ρυθμοί και ρυθμανάλυση:

ρυθμοί και ρυθμανάλυση: ένα εργαλείο κατανόησης του αστικού χώρου και χρόνου γεωργία - σοφία μουστάκα επιβλέπων : σταύρος σταυρίδης τετάρτη 03/02/2010_12.30 μ.μ._σχολή αρχιτεκτόνων μηχανικών ε.μ.π.

ρυθμοί και ρυθμανάλυση: ένα εργαλείο κατανόησης του αστικού χώρου και χρόνου γεωργία - σοφία μουστάκα επιβλέπων : σταύρος σταυρίδης τετάρτη 03/02/2010_12.30 μ.μ._σχολή αρχιτεκτόνων μηχανικών ε.μ.π.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 03 Περιεχόμενα Αντί απολογισμού 05 1.0_ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ 09 2.0_ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ - Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ LEFEBVRE Ο μουσικός ρυθμός ως μια οργανωμένη διαδοχή ήχων στον χρόνο τα στοιχεία συγκρότησης του μουσικού ρυθμού ρυθμική αγωγή και μουσική ταχύτητα (tempo) η οργάνωση της κίνησης μέσω του μέτρου (measure) 17 οι κατηγορίες του ρυθμού πολυρυθμία ευρυθμία αρρυθμία ισορυθμία κρυφοί δημόσιοι φανταστικοί κυριαρχούντες και κυριαρχούμενοι Η επανάληψη ως γεννήτρια της διαφοράς και η παραγωγή του έτερου από το όμοιο κυκλική και γραμμική επανάληψη 3.0_Η ΡΥΘΜΑΝΑΛΥΣΗ ΩΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ Ο ρυθμαναλυτής ως υποκείμενο της ρυθμανάλυσης Ο στόχος της ρυθμαναλυτικής διαδικασίας 39 4.0_Η ΡΥΘΜΑΝΑΛΥΤΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΧΡΟΝΟΥ Η καταγωγή της έννοιας της ρυθμανάλυσης στα γραπτά του Lefebvre Η εφαρμογή της ανάλυσης των ρυθμών των σωμάτων και της πόλης στην πράξη 49 5.0_ΕΝ ΕΙΔΕΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ 75 Βιβλιογραφία Παράρτημα 83 93

ΑΝΤΙ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΥ 05 Αντί απολογισμού Ξεκινώντας στις αρχές του περασμένου φθινοπώρου την έρευνα για την εκπόνηση της διάλεξής μου, το μοναδικό δεδομένο, η μία και μόνη σταθερά, πήγαζε από μιαν ανάγκη, εκείνη της προσπάθειας κατανόησης της πόλης και των ανθρώπων της μέσα από ένα άλλο πρίσμα, από μονοπάτια τα οποία είχα εντοπίσει στο χάρτη, ωστόσο δεν τα είχα περπατήσει η ίδια ποτέ. Σε αυτό το ταξίδι είδα πολλά μέρη, αντιφατικά, διαφορετικά, δύσβατα, μα πάνω απ όλα συνειδητοποίησα πως εκεί έξω, στις σελίδες κάποιων βιβλίων, ζει και αναπτύσσεται μια άλλη πραγματικότητα, την οποία αγγίζουμε αλλά δεν τη νιώθουμε, και που καλεί τον καθένα από εμάς να παρατηρήσει εκ νέου τον κόσμο, να διατρυπήσει την επιφάνεια του φαίνεσθαι και να διεισδύσει στο είναι τους. Σε αυτή την σύντομη πορεία, η αγωνία μου αυτή, σε συνδυασμό με την αγάπη μου για τη μουσική και τις θεωρητικές και πρακτικές μου γνώσεις πάνω σε αυτή, με οδήγησαν στα μονοπάτια της ρυθμανάλυσης, μιας έννοιας που θεμελίωσε ο Henri Lefebvre μέσα από τα γραπτά του για τους ρυθμούς των σωμάτων και της πόλης, της ευρυθμίας και της πολυρυθμίας, και της ανάλυσής τους, στοχεύοντας στην κατανόηση της καθημερινής ζωής και του αστικού φαινομένου. Όπως αναφέρει ο Σταύρος Σταυρίδης, «αν ο Lefebvre στα τελευταία του γραπτά ζήτησε να σκύψουμε πάνω στο αστικό φαινόμενο ως αναλυτές των ρυθμών που το συνθέτουν, είναι ίσως γιατί, αντίθετα με την τάξη του χώρου που μπορεί να αναδείξει μια δομική ανάλυση, αναζητούσε την πολύπλοκη τάξη του αστικού χωροχρόνου, μια τάξη που είναι δυναμική, καθημερινά τελούμενη». Αυτή η τάξη, αυτό το μέτρο, αποτέλεσε για μένα το ερέθισμα να κατέβω σε αυτόν τον σταθμό και να εξερευνήσω τα μονοπάτια του. Συνειδητοποιώντας, εν τέλει, μετά από τρεις και πλέον μήνες έρευνας, πως γνώσεις και έννοιες που επιπόλαια θεωρούσα κεκτημένες, γλιστρούσαν στην πραγματικότητα από τα δάχτυλά μου. Αυτή η διάλεξη, η πρώτη μου έρευνα, ελπίζω να αποτελέσει για μένα όχι το τέλος μιας πορείας, αλλά την αρχή της στον επίλογο κανείς θα διαβάσει πίσω από τις γραμμές μια άνω τελεία, μιαν ανάγκη να συνεχίσω αυτή την αναζήτηση, που εδώ αφήνω ημιτελή.

06 ΡΥΘΜΟΙ ΚΑΙ ΡΥΘΜΑΝΑΛΥΣΗ: ΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΥ Απομένει ωστόσο απαραίτητο να ευχαριστήσω από καρδιάς όσους βοήθησαν, συνειδητά ή όχι, στην ολοκλήρωση αυτής της δουλειάς: τον επίκουρο καθηγητή της σχολής Αρχιτεκτόνων του Ε.Μ.Π. κύριο Σταύρο Σταυρίδη, επιβλέποντα αυτής της έρευνας, μέσα από τα γραπτά του οποίου αναγνώρισα και συμμερίστηκα την αγάπη του για τον ρυθμό, τον οποίο ευχαριστώ πολύ για την πολύτιμη συνεργασία, μα πάνω απ όλα, για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε, στην οποία ελπίζω να ανταποκριθώ στο μέλλον σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό. Ακόμα, τους ανθρώπους μου για την αγάπη, τηνπαρουσία και την αν(τ)οχή τους, ενώ τον Κωστή για την γνωριμία με το έργο του Henri Lefebvre, και όχι μόνο, την έμπνευση, τις συζητήσεις μας και την κάθε μορφής υποστήριξη.

I. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ 09 Προβληματική «Από πού ξεκινά; Οι μύες τεντώνονται. Το ένα πόδι στηρίζει, κρατά το σώμα ευθυτενές μεταξύ γης και ουρανού. Το άλλο εκκρεμές, αιωρείται στα πλάγια. Το πέλμα αγγίζει το έδαφος. Το όλο βάρος του σώματος στηρίζεται στο γόνατο. Τα πόδια αντιστρέφουν τη θέση τους. Ξεκινάει με ένα βήμα και μετά ένα άλλο βήμα κι έπειτα κι άλλο που συντίθενται σε έναν ρυθμό, σαν χτυπήματα σε τύμπανο, τον ρυθμό του βαδίσματος. Το πιο προφανές και το πιο περίεργο πράγμα του κόσμου» 1 Solnit Rebecca Με μια απλή παρατήρηση της καθημερινότητας, μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει πως ο ρυθμός 2 βρίσκεται παντού: στις συνομιλίες και τις σκέψεις μας, στη φύση και το δομημένο περιβάλλον, στη ροή της πληροφορίας και τις τέχνες, στον τρόπο της συμπεριφοράς και της κίνησής μας στον χώρο. Χρησιμοποιείται με μεγάλη συχνότητα προκειμένου να περιγράψει τη σχέση και την αναλογία των χρόνων οι οποίοι αντιστοιχούν στα επιμέρους τμήματα μιας δραστηριότητας, την εναλλαγή κινήσεων που έχουν μεταξύ τους ανάλογη διάρκεια, τις περιοδικές αλλαγές ή λειτουργίες που εμφανίζει ένας οργανισμός, το σύνολο των χαρακτηριστικών που διαφοροποιεί τα έργα των δημιουργών μιας εποχής ή τάσης από άλλα. Χρησιμοποιείται κατά κόρον προκειμένου να προσδιορίσει την οργάνωση της κίνησης στον χώρο, στον χρόνο μέσω της μουσικής, της ποίησης, του λόγου, αλλά και στον χωροχρόνο μέσα από την αρχιτεκτονική. Ωστόσο, η πλειονότητα των ανθρώπων που την εισάγει στο λεξιλόγιό της καθημερινά κάνει μια απλουστευμένη χρήση της, καθώς η έννοια του ρυθμού ξεπερνά 1. Rebecca Solnit, Wanderlust: A History of Walking, Verso Books, 2006, σελ.3 2. Παράγωγο του ρήματος ρέω (α. για μάζα, ρευστή ή υγρή, που κινείται προς ορισμένη κατεύθυνση, αναβλύζω, β. (μτφ.) διατίθεμαι σε μεγάλες ποσότητες, γ. για γραπτό κυρίως λόγο που έχει ρυθμό φυσικό, απαλό και ευχάριστο, και καθαρότητα νοηματική), σημαίνει επανάληψη κατά τακτά χρονικά διαστήματα μιας κίνησης, «τρόπος ροής». πηγή: Ηλεκτρονικό Λεξικό Τριανταφυλλίδη, <http://tiny.cc/8ew2l>, τελευταία επίσκεψη: 06/12/09

10 ΡΥΘΜΟΙ ΚΑΙ ΡΥΘΜΑΝΑΛΥΣΗ: ΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΥ τον απλοποιημένο και επιφανειακό ορισμό ενός λεξικού 3, εκείνον που αντιλαμβάνεται κανείς με μια επιδερμική παρατήρηση, βρίσκεται πέρα και πάνω από αυτόν. Ο ρυθμός εισάγεται στην καθημερινότητα, στο βιωμένο, βρίσκεται παντού, γύρω μας, μέσα μας: στον άνεμο που στροβιλίζεται, στα λουλούδια που λυγίζουν τα φύλλα τους, στις σταγόνες της βροχής που πέφτουν, στην εναλλαγή της μέρας και της νύχτας, στην κατανόηση του χρόνου που περνά μέσα από το μονότονο τικ τακ του ρολογιού, αλλά και στις κοινωνικές και εμπορικές συναλλαγές, στην εργασία, στη συμπεριφορά και στον τρόπο που δρούμε μέσα στις εκάστοτε κοινωνικές ομάδες. Ακόμη και το ίδιο το σώμα μας χαρακτηρίζεται από την αρμονική συνύπαρξη πολλών διαφορετικών ρυθμών, καθώς κάθε όργανο έχει τον δικό του: τον χτύπο της καρδιάς, την ένταση της αναπνοής, το τρεμοπαίξιμο των βλεφάρων, ακόμη και οι αισθήσεις μας έχουν τη δική τους ρυθμικότητα. Αναφέρει ο Σταύρος Σταυρίδης: «Ο ρυθμός οδηγεί την ακοή, την αφή, την όραση. Η ρυθμικότητα της αναπνοής είναι που οδηγεί την όσφρηση αλλά και η ρυθμικότητα της κατάποσης επηρεάζει τις γεύσεις» 4. Ο Γάλλος φιλόσοφος 3. ρυθμός: α. η εναλλαγή ήχων κατά χρονικά διαστήματα που έχουν μεταξύ τους ανάλογη διάρκεια: εύθυμος / χαρούμενος. Σφύριζε ένα γνωστό ρυθμό στην ποίηση, η εναλλαγή φθόγγων κατά κανονική τάξη: ιαμβικός, β. η εναλλαγή κινήσεων που έχουν μεταξύ τους ανάλογη διάρκεια: ενός χορού, β1. η σχέση και η αναλογία των χρόνων οι οποίοι αντιστοιχούν στα επί μέρους τμήματα μιας δραστηριότητας: εργασίας, ζωής, β2. οι περιοδικές αλλαγές ή λειτουργίες που εμφανίζει ένας οργανισμός: καρδιακός / αναπνευστικός, γ. (στις εικαστικές τέχνες) σύνολο γενικών χαρακτηριστικών που διαφοροποιεί τα έργα των δημιουργών ορισμένης εποχής ή τάσης από άλλα (πρβ. στιλ, τεχνοτροπία): αρχιτεκτονικοί ρυθμοί (νεοκλασικός/γοτθικός/βυζαντινός/ιωνικός/δωρικός). πηγή: Ηλεκτρονικό Λεξικό Τριανταφυλλίδη, <http://tinyurl.com/yjb7qp9>, τελευταία επίσκεψη: 06/12/09 4. Σταύρος Σταυρίδης, «Κατοικώντας ρυθμούς» στο Athens by Sound, Futura, 2008, σελ. 75

