Το αραβικό al- ūd - Το ευρωπαϊκό λαούτο Οργανολογία και ακουστική 1 Τσαµαλίκος Ιωακείµ 1. Γενικά 1.1 Θέµα Επισκόπηση της ιστορίας του αραβικού οργάνου al- ūd και του ευρωπαϊκού λαούτου, σύγκριση της δοµής και κατασκευής των οργάνων, διερεύνηση του ρόλου τους σε διαφορετικά µουσικά ιδιώµατα και των ακουστικών τους χαρακτηριστικών. 1.2 Επιστηµονικός κλάδος / Γνωστικό αντικείµενο Συστηµατική Μουσικολογία / Οργανολογία και ακουστική 1.3 Περίληψη Μία από τις µεγαλύτερες οµάδες οργάνων κατά τη συστηµατοποίηση των E. M. von Hornbostel και C. Sachs είναι η οµάδα των οργάνων τύπου λαούτου. Τα όργανα της οµάδας δανείστηκαν την ονοµασία τους από το βασικό όργανο της οικογένειας, το λαούτο (αγγ.: lute, γαλλ.: luth, γερµ.: Laute, ιταλ.: lauto, liuto, leuto, ισπαν.: laúd, ελλην.: λαούτο, λαγούτο, λαβούτο [ΑΝΩΓΕΙΑΝΝΑΚΗΣ]), του οποίου το όνοµα είναι παραφθορά του αραβικού al- ūd (όπου το al είναι οριστικό άρθρο), γεγονός που προβάλει την προέλευση του ευρωπαϊκού λαούτου από το αραβικό al- ūd. Κατά την διάρκεια της µαυριτανικής κατοχής στην Ιβηρική Χερσόνησο και χάρη στη συνύπαρξη αραβικού και χριστιανικού πολιτισµού το αραβικό όργανο εξελίχθηκε στο ευρωπαϊκό λαούτο. Οι σηµαντικότερες διαφορές των δύο οργάνων είναι το µέγεθος, ο αριθµός των χορδών και η τεχνική εκτέλεσης. Η παρούσα έρευνα στοχεύει αφενός στην παρουσίαση της ιστορίας και των βαθµίδων εξέλιξης µέσα από την περιγραφή όλων των τύπων των οργάνων, αφετέρου στην ανάλυση των ακουστικών τους χαρακτηριστικών και συγκεκριµένα του φάσµατος, της κατευθυντικότητας, του ρόλου των διπλών χορδών, των δονήσεων στο καπάκι, της συχνότητας αντήχησης του ηχείου, της διάδοσης του ήχου και της ακριβούς θέσης των δαχτύλων του αριστερού χεριού στις χορδές κατά την εκτέλεση του al- ūd. Όποτε είναι απαραίτητο θα παρουσιαστούν στοιχεία της αραβικής θεωρίας της µουσικής και του τροπικού συστήµατος. Τέλος θα ερευνηθεί η αλληλεπίδραση των δύο οργάνων µέσω της ελληνικής µουσικής παράδοσης, στην οποία παραλλαγές των δύο οργάνων διαδραµατίζουν κεντρικό ρόλο. 1 Το παρόν κείμενο αποτελεί συντομευμένη μετάφραση της έκθεσης διδακτορικής διατριβής εγκρίθηκε στις 19.12.2006 από την Κοσμητεία της Σχολής I Geisteswissenschaften του πανεπιστημίου Technische Universität zu Berlin
2. Παρουσίαση της έρευνας 2.1 Οργανολογία 2.1.1 Το al- ūd Ūd στα αραβικά σηµαίνει βλαστός, εύκαµπτο ραβδί ή ξύλο. Σύµφωνα µε τον Henry G. Farmer, ο όρος ūd χρησιµοποιήθηκε από τους άραβες σε αντιδιαστολή µε τον όρο barbaṭ για να δηλώσει τη διαφοροποίηση του υλικού κατασκευής, καθώς στο barbaṭ το σώµα του οργάνου ήταν σκεπασµένο µε δέρµα, ενώ το ūd είχε ξύλινο καπάκι. Ωστόσο η σύγχρονη οργανολογική έρευνα απορρίπτει την άποψη του Farmer, καθώς φαίνεται πως στην αραβική οργανολογία η διαφορά του υλικού κατασκευής δε λαµβανόταν υπ όψιν. Αντίθετα, από πλήθος αράβων συγγραφέων του Μεσαίωνα τεκµηριώνεται ότι και οι δύο όροι αναφέρονται στο ίδιο όργανο. Ο ανδαλουσιανός συγγραφέας του 10ου αιώνα Ibn Abd Rabbihi αναφέρει ότι το ūd είναι το barbaṭ, οι Ibn Sīnā και Ibn Khaldūn (14ος αι.) περιγράφουν το ūd µε το όνοµα barbaṭ ενώ ο al-anbārī αναφέρει ότι το ūd χρησιµοποιείται ως συνώνυµο των barbaṭ και mizhar [GROVE]. Τόσο το λαούτο, όσο και το ūd είναι όργανα τύπου λαούτου και συγκεκριµένα κοντόλαιµα λαούτα (Kurzhalsstiellaute). Το κοντόλαιµο λαούτο µε ξύλινο αχλαδόσχηµο ηχείο έχει πιθανότατα ασιατική καταγωγή