως συνεχής τουρισμός αναφέρεται ο τουρισμός που διαρκεί όλο τον χρόνο ανεξάρτητα από κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν σε όλες τις εποχές. Παράδειγμα συνεχούς τουρισμού αποτελούν ο συνεδριακός τουρισμός, ο τουρισμός εκθέσεων, ο αστικός τουρισμός και ο εκπαιδευτικός τουρισμός. Αντίθετα, ο εποχιακός τουρισμός δεν διαρκεί όλο τον χρόνο ενώ, οι κλιματολογικές συνθήκες επηρεάζουν τις τουριστικές δραστηριότητες. Παράδειγμα εποχικού τουρισμού αποτελούν ο γενικός τουρισμός, ο αθλητικός τουρισμός και ο θρησκευτικός τουρισμός (Ηγουμενάκης, 1999). 1.4 Είδη τουρισμού Τα είδη του τουρισμού διακρίνονται ανάλογα με το σκοπό πραγματοποίησης του τουριστικού ταξιδίου. Έτσι, στα είδη του τουρισμού περιλαμβάνονται (Ηγουμενάκης και συν., 1998): Ο τουρισμός αναψυχής: Στο τουρισμό αναψυχής η μετακίνηση των ατόμων γίνεται με σκοπό την διαφυγή από την καθημερινότητα, την διασκέδαση, τη χαλάρωση κλπ. Ο αθλητικός τουρισμός: Σε αυτό το είδος τουρισμού, οι τουρίστες ασκούνται, γυμνάζονται, παίζουν ή αθλούνται και συνήθως επιδίδονται σε ένα ή περισσότερα αγωνίσματα - δραστηριότητες. Ωστόσο, ο αθλητικός τουρισμός υφίσταται ακόμα και όταν οι τουρίστες έχουν παθητική συμμέτοχη σε αθλητικές εκδηλώσεις όπως η παρακολούθηση παγκόσμιων κυπέλλων, Ολυμπιακών Αγώνων κ.α. Ο θρησκευτικός τουρισμός, ο οποίος συνδέεται με την επίσκεψη στα βυζαντινά μνημεία, μνημεία εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, εκκλησιές και μοναστήρια. Ο αγροτουρισμός, ο οποίος αποτελεί μια προσπάθεια σύζευξης τουρισμού και γεωργίας με στόχο την αμοιβαία ωφέλεια και των δυο τομέων ενώ, σημαντικό ρόλο έχουν τα προϊόντα της τοπικής αγροτικής παράγωγης αλλά και η προσπάθεια των τουριστών να γνωρίσουν την πολιτιστική κληρονομία των ανθρώπων της περιοχής που επισκέπτονται 16