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ 11 Henri Lefebvre 5 στα γραπτά του περί ρυθμού 6, σε μια προσπάθεια κατανόησης του χώρου και του χρόνου, εισάγει μια διαφορετική οπτική, πέρα από την επιφανειακή ή τη συνηθισμένη, εκείνη της καθημερινής ζωής, του ανθρώπου και της πόλης. Μέσα από την ενδελεχή μελέτη των βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών ρυθμών αποπειράται να παρουσιάσει την αλληλοσυσχέτιση του χώρου και του χρόνου, τους οποίους θεωρεί αδιάσπαστη ενότητα, προκειμένου να καταστεί δυνατή η προσέγγιση του ζητήματος της καθημερινότητας και της πόλης. Τα λόγια του μουσικοσυνθέτη Pierre Boulez συνηγορούν προς αυτή την κατεύθυνση: «ας αντιληφθούμε τον ρυθμό ως κίνηση χωρίς μετακίνηση. Ως εμπλοκή του χρόνου μέσα στο χώρο, ή καλύτερα ως a priori φόρμα κοινή στον χώρο και στον χρόνο, προγενέστερη από το ξεχώρισμα του χρόνου και του χώρου Ως αρχή των αισθήσεων». 7 Για τον Lefebvre, ο ρυθμός είναι κάτι αδιάσπαστο από την κατανόηση του χρόνου 8, σε μια συγκεκριμένη επανάληψη. Θεωρεί πως βρίσκεται παντού, στη λειτουργία των πόλεων, της αστικής ζωής, της κίνησης στον χώρο. Αναφέρει χαρακτηριστικά: «Οπουδήποτε υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ χώρου, χρόνου και παραγωγής ενέργειας, υπάρχει ρυθμός» 9. Στη σύγκρουση του βιολογικού και του κοινωνικού 5. Ο Henri Lefebvre (1901-1991) ήταν ένας Γάλλος νεομαρξιστής διανοητής, η δημιουργική δουλειά του οποίου καλύπτει χρονικά το μεγαλύτερο τμήμα του 20ου αιώνα. Πρόκειται για έναν κοινωνιολόγο, θεωρητικό της κοινωνίας και του αστικού χώρου, ο οποίος αναγνωρίστηκε και ως φιλόσοφος μετά το θάνατό του. Πολλά από τα γραπτά του υπερέβαιναν τα εσκαμμένα, ειδικά όσον αφορά τη σχέση της φιλοσοφίας με τις κοινωνικές επιστήμες και την τέχνη, ενώ επί δεκαετίες, μαρξιστές, κοινωνιολόγοι και φιλόσοφοι τον αγνοούσαν, όχι μόνο λόγω του γεγονότος ότι τα περισσότερα γραπτά του παρέμεναν αμετάφραστα, αλλά γιατί δεν μπορούσε να πειθαρχήσει στα υπάρχοντα δεδομένα. Ο χαρακτηρισμός του μόνο ως κοινωνιολόγου αναμφισβήτητα διαστρεβλώνει την ουσία του έργου του. Ο Lefebvre αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος των φιλοσοφικών γραπτών του στην κατανόηση της σπουδαιότητας (της παραγωγής) του χώρου, σε αυτό που αποκαλούσε «αναπαραγωγή των κοινωνικών σχέσεων της παραγωγής». Αυτή η ιδέα είναι κεντρικό ζήτημα του βιβλίου του The Survival of Capitalism, που αποτελεί ένα μικρό προοίμιο του έργου The Production of Space, το οποίο επηρέασε βαθιά την σύγχρονη θεωρία των πόλεων. Η άποψη που καταθέτει στο βιβλίο αυτό συνοψίζεται στην πεποίθηση ότι ο χώρος, τόσο ο αστικός όσο και ο αγροτικός, είναι ένα κοινωνικό προϊόν ή μια σύνθετη κοινωνική κατασκευή (βασισμένη σε αξίες και στην κοινωνική παραγωγή των νοημάτων), η οποία επηρεάζει τις χωρικές πρακτικές και αντιλήψεις. Το βιβλίο του Rhythmanalysis, Space, Time and Everyday Life που εκδόθηκε μετά τον θάνατό του συγκεντρώνει όλα τα γραπτά του Γάλλου διανοητή που σχετίζονται με τη ρυθμανάλυση ως μια μέθοδο προσέγγισης της χωροχρονικής εμπειρίας της πόλης, στοχεύοντας στην ολοκλήρωση την έκθεση της παραγωγής του χώρου. πηγή: < http://tinyurl.com/yde4kgm>, τελευταία επίσκεψη: 06/12/09 6. Henri Lefebvre, Rhythmanalysis, Space, Time and Everyday Life, Continuum, 2004 7. Pierre Boulez, Darmstadt: Συμβολές στη Νέα Μουσική, Σύγχρονη Μουσική Σκέψη 2, Φίλιππος Νάκας, 1989, σελ. 112 8. Όπως αναφέρει ο Vladimir Nabokov, Time is rhythm. Vladimir Nabokov, Ada, or Ardor: A Family Chronicle, New York: McGraw Hill, 1969, σελ. 572 9. Lefebvre, ό.π., σελ. 15