και καταγράφεται για πρώτη φορά στην Αίγυπτο γύρω στο 1300 π. Χ. Οι απεικονίσεις του σπανίζουν µέχρι τους πρώτους αιώνες µ. Χ. Στην κεντρική και ανατολική Ασία είναι γνωστό ήδη από τον 1ο αιώνα. Στη βορειοδυτική Ινδία, σε περιοχές που έχουν δεχτεί την επιρροή του ελληνικού πολιτισµού, έχει βρεθεί µια σειρά αγαλµάτων της ίδιας εποχής. Απεικονίζονται κοντόλαιµα όργανα µε αχλαδόσχηµο ηχείο, πλευρικά κλειδιά για το κούρδισµα των χορδών και τέσσερις ή πέντε χορδές που παίζονται µε πλήκτρο. Από τον 6ο αιώνα σώζονται απεικονίσεις του αντίστοιχου σασσανιδικού οργάνου barbaṭ, ενώ παρόµοια όργανα είναι γνωστά σε Κίνα (yüeh-ch in, p i-p a) και Ιαπωνία (biwa). Στον ισλαµικό πολιτισµό κυριαρχεί από τον αραβικό Μεσαίωνα (7ος - 13ος αιώνας) το ūd. Μέσω των περσών σκλάβων που έφτασαν στη Μέκκα για να εργαστούν στην ανοικοδόµηση του ιερού Ka ba (684) γίνεται γνωστό στον αραβικό κόσµο το ūd fārisī (περσικό ούτι), σασσανιδικό όργανο τύπου λαούτου (πιθανώς το barbaṭ). Το όργανο αυτό σταδιακά εξελίσσεται κατασκευαστικά και ήδη από τον 8ο αιώνα κατέχει ηγετική θέση µεταξύ των οργάνων που χρησιµοποιούνται στην αραβική µουσική. Στο θεωρητικό έργο Risāla fī l-mūsīqī του Ibn al-munaǧǧim ( 912), στο οποίο αναλύεται το τροπικό σύστηµα που χρησιµοποιούσε ο µουσικός Isḥāq ibn Ibrāhīm al-mauṣilī (767-850) γίνεται οπτικοποίηση των κλιµάκων και των τρόπων µε τη βοήθεια ενός ουτιού µε τέσσερις χορδές (watar) και τέσσερις δεσµούς (µπερντέδες ή τάστα, αραβ.: dastān). 2
Στον πίνακα 1.1 φαίνονται τα τονικά ύψη που παράγει ένα τέτοιο όργανο και η απόσταση σε cent από την βαθύτερη χορδή, για την οποία επιλέχθηκε αυθαίρετα ο φθόγγος G 2 [RUF]. Στην τελευταία στήλη φαίνεται η απόσταση σε cent κάθε τάστου από το προηγούµενο Πίνακας 1 Χορδή bamm maṭlat maṭnā zīr Τάστο (G - 0) (c - 498) (f - 996) (b - 1494) Απόσταση σε cent sabbāba A - 204 d - 702, g - 1200 c 1-1698 204 wusṭā B - 294 es - 792 as - 1290 des 1-1788 90 binṣir e - 906 a - 1404 d 1-1902 114 ẖinṣir c - 498 f - 996 b - 1494 es 1-1992 90 e 1-2106 114 Ως εποπτικό µέσο της διδασκαλίας του τροπικού συστήµατος χρησιµοποιούν το ούτι και οι µεταγενέστεροι συγγραφείς. Ο Abū Naṣr Muḥammad ibn Muḥammad al-fārābī ( 950, γνωστός από τις λατινικές µεταφράσεις των έργων του ως Alfarabius ή Abunaser) στον δεύτερο τόµο του πεντάτοµου έργου του Kitāb al-mūsiqī al-kabīr (Μεγάλο Βιβλίο Μουσικής) ασχολείται διεξοδικά µε τις δυνατότητες του ουτιού να παράγει όλους τους φθόγγους του τροπικού συστήµατος και παραθέτει πλήθος σχεδιαγραµµάτων µε τις θέσεις στις οποίες πρέπει να τοποθετούνται οι δεσµοί του οργάνου. Στο ίδιο πλαίσιο χρησιµοποιεί το ούτι ως εποπτικό µέσο και ο al-kindī ( 874) [GARLAND]. Στις αρχές της εποχής των Αββασιδών (750-1258) το ūd fārisī αντικαθίσταται από το ūd alshabbūṭ, το οποίο πρέπει να είχε ωοειδές ηχείο [GROVE]. Αυτό πάλι αντικαθίσταται από το το ūd qadīm (κλασικό), το οποίο πλέον κατέχει ηγετική θέση µεταξύ των µουσικών οργάνων. Κατά τον 8ο αιώνα έχει τέσσερις χορδές κουρδισµένες ανά τέταρτες, και τέσσερις δεσµούς που παράγουν την πυθαγόρεια κλίµακα. Το ūd qadīm έχει επιβιώσει µέχρι σήµερα στο Μαρόκκο, όπου είναι γνωστό ως ūd arbī (αραβικό). Ένας τύπος του οργάνου µε ελαφρώς µικρότερο αλλά πιο µακρόστενο ηχείο ηχείο, το ūd maghribī (γνωστό στην Τυνησία και ως ūd tūnsī) αναπτύχθηκε σε Αλγερία και Τυνησία. Στο Μαρόκκο και στις πόλεις Tlemcen και Αλγέρι της Αλγερίας απαντάται ένας τύπος παρόµοιος µε το ūd tūnsī αλλά µε µικρότερη καµπυλότητα ηχείου, το ūd al-ramal ή ūd inqilāb [HASSAN]. Μέχρι τον 9ο αιώνα το ūd έχει τέσσερις χορδές. Αν και δεν έχει καθοριστεί µε ακρίβεια να ο χρόνος εισαγωγής του συστήµατος των διπλών χορδών, είναι βέβαιο ότι ήδη τα τετράχορδα όργανα κατασκευάζονταν µε διπλές χορδές 3. Σε εικονογραφικά τεκµήρια του 13ου αιώνα από το Ιράκ παρουσιάζονται όργανα µε τέσσερα ζεύγη χορδών [GROVE]. 