Ο οικοτουρισμός, όπου αναφέρεται στην επίσκεψη σε φυσικές περιοχές, με στόχο την απόλαυση και την εκτίμηση της φύσης (και των πολιτισμικών στοιχείων του παρόντος και του παρελθόντος). Σε αυτό το είδος τουρισμού είναι ιδιαίτερα σημαντική η χαμηλή επίδραση επισκεπτών και η ενεργή κοινωνικοοικονομική ανάμιξη του ντόπιου πληθυσμού. Ο τουρισμός υγείας ή θεραπευτικός τουρισμός, ο οποίος αποτελεί μια μορφή διακοπών σε συνδυασμό με την παροχή ενός ευρύτερου φάσματος ιατρικών υπηρεσιών και ευεξίας. Ο πολιτιστικός τουρισμός, ο οποίος έχει ως στόχο τη γνωριμία του τουρίστα με την πολιτιστική κληρονομιά ενός άλλου τόπου και περιλαμβάνει κυρίως εκπαιδευτικές περιηγήσεις, θεατρικές παραστάσεις, φεστιβάλ, επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους, μνημεία και μουσεία, αλλά και την μελέτη του φυσικού περιβάλλοντος, του λαϊκού πολιτισμού και της τέχνης. Ο εκπαιδευτικός τουρισμός, ο οποίος αναφέρεται στη μάθηση και έχει ως τουριστικό προϊόν την επαγγελματική κατάρτιση του ταξιδιώτη, την απόκτηση ειδικών γνώσεων, αλλά και την απόκτηση νέων εμπειριών. Ο γαστρονομικός τουρισμός, ο οποίος προσδιορίζεται από την επαφή και τη γνωριμία των επισκεπτών με την τοπική / παραδοσιακή κουζίνα και μέσω αυτής με τοπικές παραδόσεις, τοπικές πολιτιστικές εκδηλώσεις, γεωργικές δραστηριότητες κλπ. Ο επαγγελματικός τουρισμός, ο οποίος αναφέρεται στις μετακινήσεις επαγγελματιών με στόχο τη συμμετοχή σε συνέδρια, εκθέσεις, σεμινάρια αλλά και την εκπλήρωση επαγγελματικών υποχρεώσεων. Περαιτέρω διάκριση αποτελεί ο συνεδριακός τουρισμό, ο τουρισμός κινήτρων και ο εκθεσιακός τουρισμός. Παράλληλα, ανάλογα με την τοποθεσία ο τουρισμός διακρίνεται σε (Λαγός, 2005): 17

Ορεινό Τουρισμό: Οι επισκέπτες ταξιδεύουν σε ένα βουνό ή σε κάποια ορεινή περιοχή με σκοπό να απολαύουν την φύση σε ένα καθαρό περιβάλλον γεμάτο οξυγόνο και να γνωρίσουν παράλληλα τον αγροτικό τουρισμό Παραθαλάσσιο Τουρισμό: Οι ταξιδιώτες μετακινούνται προς ακτές και θαλάσσιες περιοχές, αλλά η πρόσβαση στα μέρη αυτά είναι από την ξηρά. Επαρχιακό Τουρισμό: Η μετακίνηση των ατόμων γίνεται προς αγροτικές περιοχές, επαρχίες, χωριά κλπ. Αστικό Τουρισμό: Η μετακίνηση των ατόμων γίνεται προς πρωτεύουσες, μεγαλουπόλεις, αστικά κέντρα κλπ. Θαλάσσιο Τουρισμό: Αναφέρεται στο σύνολο των τουριστικών δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται στο θαλάσσιο χώρο. Κύρια προϊόντα του θαλάσσιου τουρισμού είναι η κρουαζιερόπλοια, η ιδιωτική θαλάσσια περιήγηση (σκάφη αναψυχής) και η παράκτια τουριστική ναυσιπλοΐα με θαλαμηγούς, τουριστικά σκάφη κλπ. 18