12 ΡΥΘΜΟΙ ΚΑΙ ΡΥΘΜΑΝΑΛΥΣΗ: ΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΥ χρόνου, των φυσικών αναγκών και επιθυμιών και των εκμαθημένων συμπεριφορών, των ρυθμών των σωμάτων και της κοινωνίας, υποστηρίζει πως μια ανάλυση των ρυθμών, μια ρυθμανάλυση 10, μια καινούρια «επιστήμη», θα μπορούσε να αποτελέσει γόνιμο πεδίο για την κατανόηση της καθημερινής ζωής και της πόλης 11. Όπως αναφέρει ο Σταύρος Σταυρίδης: «Αν ο Λεφέβρ στα τελευταία του γραπτά ζήτησε να σκύψουμε πάνω στο αστικό φαινόμενο ως αναλυτές των ρυθμών που το συνθέτουν, είναι ίσως γιατί, αντίθετα με την τάξη του χώρου που μπορεί να αναδείξει μια δομική ανάλυση, αναζητούσε την πολύπλοκη τάξη του αστικού χωροχρόνου, μια τάξη που είναι δυναμική, καθημερινά τελούμενη και επομένως έκθετη στα πλήγματα της ιστορίας». 12 Η μελέτη του Lefebvre πάνω σε αυτά τα ζητήματα περιλαμβάνει μια ευρεία σειρά παραμέτρων υπό της οποίες διαμορφώνει τη συλλογιστική του, μεταξύ των οποίων βρίσκονται τα αγαθά και οι συναλλαγές, η εργασία, η πολιτική και στρατιωτική εξουσία και τα μέσα ενημέρωσης. Ωστόσο, η μουσική 13 είναι εκείνη η οποία βρίσκεται διάσπαρτη σε όλη 10. Η έννοια της ρυθμανάλυσης εμφανίζεται για πρώτη φορά στο βιβλίο La rhythmanalyse του Lucio Alberto Pinheiro. (Lucio Alberto Pinheiro dos Santos, La rhythmanalyse, Rio de Janeiro: Société de Psychologie et de Philosophie, 1931). Είναι από τον dos Santos που ο Gaston Bachelard δανείζεται τον όρο αυτόν στο βιβλίο του The Psychoanalysis of Fire, χωρίς όμως να τον εξηγεί περαιτέρω. Ωστόσο, ο Lefebvre έχει επηρεαστεί ιδιαίτερα από τις απόψεις περί ρυθμανάλυσης που καταγράφονται στο βιβλίο του Gaston Bachelard Dialectic of Duration. Με την εισαγωγή της έννοιας του ρυθμού, η ακανονιστία και η αστάθεια στιγματίζουν την αντίληψη του Bachelard για τον χρόνο. Η αστάθεια αυτή, χρονική ή χωρική, βασισμένη στην αρμονία, είναι ένα αντικείμενο προς κατάκτηση, μιας «ρυθμανάλυσης (η οποία γιατρεύει) μια άρρωστη ψυχή ειδικά αυτή που υποφέρει από τον πόνο του χρόνου και της απόγνωσης». Gaston Bachelard, Dialectic of Duration (trans. Mary McAllester Jones), Manchester: Clinamen Press, 2000, σελ. 18 11. Η καθημερινότητα αναφέρεται από τον Lefebvre και ως le quotidian, το οποίο σημαίνει στα γαλλικά τον «γήινο, τον καθημερινό αλλά και τον επαναληπτικό, αυτόν που συμβαίνει κάθε μέρα». Lefebvre, ό.π., σελ. ix 12. Σταύρος Σταυρίδης, «Ο κινηματογράφος και η ρυθμική της πόλης», πηγή: <http://courses.arch.ntua.gr/view.aspx?i=113426>, τελευταία επίσκεψη: 06/12/09 13. Ο Lefebvre, όντας ο ίδιος παράλληλα μουσικός, θεωρούσε σημαντική τη θεωρητικοποίηση της μουσικής σαν μια σχέση τριών όρων: της μελωδίας, της αρμονίας και του ρυθμού. Πίστευε πως ο τελευταίος από αυτούς συχνά αμελείται στις συζητήσεις περί μουσικής, παρόλο που είναι πρωτεύουσας σημασίας. Και οι τρεις τους βασίζονται στην κατανόηση του χρόνου, με τη μελωδία να είναι μια σειρά από νότες που επαναλαμβάνονται περιοδικά, την αρμονία να βασίζεται σε νότες που ακούγονται την ίδια στιγμή, και τον ρυθμό να αποτελεί την τοποθέτηση των φθόγγων και τις σχετικές τους διάρκειες. Το μέτρο, η μελωδία στη μουσική, ποσοτικοποιεί τον χρόνο. Η αρμονία είναι ταυτόχρονα ποσοτική και ποιοτική (στη μουσική και αλλού: τη γλώσσα, τις κινήσεις, την αρχιτεκτονική, τα έργα τέχνης, κτλ.). Ο ρυθμός επανενώνει από τη μία ποσοτικές πτυχές και στοιχεία που επισημαίνουν τον χρόνο και διαχωρίζει τις στιγμές σε αυτόν, και από την άλλη ποιοτικές πτυχές και στοιχεία, που τα ενώνουν σε σύνολο. Αυτές οι τρεις έννοιες και αυτό που προσδιορίζουν δεν μπορούν να διαχωριστούν συνυπάρχουν αλλά ανταγωνιστικά: μια από αυτές τις τρεις κυριαρχεί, τείνοντας να επισκιάσει την άλλη (ή τις άλλες δύο). Lefebvre, ό.π., σελ. xi