2 Παρατήρηση: ο συντάκτης του λήµµατος πρέπει να έκανε λάθος υπολογισµό για τον φθόγγο as στο τάστο wusṭā της χορδής maṭnā (υπολογίζει 90 cent και όχι 1290 πάνω από το βαθύτερο G) και για τους φθόγγους που παράγονται στην χορδή zīr (όλες οι αποστάσεις είναι µειωµένες κατά 1200 cent) 3 Σε κάθε περίπτωση οι διπλές χορδές κουρδίζονται σε ταυτοφωνία 3
Κατά το πρώτο µισό του 9ου αιώνα προστίθεται πέµπτη χορδή 4, πιθανότατα στην Ανδαλουσία από τον Ziryāb 5, αν και προγενέστερη είναι η εµφάνισή του σε θεωρητικά έργα του al-kindī. Προκύπτει έτσι το ūd kāmil (τέλειο), του οποίου η έκταση φτάνει τις δύο οκτάβες. Το τελευταίο είναι γνωστό και ως ūd miṣrī (αιγυπτιακό) λόγω της εξαιρετικής ποίοτητας των οργάνων Αιγυπτίων κατασκευαστών, αλλά και ως ūd m sharqī (ανατολικό) σε διαλέκτους της βόρειας Αφρικής [FARMER/1987]. Σήµερα έχει επικρατήσει το εξάχορδο ούτι µε πέντε διπλές και µία µονή χορδή, Από τα τέλη του 19ου αιώνα έχουν βρεθεί στη βόρεια Αφρική και τη Συρία και ούτια µε έξι ζεύγη χορδών. Όσον αφορά τους δεσµούς, µέχρι τον 15ο αιώνα τα άταστα όργανα αποτελούν εξαιρέσεις 6. Σήµερα οι περισσότεροι τύποι του οργάνου κατασκευάζονται χωρίς δεσµούς. Δεν έχει, όµως, προσδιοριστεί το ακριβές χρονικό σηµείο κατά το οποίο συντελέστηκε αυτή η εξέλιξη. 2.1.2 Το λαούτο Τα παλαιότερα όργανα που διασώζονται µέχρι σήµερα χρονολογούνται τον 16 αιώνα. Κατά συνέπεια η διερεύνηση της ιστορίας του οργάνου είναι εφικτή µόνο µέσω δευτερογενών πηγών όπως η φιλολογία και η εικονογραφία. Σηµαντικές πληροφορίες σχετικά µε το κούρδισµα και την τεχνική εκτέλεσης προκύπτουν και από το ρεπερτόριο του λαούτου 7. Το πιο προβληµατικό τµήµα του οργάνου ως προς την ανακατασκευή παλαιότερων τύπων είναι η πλάτη, δεδοµένου ότι οι περισσότερες απεικονίσεις αναπαριστούν το µπροστινο τµήµα. Ωστόσο είναι αναµφισβήτητο το γεγονός ότι το αχλαδόσχηµο ηχείο κατασκευάζονταν µε τη συγκόλληση λωρίδων ξύλου (φιλέτα) -και µάλιστα αρχικά ακριβώς όπως το ούτι. Ιδιαίτερα κατατοπιστικά ως προς την κατασκευή του οργάνου είναι δύο χειρόγραφα που περιέχουν σχεδιαγράµµατα µε ακριβείς διαστάσεις: το χειρόγραφο του Henri Arnault de (ή Heinrich Arnold von) Zwolle (1440) και αυτό του Marin Mersenne (1636) [GROVE]. Είναι δύσκολο να διευκρινιστεί η ακριβής εµφάνιση του λαούτου. Δεδοµένης της αραβικής καταγωγής του οργάνου µπορεί κανείς να ισχυριστεί ότι η ιστορία του λαούτου ξεκινά στο χρονικό σηµείο κατά το οποίο ευρωπαίοι µουσικοί έπαιξαν για πρώτη φορά το αραβικό ūd. Οι παλαιότερες εικονογραφικές µαρτυρίες αντλούνται από τα χειρόγραφα Cantigas de Santa 4 Ο al-fārābī τον 10ο αιώνα αναφέρει ότι στην ανατολή το ούτι παίζεται τετράχορδο, ενώ στην Ανδαλουσία πεντάχορδο (FARMER) 5 Ο Ziryāb (789-857) θεωρείται θεµελιωτής της ανδαλουσιανής µουσικής σχολής. Στην Βαγδάτη µαθήτευσε δίπλα στον Isḥāq al-mauṣilī, τον σηµαντικότερο, ίσως, ιρακινό ουτίστα της εποχής. Αφήνοντας την Βαγδάτη έζησε δέκα χρόνια στο Καϊρουάν (βόρια Τυνησία), όπου ήρθε σε επαφή µε την µουσική των αυτοχθόνων Βερβέρων. Γύρω στα 820 εγκαταστάθηκε στην Córdoba, όπου έδρασε ως εκτελεστής και δάσκαλος. Μεταξύ άλλων εισήγαγε ως υλικό κατασκευής των δύο βαθύτερων χορδών το έντερο και των δύο ψηλότερων το µετάξι και αντικατέστησε το ξύλινο πλήκτρο µε φτερό αετού. (GUETTAT Mahmoud, The Andalusian Musical Heritage, στο [GARLAND] 6 Σύµφωνα µε προσωπική µαρτυρία του Κυριάκου Καλαϊτζίδη 7 Απο το δεύτερο µισό του 15ου αιώνα µέχρι και το 18ο αιώνα για το ρεπερτόριο του λαούτου ήταν σε χρήση ένα εναλλακτικό σύστηµα µουσικής σηµειογραφίας (ταµπουλατούρα) [BAINES]. 4
María 8 (Τραγούδια της Αγίας [Παρθένου] Μαρίας), τα οποία διασώζονται σε τέσσερις κώδικες: στον κώδικα του Toledo, τους δύο κώδικες του Escorial και έναν κώδικα της Φλωρεντίας. Όσον αφορά τη διάδοση της χρήσης του λαούτου έξω από τα γεωγραφικά όρια της Ανδαλουσίας και την εξάπλωση στην υπόλοιπη Ευρώπη, µπορεί κανείς µόνο να διατυπώσει εκτιµήσεις [MGG]. Τα αίτια της κατασκευαστικής διαφοροποίησης καθώς και της µεταβολής του τρόπου εκτέλεσης µεταξύ των πρώτων λαούτων και του αραβικού ūd δεν έχουν διευκρινιστεί. Μπορούν, ωστόσο, εν µέρει να διερευνηθούν µέσω τη µελέτης του ρεπερτορίου του ευρωπαϊκού λαούτου. Αρχικά για την εκτέλεση του λαούτου (όπως και του ουτιού) οι µουσικοί χρησιµοποιούσαν πλήκτρο. Η εκτέλεση του οργάνου µε τα δάχτυλα του δεξιού χεριού ξεκίνησε κατά τον 16ο αιώνα, ούτως ώστε να είναι εφικτή η εκτέλεση πολυφωνικών έργων. Σ αυτήν την περίοδο τα γρήγορα περάσµατα εκτελούνται µε τον αντίχειρα και τον δείκτη, ενώ οι συγχορδίες µε τον αντίχειρα, τον δείκτη, το µέσο και τον παράµεσο. Τα δάχτυλα τοποθετούνται σχεδόν παράλληλα στις χορδές του οργάνου και ο αντίχειρας κινείται προς το εσωτερικό του χεριού. (Daumen-innen-Technik). Η τεχνική αυτή εξελίχθηκε κατά την Αναγέννηση και την περίοδο Μπαρόκ, οπότε το δεξί χέρι πήρε τέτοια κλίση, ώστε ο αντίχειρας να δηµιουργεί µε τα υπόλοιπα δάχτυλα περίπου ορθή γωνία (Daumen-außen-Technik). Έτσι ο αντίχειρας χρησιµοποιούνταν κατά κύριο λόγο για τις βαθύτερες χορδές. Η επικράτηση της πολυφωνικής µουσικής επηρέασε και την κατασκευή του οργάνου. Πριν το 1500 τα λαούτα είχαν κατά κανόνα τέσσερα ή πέντε ζεύγη χορδών 9. Κατά την πάροδο του χρόνου προστέθηκαν βαθύτερα ζεύγη χορδών. Ήδη από τον 16ο αιώνα ο κανόνας ήταν τα εξάχορδα όργανα, ενώ µέχρι τον 18ο αιώνα ο αριθµός των ζευγών είχε φτάσει τα 13. Εξάλλου ήδη από τον 17ο αιώνα εξελίχθηκαν µεγαλύτερα όργανα τύπου λαούτου, µε επιµηκυµένο λαιµό και βαθύτερες χορδές, τα οποία χρησιµοποιήθηκαν κατά κύριο λόγο στην εκτέλεση του συνεχούς βασίµου (Theorbe, Chitarrone). 2.1.3 Η συνύπαρξη των δύο οργάνων - Το παραδειγµα της ελληνικής µουσικής Αν και τα µακρύλαιµα όργανα τύπου λαούτου ήταν γνωστά στην αρχαία Ελλάδα, η χρήση τους δεν δεν ήταν διαδεδοµένη. Κατά συνέπεια οι εικονογραφικές µαρτυρίες σπανίζουν [GROVE]. Το ευρωπαϊκό λαούτο αναφέρεται στην ελληνική µεσαιωνική λογοτεχνία µε τα ονόµατα λαούτο, λαβούτο, ή λαγούτο, για πρώτη φορά στο Έπος του Διγενή Ακρίτα τον 12ο αιώνα [ΑΝΩΓΕΙΑΝΝΑΚΗΣ]. Μέχρι τον δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο το λαούτο (συγκεκριµένα ο σηµερινός ελληνικός τύπος του οργάνου) είναι ένα από τα σηµαντικότερα όργανα της δηµοτικής µουσικής, ιδιαίτερα στη νότια και νησιωτική Ελλάδα. 8 Οι Cantigas de Santa María (µεταξύ 1252 και 1282) είναι µια συλλογή από 420 (ή 425) µεσαιωνικά τραγούδια σε µετρική σηµειογραφία, την οποία παρήγειλε ο Αλφόνσος Ι ο Σοφός (1252-1284). Τα τραγούδια, τα οποία συµπληρώνονται από 41 µικρογραφίες, είναι γραµµένα στα πορτογαλικά [GÓMEZ]. 9 Η πρώτη χορδή ήταν κατά κανόνα µονή (Quinte-Saite στο γερµανόφωνο χώρο, canto στην Ιταλία, chanterelle στη Γαλλία). Τα ζεύγη χορδών ήταν κουρδισµένα είτε σε ταυτοφωνία, είτε σε οκτάβα (οι χαµηλότερες χορδές). 5