Κεφάλαιο 2 ο - Ο Τουρισμός στην Ελλάδα 2.1 Τουρισμός - Ιστορική Αναδρομή O τουρισμός με την έννοια της περιήγησης και με στόχο την αναζήτηση νέων εμπειριών, τη γνωριμία με νέες πολιτισμικές και κοινωνικές αξίες, την ψυχαγωγία, αλλά και άλλους λόγους (εμπορικούς, θρησκευτικούς, αθλητικούς, κλπ), εντοπίζεται στην αρχαιότητα. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται πως οι πρώτες τουριστικές δραστηριότητες καταγράφονται από το 1500 π. Χ περίπου, στην Αίγυπτο, την Μεσοποταμία αλλά και την Ελλάδα, όπου σημαντικά μνημεία στις περιοχές αυτές (πυραμίδες, ναοί, αγάλματα, Ολυμπιακοί Αγώνες, κλπ), αποτέλεσαν πόλο έλξης για πολλούς ανθρώπους (Λαγός, 2005). Τα παραπάνω μνημεία και αξιοθέατα αποτέλεσαν το λόγο για τη μετακίνηση και τη διαμονή των ανθρώπων σε νέους προορισμούς και κατά συνέπεια το λόγο ανάπτυξης νέων τρόπων για τη μεταφορά και τη μετακίνηση των ανθρώπων αλλά και τη δημιουργία καταλυμάτων και πανδοχείων. Στη σύγχρονη εποχή ο τουρισμός χρονολογείται στον 17 ο αιώνα στην Αγγλία, όπου τα ταξίδια πραγματοποιούνταν για εκπαιδευτικούς λόγους στους κύκλους των ευγενών. Ωστόσο, σημαντικές εφευρέσεις της εποχής, όπως είναι η εφεύρεση της άμαξας, συνέβαλλαν στην αύξηση της μετακίνησης των πληθυσμών και κατά συνέπεια στην ανάπτυξη του τουριστικού φαινομένου (Βενετσανοπούλου, 2006). Ωστόσο, η μεγάλη ανάπτυξη του τουρισμού σημειώθηκε κατά τον 19 ο αιώνα, όταν αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη τα μέσα μεταφοράς. Η μεγάλη ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου αλλά και η σύνδεση της Ευρώπης με την Αμερική με την ανάπτυξη των ατμόπλοιων, συνέβαλε στη μαζική μετακίνηση των ανθρώπων, με αποτέλεσμα την εμφάνιση των πρώτων οργανωμένων ταξιδιών (Βενετσανοπούλου, 2006). 19

Αργότερα, η περαιτέρω ανάπτυξη των μεταφορικών μέσων αλλά και τα έργα υποδομής (μεταφορικά δίκτυα, λιμάνια, κλπ), δημιούργησαν μία νέα εποχή για την ανάπτυξη του τουρισμού ενώ παράλληλα, άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες ενέργειες διαφήμισης και προώθησης της τουριστικής δραστηριότητας (Βενετσανοπούλου, 2006). Σήμερα, ο τουρισμός αποτελεί ένα παγκόσμιο φαινόμενο ενώ, ο τουριστικός κλάδος αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους οικονομικούς τομείς για πολλές χώρες παγκοσμίως. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και της πληροφορικής, αλλά και τα έργα υποδομών τόσο στον κλάδο της εστίασης και της διατροφής, όσο και στον κλάδο μεταφορών, έχουν συμβάλλει σημαντικά στην ανάπτυξη του τουριστικού φαινομένου ενώ, πλέον εντοπίζονται οργανωμένες προσπάθειες προβολής και προσέλκυσης τουριστών σε εθνικό επίπεδο (Λαγός, 2005). 2.2 Τουρισμός στην Ελλάδα Στην Ελλάδα, ο τουρισμός αναπτύχθηκε κατά τη δεκαετία του 60, όπου η Ελλάδα άρχισε να συμπεριλαμβάνεται σε έναν από τους κύριους προορισμούς από τους κατοίκους των Ευρωπαϊκών χωρών. Το μεσογειακό κλίμα, τα ελληνικά νησιά, ο ήλιος και η θάλασσα, αποτέλεσαν τα βασικά συγκριτικά πλεονεκτήματα για την ανάπτυξη του ελληνικού τουρισμού ενώ, εκείνη την περίοδο άρχισαν να πραγματοποιούνται και τα πρώτα έργα για την ανάπτυξη του τουρισμού (ξενοδοχειακές μονάδες, έργα υποδομής, μεταφορικά δίκτυα, κλπ) (Gartner, 2001). Σήμερα, ο τουρισμός στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται ως οργανωμένος, μαζικός και παραθεριστικός ενώ, τα τελευταία χρόνια σημαντικές είναι οι προσπάθειες που γίνονται για την ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού με βασική επιδίωξη την μετάδοση της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και την ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος της Ελλάδας (Βενετσανοπούλου, 2006). Οι βασικότερες μορφές εναλλακτικού τουρισμού σήμερα στη χώρα μας περιλαμβάνουν τον πολιτιστικό τουρισμό, τον αγροτουρισμό και τον οικοτουρισμό, τον ορεινό και ορειβατικό τουρισμό, το θαλάσσιο τουρισμό, τον αθλητικό τουρισμό 20