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ 13 την έκταση του έργου του, καθώς είναι εκείνη η οποία «προσφέρει τον εαυτό της πάνω απ όλα ανταποδίδοντας χρόνο: προσφέροντας ρυθμό» 14. Ο Lefebvre χρησιμοποιεί, είτε μεταφορικά είτε κυριολεκτικά, με περισσότερη ή λιγότερη ακρίβεια, μουσικούς όρους και έννοιες, προκειμένου να προσεγγίσει την έννοια του ρυθμού, όπως εκείνες του μουσικού μέτρου (measure), της ταχύτητας (tempo), της επανάληψης, του χρόνου. Αναφερόμενος στους ρυθμούς της πόλης, υπογραμμίζει χαρακτηριστικά: «Ρυθμοί: η μουσική της Πόλης, ένα σκηνικό που αφουγκράζεται τον εαυτό του, μια εικόνα στο παρόν ενός ασυνεχούς αθροίσματος». 15 Υπό αυτή τη συλλογιστική, στην παρούσα μελέτη θα γίνει μια προσπάθεια κατανόησης των φυσικών ή σωματικών ρυθμών, των ρυθμών της πόλης και της καθημερινής ζωής καθώς και της θεωρίας της ρυθμανάλυσης, όπως προτείνει ο Henri Lefebvre, μέσα από την αναγωγή και την προσέγγισή τους υπό το πρίσμα της μουσικής 16, καθώς, όπως αναφέρει και η Susanne Langer, «[ ]η μουσική είναι μια συμβολική αναπαράσταση της υψηλότερης οργανικής αντίδρασης, εκείνης του συναισθήματος. Η πιο χαρακτηριστική αρχή αυτής της ζωτικής αντίδρασης είναι ο ρυθμός. Όλη η ζωή είναι ρυθμική». 17 14. ό.π., σελ. 34 15. ό.π., σελ. 36 16. Η προσπάθεια του Lefebvre να συνδέσει, σε αυτά τα τελευταία γραπτά του, την αντίληψη των ρυθμών των σωμάτων και της πόλης με την μουσική, εξαγγέλλεται ήδη στο βιβλίο Production of Space, προσθέτοντας ωστόσο εδώ και μια άλλη τέχνη μέσω της οποίας παράγεται ρυθμός, εκείνη του χορού: «Ο τρόπος με τον οποίο μπορεί κανείς να πει πως οι ρυθμοί συνδυάζουν την κυκλικότητα με τη γραμμικότητα γίνεται εμφανής μέσω της μουσικής, όπου το μέτρο (measure) και ο παλμός (beat) είναι γραμμικοί, ενώ τα θέματα, η μελωδία και ιδιαίτερα η αρμονία είναι κυκλικής φύσης (η διαίρεση της οκτάβας σε δώδεκα ημιτόνια και η επανάληψη των ήχων και των παύσεων μέσα στην οκτάβα). Παρόμοια είναι αυτά που μπορούν να λεχθούν για τον χορό, ένα σύστημα χειρονομιών η οργάνωση του οποίου συνδυάζει δύο κώδικες, αυτόν του χορευτή και εκείνον του θεατή (ο οποίος κρατά τον χρόνο χειροκροτώντας ή με άλλες σωματικές κινήσεις): ωστόσο, καθώς επαναλαμβάνονται συνεχώς υποβλητικές (παραδειγματικές) χειρονομίες, αναμειγνύονται σταδιακά σε μια τελετουργικά συνδεδεμένη αλυσίδα κινήσεων». Henri Lefebvre, The Production of Space (μτφ. Nicholson-Smith D.), Οξφόρδη: Blackwell, 1991, σελ. 206 17. Susanne Langer, Feeling and Form, a Theory of Art, Routledge & Kegan Paul Limited, 1976, σελ.126

II. ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ - Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ LEFEBVRE

ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ LEFEBVRE 17 2.0_ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ LEFEBVRE 2.1 Ο μουσικός ρυθμός ως μια οργανωμένη διαδοχή ήχων στον χρόνο «τη δή της κινήσεως τάξει ρυθμός όνομα είη» 1 Πλάτων Ο μουσικός ρυθμός εκφράζει την επανάληψη μιας κίνησης κατά τακτά χρονικά διαστήματα, την οργανωμένη διαδοχή των διαφόρων αξιών της μουσικής φράσης σε συνδυασμό με ένα ορισμένο μέτρο 2. Πρόκειται για τη διαδοχή ήχων μέσα στον μουσικό χρόνο 3, ο οποίος αναδεικνύει, από τη μια πλευρά, τη χαρακτηριστική ιδιότητα της μουσικής να εκτυλίσσεται μέσα στον χρόνο 4, ενώ από την άλλη, υποδηλώνει μια ιδιαίτερη μορφή δομικής οργάνωσης του μουσικού υλικού στον χρόνο, η οποία γίνεται αντιληπτή από τον ακροατή και απορρέει από τον τρόπο με τον οποίο οι στοιχειώδεις μουσικοί ήχοι, οι φθόγγοι, ή οι συνηχήσεις τους, εμφανίζονται σε γραμμική χρονική διαδοχή, δηλαδή ο ένας μετά τον άλλο 5. Ο Igor Stravinsky αναφέρει χαρακτηριστικά: «Οι εικαστικές τέχνες εμφανίζονται στον χώρο. Αποκτούμε αρχικά μια συνολική εντύπωση, και στη συνέχεια ανακαλύπτουμε σιγά σιγά με την ησυχία μας τις λεπτομέρειες. Η μουσική όμως βασίζεται στη χρονική διαδοχή 1. Το οποίο σημαίνει: ρυθμός ονομάζεται η τάξη της κινήσεως, σύμφωνα με τον Πλάτωνα. Πλάτων, Νόμοι Β, 665Α πηγή: Musipedia, <http://tinyurl.com/ykk4ghk>, τελευταία επίσκεψη: 06/12/09 2. Εγκυκλοπαίδεια Παγκόσμιας Μουσικής, Αλκυών, Αθήνα, 1993 3. Σύμφωνα με τον Lefebvre: «Πολλά έχουν γραφτεί και λεχθεί για τον μουσικό χρόνο, ειδικά μετά τον Schopenhauer και τον Bergson, σε συσχετισμό με τις θεωρίες τους περί χρονικότητας. Παρόλο που προσδιορίστηκε η στενή σχέση ανάμεσα στον μουσικό και τον βιωμένο χρόνο, αυτή καθ αυτή παρέμεινε ασαφής. Ωστόσο, η αντίληψη του μουσικού χρόνου ως θεμελιώδους μακριά από τον χώρο δεν θα ήταν σωστή, καθώς ο ήχος καταλαμβάνει χώρο. Αυτή η χωροποίηση του μουσικού χρόνου δεν είναι ανακριβής. Ίσως η μουσική να προϋποθέτει μια ενότητα χώρου και χρόνου, μια συμμαχία. Μέσα και διαμέσου του ρυθμού». Lefebvre, Rhythmanalysis, Space, Time and Everyday Life, ό.π., σελ. 64 4. Σύμφωνα με τον Nabokov: «Ίσως το μόνο πράγμα το οποίο κάνει νύξη στον Χρόνο να είναι ο ρυθμός όχι οι συνεχόμενοι χτύποι του ρυθμού αλλά το κενό (gap) μεταξύ δύο τέτοιων χτύπων, το γκρι κενό μεταξύ μαύρων χτύπων: η Αγαπητή Παύση. Ο κανονικός παλμός επιστρέφει εν μέρει την αισχρή ιδέα της μέτρησης, αλλά στο ενδιάμεσο, κρύβεται κάτι σαν αληθινός Χρόνος». Nabokov, ό.π., σελ. 572 5. Γεώργιος Παπαδέλης, Ζητήματα αντίληψης του μουσικού ρυθμού, Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2007, σελ. 7