Το ούτι 10 χρησιµοποιήθηκε ευρέως στην δηµοτική µουσική µόνο µετά το 1922. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς οι έλληνες µουσικοί ήρθαν σε επαφή το όργανο. Πριν την ανταλλαγή πληθυσµών 11 (30.01.1923) ήταν γνωστό αποκλειστικά στους έλληνες της Μικράς Ασίας, της Κωνσταντινούπολης, του ανατολικού Αιγαίου και µεγάλων αστικών κέντρων (Θεσσαλονίκη, Ιωάννινα) [GARLAN]. Ωστόσο µε τις µετακινήσεις πληθυσµών κατά το δεύτερο µισό του 20ου αιώνα η χρήση του ουτιού διαδόθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα. Το ούτι παίζεται σχεδόν αποκλειστικά σε συνδυασµό µε το λαούτο. Ως εκ τούτου η ελληνική µουσική του 20ού αιώνα προσφέρει ένα ιδανικό πλαίσιο µελέτης της αλληλεπίδρασης των δύο οργάνων. 2.2 Ακουστική Προκειµένου να προσδιορίσει κανείς τα ακουστικά χαρακτηριστικά ενός µουσικού οργάνου πρέπει να ερευνήσει συγκεκριµένα χαρακτηριστικά όπως το ακουστικό φάσµα, τη χρονική δοµή του ήχου, την έκταση δυναµικής, τα αποτελέσµατα εξειδικευµένων τρόπων εκτέλεσης και την κατευθυντικότητα [MEYER]. Το ακουστικό φάσµα ενός οργάνου δεν εξαρτάται µόνο από τα υλικά κατασκευής και την τεχνική εκτέλεσης, αλλά και από τα ακουστικά χαρακτηριστικά των τµηµάτων του οργάνου (δονήσεις στο καπάκι, συχνότητα συντονισµού του σώµατος, συχνότητα Helmholtz, Wolf Tones ), από τον αριθµό των χορδών και την ύπαρξη ζευγών χορδών και από τον τρόπο προσαρµογής των χορδών στον καβαλάρη [WEINREICH]. 2.2.1 Ακουστικό φάσµα και χρονική δοµή ήχου - Έκταση δυναµικής Αν και τα χαµηλότερα όρια του ακουστικού φάσµατος καθορίζονται από τη θεµέλια συχνότητα, τα ανώτερα όρια ποικίλουν για (σε) κάθε κατηγορία οργάνων και εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από την ακουστική ένταση. Τα ακουστικά φάσµατα συνοψίζουν το συχνοτικό περιεχόµενο ενός ήχου και εξαρτώνται από τις ακουστικες ιδιότητες του χώρου και την απόσταση µεταξύ του οργάνου και του σηµείου της µέτρησης. Οι ιδανικές συνθήκες µετρήσεων απαιτούν ανηχοϊκούς θαλάµους [MEYER]. Καθώς ο χρόνος αντήχησης των νυκτών οργάνων είναι σχετικά µικρός, καθίσταται ιδιαίτερα σηµαντική η µελέτη της επίδρασης των εξειδικευµένων τεχνικών εκτέλεσης (βιµπράτο, τρέµολο κ.α.). Ένας από τους σηµαντικότερους παράγοντες που επηρεάζουν το ακουστικό φάσµα είναι η ακουστική ένταση του ήχου, καθώς διαφορετική δυναµική εκτέλεσης µπορεί να παράγει εντελώς διαφορετικά φάσµατα στο ίδιο όργανο για το ίδιο τονικό ύψος. Αυτό το στοιχείο επιτρέπει την αναγνώριση της υψηλής στάθµης µε την οποία καταγράφεται ένας ήχος ως τέτοιας, ακόµη και όταν η αναπαραγωγή µέσω ηχείων γίνεται µε χαµηλή στάθµη [MEYER]. 10 Το σηµερινό ελληνικό ούτι είναι προϊόν κατασκευαστικών αλλαγών του Μανώλη Βένιου (Κωνσταντινούπολη, τέλη 19ου - αρχές 20ου αιώνα). Οι τροποποιήσεις του Βένιου έχουν επηρεάσει σε σηµαντικό βαθµό και τους σύγχρονους τούρκους κατασκευαστές. 11 Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1922) περίπου 1,5 εκατ. έλληνες και 500.000 τούρκοι πρόσφυγες απελάθηκαν σύµφωνα µε τους όρους της Συνθήκης της Λοζάννης. 6