και τον τουρισμό περιπέτειας. Παράλληλα, αναπτύσσονται και άλλες μορφές εναλλακτικού τουρισμού όπως για παράδειγμα ο θρησκευτικός και κοινωνικός τουρισμός, ο τουρισμός υγείας, ο συνεδριακός τουρισμός αλλά και ο εκθεσιακός τουρισμός (Βενετσανοπούλου, 2006). 2.3 Η θέση της Ελλάδας στην τουριστική αγορά Ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους κλάδους για την οικονομία της Ελλάδας. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ), η συμβολή της τουριστικής οικονομίας το 2012 στο ΑΕΠ της Ελλάδας φτάνει το 16,4% ενώ, η συνολική απασχόληση στην τουριστική οικονομία αντιστοιχεί στο 18,3% των απασχολουμένων (688.800 θέσεις εργασίας) (ΣΕΤΕ, 2012). Σε παγκόσμιο επίπεδο, η θέση της Ελλάδας σε ότι αφορά τον τουρισμό κρίνεται ιδιαίτερα ικανοποιητική. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (2013), η Ελλάδα βρισκόταν στη 17η θέση σε επίπεδο διεθνών αφίξεων και 23η σε επίπεδο εσόδων το 2012. Παράλληλα, το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (WEF), κατατάσσει την Ελλάδα στην 23 η θέση Δείκτη Ταξιδιωτικής και Τουριστικής Ανταγωνιστικότητας για το 2013, ανάμεσα σε 140 χώρες (). Από τα παραπάνω στοιχεία, γίνεται αντιληπτό πως ο τουρισμός αποτελεί έναν από τους βασικούς τομείς με ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα σε παγκόσμιο επίπεδο. Στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 1) απεικονίζεται η συμβολή του τουρισμού στη ελληνική οικονομία για τα έτη 2000-2012. 21

Πίνακας 1. Η συμβολή του ελληνικού τουρισμού στο ΑΕΠ της Ελλάδας Πηγή: ΣΕΤΕ, 2013 2.4 Σύγκριση με τις ανταγωνίστριες χώρες Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η θέση του ελληνικού τουρισμού σε παγκόσμιο επίπεδο κρίνεται ιδιαίτερα ικανοποιητική καθώς, σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία η Ελλάδα κατατάσσεται ιδιαίτερα υψηλά μεταξύ πολλών χωρών παγκοσμίως. 22

Στον παρακάτω πίνακα (Πίνακας 2) αποτυπώνεται η θέση της Ελλάδας στην παγκόσμια κατάταξη για το 2012, αναφορικά με τον τουρισμό αλλά και η θέση των βασικών ανταγωνιστικών χωρών, όπως είναι η Ισπανία, η Τουρκία, η Αίγυπτος και η Κύπρος. Πίνακας 2. Η θέση του ελληνικού τουρισμού στην παγκόσμια κατάταξη Πηγή: ΣΕΤΕ, 2013 Από τον παραπάνω πίνακα, μπορούμε να διαπιστώσουμε πως η Ελλάδα βρίσκεται ιδιαίτερα υψηλά στην παγκόσμια κατάταξη καταγράφοντας την 17 η θέση σε ότι αφορά τις αφίξεις, την 23 η θέση σε ότι αφορά τις εισπράξεις από τον τουρισμό και την 32 η θέση σε ότι αφορά την ανταγωνιστικότητα του ελληνικού τουρισμού. Ωστόσο, από τον παραπάνω πίνακα προκύπτει πως, οι βασικότερες ανταγωνιστικές χώρες της Ελλάδας, ειδικότερα η Ισπανία και η Τουρκία, βρίσκονται σε πολύ υψηλότερες θέσεις, αποδεικνύοντας έτσι την επιτακτική ανάγκη για την 23