18 ΡΥΘΜΟΙ ΚΑΙ ΡΥΘΜΑΝΑΛΥΣΗ: ΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΥ και απαιτεί μια εγρήγορση της μνήμης. Κατά συνέπεια, η μουσική είναι μια χρονική τέχνη, με τον ίδιο τρόπο που η ζωγραφική είναι μια χωρική τέχνη. Η μουσική προϋποθέτει πριν απ όλα μια κάποια οργάνωση στο χρόνο, μια χρονο-ταξία» 6. Ένα μουσικό έργο εξελίσσεται μέσα στη διάσταση του χρόνου καθώς η μουσική είναι μια τέχνη εν χρόνω 7. Αναφέρει η Susanne Langer: «η μουσική κάνει το χρόνο ακουστό, τη μορφή και τη συνέχειά του αισθητή. [...] Δημιουργεί ένα είδωλο του χρόνου που ενσαρκώνεται από την κίνηση της μουσικής φόρμας, η οποία φαίνεται ότι του δίνει υπόσταση, μια υπόσταση, όμως, που μορφώνεται αποκλειστικά μέσα από τον ήχο και, κατά συνέπεια, είναι από τη φύση της παροδική» 8. Θα μπορούσε να ειπωθεί πως ο ρυθμός οργανώνει τον χρόνο σε μια μουσική σύνθεση, δημιουργώντας μια συμμετρική περιοδικότητα μέσω της παράταξης ισχυρών και ασθενών μερών. Επιπλέον, σε κάθε σύνθεση υπάρχουν στοιχεία που υποδηλώνουν τον στατικό ή δυναμικό χαρακτήρα που έχει ή θα αποκτήσει το μουσικό έργο στη ροή του χρόνου. Τέτοια είναι το ύφος του έργου, η εκλογή των ρυθμικών αξιών μέσα στη ρυθμική του μονάδα, η εναλλαγή τους στην εξέλιξη του έργου και ο βαθμιαίος πολλαπλασιασμός ή υποπολλαπλασιασμός τους, οι επιβραδύνσεις, οι επιταχύνσεις, η εισαγωγή νέων ρυθμικών στοιχείων που αλλάζουν με απρόβλεπτο τρόπο το ρυθμικό του πλαίσιο. Ο ρυθμός είναι αυτός που προκαλεί την κίνηση και τη ροή της μουσικής ενώ διαμορφώνει ένα είδος ενοποιητικού μουσικού σχήματος (μοτίβου) που αποδίδει στη συνέχεια των ήχων την αξία και τη σημασία της. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι ένας ρυθμός είναι νοητός χωρίς ηχητική ακολουθία, αλλά μια ηχητική ακολουθία δεν είναι νοητή χωρίς ρυθμό 9. 6. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Igor Stravinsky: «Μόνο ο ολοκληρωμένος άνθρωπος είναι ικανός να επιχειρήσει αυτή τη μορφή υψηλού στοχασμού (της μουσικής σύνθεσης), στην οποία θα πρέπει τώρα να στρέψουμε την προσοχή μας. Γιατί το φαινόμενο της μουσικής δεν είναι άλλο παρά μια εκδήλωση του στοχασμού. [ ] Τα αντικείμενα στα οποία αποβλέπει αναγκαστικά αυτός ο στοχασμός είναι ο ήχος και ο χρόνος. Δεν μπορεί να νοηθεί μουσική χωρίς αυτά τα δύο στοιχεία.» Igor Stravinsky, Μουσική Ποιητική (μτφ. Μιχ. Γρηγορίου), Νεφέλη, 1980, σελ. 39 7. Αμάραντος Αμαραντίδης, Μορφολογία της Μουσικής, Φίλιππος Νάκας, 1990 8. Langer, ό.π., σελ.120 9. Αναφέρει ο Carl Dalhaus: «Στο σύμπλεγμα των χωρικών και κινητικών εντυπώσεων, ο ρυθμός αποτελεί το πρωταρχικό γνώρισμα. Η ρυθμική κίνηση, που στο σύστημα της μετρικής ρυθμικής καθορίζεται μέσω της διάρκειας, της έμφασης και του χαρακτήρα των μετρήσιμων χρόνων, είναι ανεξάρτητη από τη μελωδική κίνηση ή μπορεί τουλάχιστον να είναι αλλά η μελωδική δεν μπορεί να ξεχωριστεί από τη ρυθμική. Το γεγονός ότι ένας ρυθμός είναι κατανοητός χωρίς ηχητική ακολουθία, αλλά μια ηχητική ακολουθία δεν είναι κατανοητή χωρίς ρυθμό, δηλώνει ότι ο ρυθμός αποτελεί το θεμελιακό γνώρισμα της μουσικής κινητικής εντύπωσης». Carl Dahlhaus, Αισθητική της Μουσικής, Στάχυ, 2000, σελ. 175

ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ LEFEBVRE 19 Στη μουσική, ο ρυθμός δομείται από ήχους και σιωπές. Αυτοί οι ήχοι και οι σιωπές τοποθετούνται μαζί με στόχο να διαμορφώσουν μουσικά θέματα, τα οποία επαναλαμβάνονται για να δημιουργήσουν τον ρυθμό. Ένας ρυθμός έχει έναν σταθερό παλμό (beat) 10, αλλά μπορεί να έχει και πολλά διαφορετικά είδη χτύπων. Μερικοί από αυτούς μπορεί να είναι πιο ισχυροί ή βραχείς ή ασθενείς από άλλους, ενώ σ ένα μουσικό κομμάτι, ένας συνθέτης μπορεί να χρησιμοποιήσει πολλούς διαφορετικούς ρυθμούς. Ένα άλλο χαρακτηριστικό του ρυθμού είναι η δυνατότητά του να αναπτύσσεται μη κανονικά. Σε επίπεδο μικροδομικής ανάλυσης ενός μουσικού έργου, για παράδειγμα, συναντάμε διάφορα είδη ρυθμικής ακανονιστίας 11. Πρώτον, την πολυρυθμία, τη συνύπαρξη δηλαδή περισσότερων του ενός ρυθμών την ίδια στιγμή. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί η σκηνή από τον χορό στον Don Giovanni του Mozart, όπου συνυπάρχουν ο ρυθμός Menuetto, ως δεσπόζων στο χορό, με εκείνους των 2/4 και 3/8, οι οποίοι αντιστοιχούν στην ταυτόχρονη θεατρική δράση ορισμένων ηρώων. Δεύτερον, την ταυτόχρονη συνύπαρξη ρυθμικών σχημάτων από δύο, τρεις, τέσσερις, ακόμα και πέντε νότες, κάτι το οποίο προϋποθέτει την «quasi» εκτέλεση αυτών των σχημάτων. Τρίτον, τα ρυθμικά φαινόμενα που αλλάζουν την αλληλουχία ισχυρών και ασθενών μερών του μέτρου, όπως η συγκοπή 12, χαρακτηριστικό της jazz, που λειτουργεί αντιστικτικά με το βασικό ρυθμό. 10. Το beat είναι η βασική χρονική μονάδα της μουσικής, ο κύριος παλμός ενός μουσικού έργου ή τμήματός του. Λόγω της ευρείας χρήσης του όρου, εκφράζει απλουστευμένα την ταχύτητα ενός κομματιού ή μια συγκεκριμένη ακολουθία ξεχωριστών παλμών, το μέτρο ή τον ρυθμό. Οι περισσότερες μορφές της μουσικής χαρακτηρίζονται από μια ακολουθία τονισμένων ή μη παλμών, ισχυρών ή ασθενών, οργανωμένων σε μέτρα, ενώ πολλές φορές υποδηλώνονται από την ένδειξη της χρονικής αξίας ή της ταχύτητας στην αρχή του μέτρου. πηγή: <http://en.wikipedia.org/wiki/beat_%28music%29>, τελευταία επίσκεψη: 06/12/09 11. Σπύρος Τόμπρας, Μουσική και Σημειολογία, Γκοβόστη, 1998, σελ. 186 12. Συγκοπή (syncopation) ονομάζεται το φαινόμενο της απόκλισης από τον ρυθμικό τονισμό, κατά το οποίο το ασθενές μέρος ενός μέτρου ή η ασθενής υποδιαίρεση ενώνονται με σύνδεση διαρκείας με ισχυρό μέρος του μέτρου ή την ισχυρή υποδιαίρεση. Οι συγκοπές δημιουργούν τονισμούς σε μέρη του μέτρου που αλλιώς θα ήταν ατόνιστα και μερικές φορές φαινομενικές αλλαγές μέτρου. Σε πολυφωνικά συνθέματα, η περίπτωση όπου η συγκοπή δημιουργεί διάφωνο διάστημα με κάποιον άλλο φθόγγο του συνθέματος ονομάζεται καθυστέρηση (suspension) και τότε θα πρέπει να προετοιμαστεί και να λυθεί σύμφωνα με ορισμένους κανόνες. Η συγκοπή ως χρονικό φαινόμενο είναι το ανάλογο της διαφωνίας, φαινόμενο τονικό. Για να γίνει αντιληπτή και αποτελεσματική η πρώτη, χρειάζεται ένα σταθερό μετρικό πλαίσιο και η δεύτερη ένα τονικό κέντρο. Roland De Cante, Dictionnaire de musique, Seuil, 1961