2.2.2 Υλικά και τεχνική κατασκευής Τα ακουστικά χαρακτηριστικά ενός οργάνου εξαρτώνται σε ένα βαθµό από τα υλικά και την τεχνική κατασκευής. Ιδιαίτερα σηµαντικές για τη δοµή του ακουστικού φάσµατος είναι οι ταλαντώσεις στο καπάκι και η αντήχηση του σώµατος του οργάνου. Οι τρόποι δόνησης των ταλαντώσεων στο καπάκι οπτικοποιούνται είτε ως χλανδικές είτε ως ολογραφικές απεικονίσεις [HUTCHINS]. Η αντήχηση του σώµατος υπολογίζεται µε την εξίσωση Helmholz και εξαρτάται από τις διαστάσεις του ηχείου. Ο αριθµός των χορδών, η ύπαρξη ζευγών χορδών και ο τρόπος προσαρµογής των χορδών στον καβαλάρη καθορίζει τόσο την ένταση και τον χρόνο απόσβεσης του ήχου, όσο και το κούρδισµα του οργάνου. Τέλος, η κατασκευή των εσωτερικών τµηµάτων του ηχείου είναι καθοριστική για τη διάδοση της ταλάντωσης µεταξύ των επιφανειών που εκπέµπουν τον ήχο [WEINREICH]. 2.2.3 Κατευθυντικότητα Τα περισσότερα µουσικά όργανα δεν εκπέµπουν ακουστική ενέργεια ισότροπα προς όλες τις κατευθύνσεις. Η κατευθυντικότητα, λοιπόν, ενός µουσικού οργάνου είναι η εξάρτηση του ποσού ακουστικής ενέργειας που εκπέµπει το όργανο από την κατεύθυνση προς την οποία εκπέµπεται ο ήχος και παριστάνεται µε πολικό διάγραµµα. Στην απλούστερη περίπτωση, στην οποία ο ήχος εκπέµπεται ισότροπα µε σφαιρική µορφή (πανκατευθυντική πηγή), το πολικό διάγραµµα έχει µορφή κύκλου. Στην πράξη κάθε ηχητική πηγή λειτουργεί ως πανκατευθυντική όταν οι διαστάσεις της είναι πολύ µικρότερες από το µήκος κύµατος του εκπεµπόµενου ήχου. Κατά συνέπεια και τα µουσικά όργανα λειτουργούν σχεδόν πανκατευθυντικά όταν παράγουν πολύ χαµηλές συχνότητες. Ήδη, όµως, από την χαµηλή περιοχή τους, τα µουσικά όργανα εµφανίζουν κατευθυντικότητα, η οποία εντείνεται όσο αυξάνεται η συχνότητα του παραγόµενου ήχου. Αν και για τις απλούστερες περιπτώσεις µπορεί κανείς να υπολογίσει την κατευθυντικότητα µε βάση τις ιδιότητες µιας δονούµενης επιφάνειας, η κατευθυντικότητα ενός οργάνου εξακριβώνεται µε πειραµατικές µετρήσεις, οι οποίες πραγµατοποιούνται σε ανηχοϊκούς θαλάµους µε χρήση µιας διάταξης µικροφώνων που τοποθετείται κυκλικά γύρω από το όργανο και σε απόσταση 3,5 m από αυτό, µε την ηλεκτρική διέγερση συγκεκριµένων συχνοτήτων στο όργανο [MEYER]. Ζητούµενα των πειραµατικών µετρήσεων κατευθυντικότητας ενός οργάνου είναι καταρχήν ο προσδιορισµός των κατευθύνσεων εκείνων για τις οποίες η πτώση της στάθµης δεν υπερβαίνει τα 6 db σε σχέση µε την µέγιστη τιµή του εκπεµπόµενου ήχου 12, ο εντοπισµός του άξονα µέγιστης εκποµπής ήχου καθώς και η διερεύνηση συµµετρικής εκποµπής ήχου µε άξονα συµµετρίας τον κεντρικό άξονα του οργάνου ή τον κάθετο στον κεντρικό άξονα. 12 Η πτώση κατά 6 db αντιστοιχεί σε υποδιπλασιασµό της ακουστικής πίεσης. 7
Εικόνα 1: Τοποθέτηση µικροφώνων σε κατακόρυφο και οριζόντιο επίπεδο 3. Προϋπάρχουσες έρευνες - προσωπική έρευνα 3.1 Προϋπάρχουσες έρευνες Η ακουστική των περισσοτέρων ευρωπαϊκών µουσικών οργάνων έχει ήδη ερευνηθεί διεξοδικά [FLETCHER]. Όσον αφορά, οµως, τα όργανα τύπου λαούτου, οι αντίστοιχες µελέτες είναι περιορισµένες: έχει δηµοσιευτεί µία µελέτη της ακουστικής του ευρωπαϊκού λαούτου [FIRTH], µία του κινεζικού οργάνου τύπου λαούτου p i-p a [FENG] και µία του τουρκικού οργάνου tambur [ERKUT/1999]. Αν και όργανα τύπου λαούτου µε διπλές χορδές έχουν εξέχουσα θέση σε µουσικές παραδόσεις της νότιας και της ανατολικής ευρώπης, καθώς και ανατολικών χωρών (µεταξύ άλλων: πορτογαλ. guitarra portugesa, ιταλ. mandolino, ελλην. µπουζούκι, µπαγλαµάς, ούτι, ρωσ. µπαλαλάικα, αραβ. ūd), είναι αξιοσηµείωτο ότι η ακουστική τέτοιων οργάνων έχει ερευνηθεί µόνο εν µέρει. Σύµφωνα µε τον Erkut [ERKUT/2002] και τον Fletcher, ο Firth εντόπισε συχνότητα Helmholz (132 Hz) και ιδιοσυχνότητα για το καπάκι (304 Hz) του λαούτου. Ο Feng εφάρµοσε στο καπάκι τη µεµβράνη ενός ηχείου, προκαλώντας έτσι εξαναγκασµένη ταλάντωση µε ελεγχόµενες συχνότητες και εντόπισε τρεις συχνότητες συντονισµού: 450, 550 και 650 Hz, για κάθε µία από τις οποίες κατέγραψε τον τρόπο δόνησης µε ολογραφήµατα. Τέλος, υπολόγισε τη συχνότητα Helmholz του οργάνου [FENG]. Ο Erkut µελέτησε την απόκριση συχνότητας του σώµατος και τις µη γραµµικές δονήσεις των χορδών [ERKUT/1999]. Στο Τεχνολογικό Πανεπιστήµιο του Helsinki βρίσκεται σε εξέλιξη ένα εκτεταµένο ερευνητικό πρόγραµµα φυσικής προτυποποίησης µουσικών οργάνων (physical modeling). Η φυσική προτυποποίηση (µία από τις σηµαντικότερες µεθόδους ηλεκτρονικής σύνθεσης ήχου) επιτρέπει την ηλεκτρονική δηµιουργία ήχου, ο οποίος προσοµοιώνει φυσικά µουσικά όργανα και έχει ευρεία εφαρµογή τόσο στο χώρο της ηλεκτροακουστικής µουσικής, όσο και σε 8
ηλεκτρονικές συσκευές καθηµερινής χρήσης. Στο πλαίσιο, λοιπόν, του ερευνητικού προγράµµατος στο Helsinki αξιοποιούνται κάθε είδους έρευνες στην ακουστική φυσικών µουσικών οργάνων, καθώς τέτοιες έρευνες προµηθεύουν τη προτυποποίηση µε τα απαραίτητα δεδοµένα. 3.2 Προσωπική έρευνα Κατά τη διάρκεια των σπουδών µου στο Τµήµα Μουσικών Σπουδών του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης είχα την ευκαιρία να αποκτήσω τις απαραίτητες µεθοδικές ικανότητες και να θέσω τα θεµέλια της έρευνας ιδιαίτερα στην ιστορική µουσικολογία, την εθνοµουσικολογία, τη δηµοτική µουσική, την οργνογνωσία, την ακουστική και τη µουσική τεχνολογία. Η διπλωµατική µου εργασία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης (Το ούτι: Οργανολογία - Ακουστικές µετρήσεις) αποτελεί µια προσέγγιση του οργάνου µέσω δύο τοµέων της συστηµατικής µουσικολογίας: της οργανολογίας και της ακουστικής µουσικών οργάνων. Το πρώτο µέρος περιλαµβάνει µια ιστορική και οργανολογική προσέγγιση, µια περίληψη της αραβικής ιστορίας µέχρι τον 15ο αιώνα και τον ρόλο του ελληνικού τύπου του οργάνου στην ελληνική µουσική. Το δεύτερο µέρος περιλαµβάνει στις εργαστηριακές µετρήσεις στο φάσµα και την κατευθυντικότητα. Όπως ανέφερα και τότε συµπεράσµατα της διπλωµατικής µου εργασίας, η διερέυνηση της ακουστικής ενός οργάνου δεν εξαντλείται στα παραπάνω. Ωστόσο οι δυνατότητες του πανεπιστηµιακού εργαστηρίου σε συνδυασµό µε τα χρονικά πλαίσια που διέπουν την εκπόνηση µιας διπλωµατικής εργασίας έθεσαν τα όρια της µελέτης. Στην παρούσα φάση έχω τη δυνατότητα να χρησιµοποιήσω την προηγούµενη έρευνα, να την επεκτείνω και κυρίως να τη διευρύνω αντιπαραβάλλοντας το ούτι µε ένα άλλο όργανο της ίδιας ευρύτερης οικογένειας 4. Χρονοδιάγραµµα Ιανουάριος - Μάρτιος 2007 Απρίλιος - Σεπτέµβριος 2007 Συγκέντρωση βιβλιογραφίας - προεργασία Οργανολογία λαούτου - Αναζήτηση πρωτότυπων οργάνων Οκτώβριος 2007 - Μάρτιος 2008 Απρίλιος - Σεπτέµβριος 2008 Οκτώβριος 2008 - Μάρτιος 2009 Απρίλιος 2009 - Μάρτιος 2010 Ακουστικές µετρήσεις στο λαούτο - σχολιασµός Οργανολογία Ūd - Αναζήτηση πρωτότυπων οργάνων Ακουστικές µετρήσεις στο Ūd - σχολιασµός Συµπεράσµατα - Συγγραφή διατριβής 9