20 ΡΥΘΜΟΙ ΚΑΙ ΡΥΘΜΑΝΑΛΥΣΗ: ΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΧΡΟΝΟΥ Ο ρυθμός θεωρείται έτσι ο μεγάλος νόμος της μουσικής γλώσσας 13, που συνιστά την καθαρότητα και την τάξη στη διαδοχή, χωρίς τον οποίο θα υπήρχε μόνο χάος. Δεν πρέπει επομένως να συγχέεται με τη ρυθμική αγωγή (tempo) και το μέτρο. Άλλο μέτρο, άλλο κάνναβος, άλλο ρυθμός. Ρυθμός είναι η χρονική κατασκευή πάνω στη βάση, στο μέτρο, το παιχνίδι των χρονικών αναλογιών που δίνει την κίνηση, την πνοή. Από την άλλη, το μουσικό μέτρο, στο οποίο θα γίνει εκτενέστερη αναφορά σε επόμενη παράγραφο, είναι ο τρόπος διαχωρισμού του μουσικού χρόνου και αντιτίθεται στην ελευθερία του ρυθμού, με την περιοδική τάξη που επιβάλλει. Ο ρυθμός σχετίζεται με την πυκνότητα και τη διάρκεια των ήχων, ενέχει τον χρόνο χωρίς να είναι υποταγμένος σε αυτόν. Το μέτρο είναι τεχνητή κατάτμηση, πλαίσιο γραφικό. Ο Σπύρος Τόμπρας σχολιάζει χαρακτηριστικά: «ο μαέστρος δεν οικοδομεί μόνο το μέτρο. Το οικοδομεί μεν με τη μπαγκέτα του, αλλά με το αριστερό του χέρι και με το σώμα του ολόκληρο εντάσσει το μέτρο στον ρυθμό, τον οργανώνει, επισημαίνει τους τονισμούς, καθορίζει την πυκνότητα, μεταφράζει με τη συμπεριφορά του τον ρυθμό του μουσικού κειμένου» 14. 2.1.1 Τα στοιχεία συγκρότησης του μουσικού ρυθμού Όπως ίσως να έγινε αντιληπτό στην προηγούμενη παράγραφο, η έννοια και η κατανόηση του ρυθμού εμπεριέχουν ορισμένες ασάφειες και παρανοήσεις. Ο καθένας αντιλαμβάνεται τη γενική του αρχή, ωστόσο λίγοι είναι εκείνοι οι οποίοι κατέχουν την ουσία του και μπορούν να «αφουγκραστούν» τον ρυθμό σε ένα μουσικό κομμάτι. Η πλειονότητα των ανθρώπων συγχέουν τον ρυθμό με τη ρυθμική αγωγή και την ταχύτητα (tempo), το μέτρο (measure), την επανάληψη (repetition). Σε αυτή την κατεύθυνση, η προσπάθεια ορισμού και αποσαφήνισης των παραπάνω όρων θεωρείται επιτακτική καθώς, προκειμένου να αντιληφθούμε τον ρυθμό στην ουσία του, πρέπει αρχικά να κατανοήσουμε τα στοιχεία από τα οποία αυτός συγκροτείται, 13. Αναφέρει ο Theodor Adorno: «Η μουσική μοιάζει με γλώσσα κατά την έννοια ότι είναι μια χρονική ακολουθία αρθρωμένων ήχων που είναι κάτι περισσότερο από απλοί ήχοι. [ ] Αλλά δεν ταυτίζεται με τη γλώσσα. Η ομοιότητα με τη γλώσσα εκτείνεται από την ολότητα του έργου, την οργανωμένη σύνδεση σημαντικών ήχων, μέχρι τον μεμονωμένο ήχο, τη νότα ως κατώφλι της πιο στοιχειώδους παρουσίασης, το καθαρό όχημα της έκφρασης. [ ] Ωστόσο δεν διαχωρίζει εντελώς τον εαυτό της από την αναλογία με τη γλώσσα, αλλά μόνο από την πραγματοποιημένη της εκδοχή που υποβιβάζει το ιδιαίτερο σε ενθύμιο, σε συνταξιοδοτημένο σημαίνον ή σε απολιθωμένα υποκειμενικά νοήματα. Με το να αποστασιοποιείται από τη γλώσσα βρίσκει η ομοιότητά της με τη γλώσσα την πλήρωσή της». Theodor Adorno, «Μουσική και Γλώσσα: Ένα Απόσπασμα» στο βιβλίο Η Κοινωνιολογία της Μουσικής, Αθήνα: Νεφέλη, 1997, σελ. 13-21 14. Τόμπρας, ό.π., σελ. 183

ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΡΥΘΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ LEFEBVRE 21 δηλαδή την ταχύτητα, το μέτρο και την κίνηση. 2.1.1.1 Ρυθμική αγωγή και μουσική ταχύτητα (tempo) Μια θεμελιώδης έννοια του μουσικού ρυθμού είναι η ρυθμική αγωγή, η ταχύτητα εκτέλεσης του ρυθμού 15. Άρχισε να παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του μουσικού έργου μετά την εφαρμογή του μετρικού συστήματος στη μουσική γραφή, ωστόσο, ήδη από την αρχαιότητα, γινόταν χρήση του όρου «αγωγή» με την έννοια που δίνουμε σήμερα στη λέξη, αυτή του tempo, της βαθμίδας ταχύτητας. Πρόκειται για ένα ουσιαστικό στοιχείο της μουσικής σύνθεσης, καθώς μπορεί να επηρεάσει τη δυσκολία του κομματιού, τον τρόπο με τον οποίο ακούει κανείς τη μουσική και την αισθάνεται, καθώς η διαφορετική ταχύτητα εκτέλεσης του ίδιου κομματιού προκαλεί διαφορετικά συναισθήματα, τόσο στον εκτελεστή όσο και τον ακροατή. Η έννοια του tempo στη μουσική αφορά τη διαβάθμιση στην ταχύτητα, η οποία δεν καθορίζεται με απόλυτη χρονική ακρίβεια αλλά με εμπειρικά δεδομένα. Το tempo μπορεί να είναι αργό, γρήγορο ή ενδιάμεσης ταχύτητας, ενώ μπορεί να αλλάζει κατά τη διάρκεια ενός μουσικού κομματιού. Τα δεδομένα αυτά διαμορφώθηκαν σταδιακά και οργανώθηκαν στη γνωστή κλίμακα ιταλικών μουσικών όρων 16, με σταδιακή μετάβαση από το αργό στο γρήγορο, ως εξής: Grave (40-60 bpm), Largo, Lento, Larghetto, Adagio, Andante, Andantino, Moderato, Allegretto, Allegro, Presto, Prestissimo (200-208 bpm). Ενδεικτικά, οι πιο γνωστές και χαρακτηριστικές ενδείξεις είναι οι ακόλουθες: adagio: πολύ αργό, ήρεμο tempo, απαιτεί ωστόσο μεγάλη συγκέντρωση κατά την ερμηνεία (66-76 bpm), andante: αργό, εύκολο tempo, συχνά περιγράφεται και σαν «ταχύτητα βαδίσματος» (76-108 bpm), moderato: ενδιάμεσο tempo, ούτε πολύ αργό ούτε πολύ γρήγορο (108-120 bpm), allegro: γρήγορο και ζωντανό tempo, συχνά περιγράφεται και σαν 15. Όπως έλεγε ο Αριστείδης ο Κοϊντιλιανός, «Αγωγή δ εστί χρόνων ταχός ή βραδύτης». Εγκυκλοπαίδεια Παγκόσμιας Μουσικής, ό.π., σελ. 754 16. Η πλειονότητα των λέξεων που χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν το tempo, την ταχύτητα με την οποία θα πρέπει να παιχτεί ένα κομμάτι, είναι ιταλικής προέλευσης, καθώς πολλοί από τους σημαντικότερους συνθέτες του 17ου αιώνα ήταν Ιταλοί, και ήταν εκείνη η περίοδος που οι συμβολισμοί του tempo χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά ευρέως.