Βιβλιογραφία [Ανωγειαννάκης] ΑΝΩΓΕΙΑΝΝΑΚΗΣ Φοίβος. Ελληνικά Παραδοσιακά Μουσικά Όργανα. Αθήνα. Μέλισσα. 1991 ΤΣΑΜΑΛΙΚΟΣ Ιωακείµ. Το Ούτι: Οργανολογία - Ακουστικές Μετρήσεις. διπλωµατική εργασία. Θεσσαλονίκη. 2006 [BAINES] BAINES Anthony. Musical Instruments through the Ages. London. Penguin Books. 1961 [D ERLANGER] BARON D ERLANGER Rodolf. La musique Arabe: Grand Traité de la [FARMER/1987] [FARMER/1973] [FENG] [FIRTH] [FLETCHER] [GARLAND] [GÓMEZ] [GROVE] [HORNBOSTEL] [HUTCHINS] musique (Kitābu l-mūsīqī al-kabīr). Paris. Librairie Orientaliste Paul Geuthner. 1930 BESSELER Heinrich, SCHNEIDER Max (επ.). Musikgeschichte in Bildern. σ. ΙΙ Musik des Altertums. τ. 9 Mittelasien. Leipzig. Deutscher Verlag für Musik. 1987, σ. ΙΙΙ τ. 2 Musik des Mittelalters und der Renaissance. Leipzig. Deutscher Verlag für Musik. 1987 FARMER Henry George. A History of Arabian Music to the XIIIth Century. Haverhill. Lowe & Brydone. 1929. 3. εκδ. London. Luzac & Company. 1973 FENG Shih-yu., Some acoustical measurements on the Chinese musical instrument P i-p a. Journal of the Acoustic Society of America. τ. 75. 1984 FIRTH I. M. Some measurements on the lute. Catgut Acoustical Society Newsletters. τ. 27. 05/1977 FLETCHER Neville H., ROSSING Tomas D. The Physics of Musical Instruments. New York. Springer Verlag. 1998 RICE Timolthy, GOERTZEN Christopher, PORTER James (επ.). The Grarland Encyclopaedia of World Music. τ. 8 Europe. New York & London. Garland Publishing. 2000 GÓMEZ Maricarmen. Cantigas, Cantigas de Santa María. Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Sachteil τ. 2. 2η εκδ. Kassel; Basel; London; New York; Prag: Bärenreiter; Stuttgart; Weimar: Metzler. 1995 SADIE Stanley (επ.). Lute, Ūd. The New Grove Dictionary of Musical Instruments. τ. 2, 3. London. Macmillan. 1984 HORNBOSTEL Erich Moritz, SACHS Curt. Systematik den Musikinstrumente in Zeitschrift für Ethologie. τ. 46. Dietrich Reimer Verlag. 1914 HUTCHINS Darleen Marley. Violinen. Die Physik der Musikinstrumente. εισαγωγή: Klaus Winkler. Heidelberg. Spektrum der Wissenschaft. 1988 10
[ERKUT/1999] ERKUT Cumhur, TOLONEL Tero, KARJALAINEN Matti VÄLIMÄK Vesa. Acoustical Analysis of Tanbur, a Turkish Long-Necked Lute. Sixth International Congress on Sound and Vibration. τ. 1. Lyngby. 1999 [ERKUT/2002] ERKUT Cumhur. Aspects in analysis and model-based sound synthesis of plucked string instruments. Διδακτορική διατριβή. Helsinki University of Technology. 2002 [MEYER] MEYER Jürgen. Akustik und musikalische Aufführungspraxis. Frankfurt/ M. Erwin Bochinsky Verlag. 1972. 3η εκδ. Auflage 1995 [MGG] Laute. Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Die Musik in [RAGOSSNIG] Geschichte und Gegenwart. Sachteil τ. 2. 2η εκδ. Kassel; Basel; London; New York; Prag: Bärenreiter; Stuttgart; Weimar: Metzler. 1995 RAGOSSNIG Konrad. Handbuch der Gitarre und der Laute. Mainz. Scott Music International. 1978. 3η εκδ. 2003 [RUF] RUF Wolfgang (επ.). Lexikon Musikinstrumente. Mannheim / Wien / Zürich. Meyers Lexikonverlag. 1991 [SPRING] SPRING Mathew. The Lute in Britain. New York. Oxford University Press. 2001 [WEINREICH] WEINREICH Gabriel. Gekoppelte Schwingungen von Klaviersaiten. Die Physik der Musikinstrumente. πρόλογος: Klaus Winkler. Heidelberg. Spektrum der Wissenschaft. 1988 11